|
== Էտրուսկների ծագումը ==
Մ.թ.ա. VII դարում Էտրուրիայում բնակվող ազգերի մոտ ծագեց գիրը։ Էտրուսկների ծագման տեսության մասին ցանկացած ճշգրիտ վկայություններ գոյություն չունեն։ Առավել տարածված են երկու տարբերակներ՝էտրութկներընտարբերակներ՝ էտրութկներըն ծագումով [[Իտալիա]]յից են (հերքված է հնէաբանական հետազոտությունների կողմից), այդ ժողովուրդը ձևավորվել է գաղթերի երեք ալիքներից՝ Հարավային Միջերկրածովից (Անատոլիա) ., [[Ալպեր]]ից (Ռեցիա), Հյուսիս-Կասպյան տափաստաններից (Սկիֆիա)։ ▼
▲Մ.թ.ա. VII դարում Էտրուրիայում բնակվող ազգերի մոտ ծագեց գիրը։ Էտրուսկների ծագման տեսության մասին ցանկացած ճշգրիտ վկայություններ գոյություն չունեն։ Առավել տարածված են երկու տարբերակներ՝էտրութկներըն ծագումով [[Իտալիա]]յից են (հերքված է հնէաբանական հետազոտությունների կողմից), այդ ժողովուրդը ձևավորվել է գաղթերի երեք ալիքներից՝ Հարավային Միջերկրածովից (Անատոլիա). [[Ալպեր]]ից (Ռեցիա), Հյուսիս-Կասպյան տափաստաններից (Սկիֆիա)։
== Անդրեածին տարբերակի հիմնավորումը ==
Էտրուսկների ծագման անդրեածին տարբերակի համաձայն՝ մ.թ.ա. VIII նրանց տարածումը Միջին և Հյուսիսային Իտալիայում հանդիսանում էր նախորդ Վիլլանովա մշակույթի բնական զարգացում։ Այդպիսի տեսություն շարադրվել է մ.թ.ա. I դարում Դիոնիսոս Հալիկարնասցու կողմից, բայց նրա կոմղիցկողմից բերված փաստերը կասկածներ են առաջացնում։ Հնէաբանական պեղումները վկայում են ժառանգության մասին, որն անցել է Վիլկլանովա I մշակույթից Վիլլանովա II մշակույթին՝ Հարավային Միջերկրածովի և Հունաստանի ապրանքների ներմուծմամբ մինչ օրիենտալիզացման ժամանակաշրջանը, երբ ծագեցին Էտրուրիայիում էտրուսկների դրսևորման առաջին վկայությունները։ Ներկա պահին Վիլլանովա մշակույթը ասոցացվում է ոչ թե էտրուսկների, այլ իտալիկների հետ։
== Միգրացիոն տարբերակի հիմնավորումը ==
Մինչև XX դարի կեսերը «լիդիական տարբերակը» ենթարկվել է խիստ քննադատության, հատկապես լիդիական գրվածքների վերծանումից հետո. նրանց լեզուն ոչ մի կապ չուներ էտրուսկների հետ։ Սակայն գոյություն ունի մի տարբերակ, ըստ որի էտրուսկներին պետք է նույնացնել ոչ թե լիդիացիների հետ, այլ ավելի հին, Փոքր Ասիայի արևմուտքի մինչհնդեվրոպական բնկակչության, որոնք հայտնի են «պրոտոլուվիացիներ» անվամբ։Այդ վաղ ժամանակաշրջանի էտրուսկների հետ Ա. Էրմանը նույնացնում էր լեգենդար տուրշա ցեղին, որն ապրել է արևելյան Միջերկրածովում և կատարել զավթողական հարձակումներ Եգիպտեսի ուղղությամբ (մ.թ.ա. XIII—VII դարերում)։
Տիտ Լիվիյը առաջարկում է մերձալպյան ցեղերից էտրուսկների հյուսիսային ծագման կիսալեգենդար տարբերակը։Գաղթողտարբերակը։ Գաղթող հյուսիսային ցեղերի՝ Պրոտովիլլանովա մշակույթի կրողների ներխուժումը Ապենինյան թերակղզի ընդունվում է մասնագետների մեծամասնության կողմից։Տվյալկողմից։ Տվյալ վարկածի շրջանակներում էտրուսկ-ռասենները արյունակցական կապ են ունեցել ալպիական ռետերի հետ, և այդ դեպքում թույլատրելի է նրանց դիտարկել որպես տեղաբնիկներ, Կենտրոնակն Եվրոպայի մինչհնդեվրոպական բնակչություն, որը տարբեր ժամանակաշրջաններում իր մեջ է ներառել նախկին մշակութային և էթնիկ տարրեր Սարդինիայից, և, հնարավոր է, Փոքր Ասիայից։
Ա. Ի. Նեմիրովսկու կարծիքով՝ էտրուսկենրի՝ Փոքր Ասիայից դեպի Իտալիա գաղթի միջժամանակային կետ կարելի է համարել Սարդինիան, որտեղ մ.թ.ա. XV դարից գոյություն է ունեցել էտրուսկներին խիստ նման, բայց անգիր՝ նուրագների շինարարների մշակույթը։
== Քաղաքներ և մեռելաստաններ ==
Էտրուսկյան քաղաքաներից յուրաքանչյուրը ազդեցություն է ունեցել այն տարածքների վրա, որոնք վերահսկել է։ Էտրուսկյան քաղաք-պետություննների բնակիչների ճշգրիտ թվաքանակն անհայտ է, մոտավոր հաշվարկներով Չերվետերիի բնակչությունը ծաղկման շրջանում կազմել է 25 հազ.հզ մարդ։ Չերվետերին եղել էտրուրիայի ամենահարավային քաղաքը, այն վերահսկում էր մետաղի հանքաքարի հանքաշերտերը, որն ապահովում էր քաղաքի բարեկեցությունը։ Բնակավայրը տեղակայված էր ափին՝ զառիվեր սանդղավանդին։Մեռելաստաննսանդղավանդին։ Մեռելաստանն ըստ ավանդույթի տեղակայված էր քաղաքի սահմաններից դուրս։ Այնտեղ էր տանում մի ճանապարհ, որով տանում էին թաղման սայլակառքերը։ Ճանապարհի երկու կողմերում տեղակայված էին դամբարանները։ Մարմինները հանգչում էին նստարանների վրա, որմնախորշերում կամ թրծակավե քարադամբաններում։ Վերջիններիս հետ տեղադրում էին նաև հանգուցյալի անձնական իրերը։ Այդ քաղաքի անվանումից (էտր.՝ Ցերե) հետագայում ծագել է «церемония» արարողություն բառը. այդպես էին կոչում հռոմեացիները թաղման որոշ արարողակարգեր։Հարևանարարողակարգեր։ Հարևան Վեյի քաղաքը տարբերվում էր հիանալի պաշտպանությամբ։ Քաղաքը և դրա մեռելաստանը շրջապատված էին խրմաներով, որոնք Վեյին դարձնում էին գրեթե անմատչելի։ Այստեղ հայտնաբերել են խորան, վանքի հիմք և ջրամբարներ։ Վուլկան՝ միակ էտրուսկյան քանդակագործը, որի անունը հայտնի է, հանդիսանում էր Վեյի բնիկ։ Քաղաքի շրջակայքը նշանակալի է ժայռում բացված անցումներով, որոք ծառայել են ջրի հեռացման համար։ Էտրուրիայի ճանաչված կենտրոն է համարվում Տարկվինիա քաղաքը։ Քաղաքի անվանումը ծագել է Տիրրեն Տարկոնի որդուց կամ եղբորից, որոնք հիմնել են տասներկու էտրուսկյան պոլիսներ։ Տարկվինիայի մեռելաստանները տեղակայված էին Կոլլե-դե-Չիվիտա և Մոնտերոցի բլուրների մոտ։ Ժայռում փորված դամբարանները պաշտպանվում էին գերզմանաբլուրներով, խցերը նկարազարդվում էին երկու հարյուր տարվա ընթացքում։ Հենց այստեղ են հայտնաբերվել հիասքանչ քարադամբարաններ, որոնք զարդարված էին բարելյեֆներով՝ կափարիչին հանգուցյալի պատկերով։ Քաղաքի հիմքերը դնելիս էտրուսկները հետևում էին ծիսակարգերին, որոնք նման էին հռոմականներին։ Ընտրվում էր անփորի տեղանք, փորվում էր փոս, որի մեջ գցում էին զոհաբերությունները։ Այդ տեղից քաղաքի հիմնադիրը կովերով ևցլերով լծված գութանով անցկացնում էր ակոսներ, որոնք որոշում էին քաղաքի պատերի դիրքերը։ Այնտեղ, որտեղ դա հնարավոր էր, էտրուսկները կիրառում էին փողոցների վանդակավոր հատակագծոր՝հատակագծեր՝ դրանք ուղղելով ըստ լույսի կողմերի։
* Philipp Ammon: ''Ruma Rasna – Die etruskischen Wurzeln Roms''. http://www.academia.edu/28000848/Ruma_Rasna_Die_etruskischen_Wurzeln_Roms
| 