«Հայոց ցեղասպանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Հայոց Ցեղասպանություն''' կամ '''Մեծ Եղեռն''' ({{lang-tr|Ermeni Soykırımı}}, {{lang-en|Armenian Genocide}}) Թուրքիայի կառավարող շրջանների կողմից կազմակերպված [[ցեղասպանություն]]<ref name="ООН">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.169/current_category.6/affirmation_detail.html#15 United Nations Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities, 2 July 1985]</ref><ref>[http://www.genocidescholars.org/resolutionsstatements.html International Association of Genocide Scholars], 2005</ref>, որի արդյունքում [[1892]]-[[1923]] թթ.<ref>Alan L. Berger. Bearing witness to the Holocaust, p. 55:55։<blockquote>Indeed, following the shock of the Holocaust, we have become aware of mass destruction that preceded and followed the Second World War. One thinks, for example, of the Armenian genocide of 1915-1923, of the Stalinist Gulag, Burundi, Biafra, Indonesia, Sudan, Ethiopia, and of the Cabodian "autogenocide".</blockquote/></ref> զանգվածային տեղահանության է ենթարկվել և բնաջնջվել [[Արևմտյան Հայաստան]]ի, [[Կիլիկիա]]յի և [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] նահանգների հայ բնակչությունը:բնակչությունը։ Պայմանականորեն Ցեղասպանության սկիզբն է համարվում [[1915]] թ. [[ապրիլի 24]]-ը, երբ Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվեցին 250 հայազգի մտավորականներ:մտավորականներ։ Մեծ Եղեռնը հրեական [[Հոլոքոստ]]ի հետ մեկտեղ աշխարհում ամենաշատ ուսումնասիրված ցեղասպանությունն է<ref>Rummel R. J. "''The Holocaust in Comparative and Historical Perspective''". The Journal of Social Issues. Volume 3, no.2. [[April 1]], [[1998]].</ref>:։

[[1915]] և հաջորդ տարիների իրադարձությունները միանշանակ որակվում են որպես [[ցեղասպանություն]]։ Այն ցեղասպանություն էր, քանի որ պետական մակարդակով ծրագրված էր մի ամբողջ ազգի՝ հայ ժողովրդի բնաջնջում, ֆիզիկական ոչնչացում։ Այն XX դարի առաջին ցեղասպանությունն էր, աննախադեպ իրադարձություն, որը տեղի ունեցավ հայերի հետ։ Այս անհերքելի փաստը համառորեն չի ընդունում [[Թուրքիա]]յի կառավարությունը։ Վերջինին հետևելով՝ իրականությանանտեսման նկատմամբքաղաքականություն իրենցէ աչքերըվարում փակ են պահումնաև աշխարհի պետությունների մեծ մասը։մեծամասնությունը։

1877 թվականին սկսվեց [[հերթական Ռուս-թուրքական հերթական պատերազմ]]ըպատերազմը, որի արդյունքը եղավ [[Սան-Ստեֆանոյի պայմանագիրը]]:։ Ըստ այդմ, հայաբնակ [[Կարս]]ի վիլայեթը անցնում էր [[Ռուսաստան]]ին, իսկ Թուրքիան պարտավորվում էր հայերով բնակեցված տարածքներում կատարել տնտեսական բարեփոխումներ:բարեփոխումներ։ Սա համեմատաբար ձեռնտու լուծում կլիներ հայերի համար, հիանալիսակայն տարբերակ էր:արևմտաեվրոպական Այսպետությունները՝ ժամանակաշրջանումմտահոգված Օթթամանյանլինելով կայսրությունումՌուսաստանի բնակվումհաջողությունների էրմասին, մոտավորապեսհակամարտող 2կողմերին 500նոր 000բանակցությունների հայ:հրավիրեցին՝ Սակայնայս արևմտաեվրոպականանգամ պետությունները,արդեն մտահոգվելովԲեռլինում։ ՌուսաստանիԱյս հաջողություններիժամանակաշրջանում մասին,Օթթամանյան հակամարտողկայսրությունում կողմերինբնակվում հրավիրեցինէր նորշուրջ բանակցությունների,2 արդեն500 Բեռլինում:000 հայ։ Բեռլինյան բանակցությունների Այնտեղժամանակ Հայաստանի բարեփոխումների ծրագրի իրականացումը հանձնարարվեց բացառապես Թուրքիային: ՓոխարեննԹուրքիային։ առաջացավԾագեց [[Հայկական հարցը]]։, Հայկական հարցըորը ենթադրում էր եվրոպական պետությունների աջակցությունը հայերին և, հետևաբար, հայերի վիճակի բարելավումը:բարելավումը։ Բայց, ինչպես ցույց տվեց ժամանակը, այն ունեցավ հակառակ ազդեցությունը:ազդեցությունը։ Եվրոպական դիվանագիտությունը սկսեց գործածել Հայկական հարցը սկսեց օգտագործել որպես Թուրքիային ճնշելու գործիք:, Եվիսկ թուրքական կառավարությունը որդեգրեց պայքարի նոր ձև։ռազմավարություն։ ՆրանքԱյն Հայկական հարցըհարցի վերացնելուվերացման համար ընտրեցին ամենաանմարդկային տարբերակը՝որոշեց վերացնելընտրել հայ ժողովրդին երկրիբնաջնջման երեսից:տարբերակը։ Այդ նպատակով ստեղծվեցին համիդիե“համիդիե” կոչվող ավազակային խմբեր, որոնց հանձնարարված էր ասպատակել հայկական հողերը:հողերը։ Խստացվեց հայահալած քաղաքականությունը:քաղաքականությունը։ Այս քաղաքականության անմիջական կրողը դարձավ [[սուլթան]] [[Աբդուլ Համիդ II]]-ը:, Նրաորի նախաձեռնությամբ 1895-1896 թթ. սկսվեցին հայերի առաջին զանգվածային ջարդերը:ջարդերը։

Այս իրադարձությունների մասին [[Էրզրում]]ում [[Անգլիա]]յի հյուպատոս [[Քլիֆորդ Լլոյդ]]ն ասել է. «Սուլթանի հայ հպատակները տառացիորենբառացիորեն անպաշտպան են, ինչպես գայլերով շրջապատված ոչխարի հոտը»:։{{փաստ}} Մինչև [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|առաջին աշխարհամարտի]]ի սկիզբը հայերի թիվը հազիվ էր հասել 100000-ի:ի։ Այս տարբերությունը բացատրվում է ստիպողական գաղթերով, որոնք տեղի են ունեցել 1894-1921 թթ.:։ Դրանք տեղի ունեցան Թուրքահայաստանի բազմաթիվ քաղաքներում ու գյուղերում:գյուղերում։ Ջարդերին զոհ գնաց մոտ 300 000 հայ:հայ։ Մոտավորապես նույնքան հայեր էլ հարկադրված գաղթեցին իրենց հայրենիքից՝ 100 000-ը` Ռուսաստան, իսկ 200 000-ը` Ամերիկայի, Եվրոպայի, Աֆրիկայի և Ասիայի տարբեր երկրներ։ Պահպանվել են փաստեր և վկայություններ նաև շուրջ 200 000 հայերի բռնի մահմեդականացման մասին։{{փաստ}}

1908 թվականին երիտթուրքերը Թուրքիայում կատարեցին հեղաշրջում, որին իրենց աջակցությունը ցույց տվեցին նաև հայկական կուսակցությունները:կուսակցությունները։ Սակայն այդ ժամանակ թուրքական քաղաքականության մեջ արմատավորվեց պանթուրքիզմի գաղափարախոսությունը:գաղափարախոսությունը։ Այն ենթադրում էր բոլոր թուրքալեզու ազգերի միավորումը մեկ պետության մեջ և ճանապարհին ընկած այլ ազգերի բնաջնջումը:բնաջնջումը։

1909 թվականի ապրիլի 1-ից 14-ը տեղի ունեցավ երիտթուրքական [[Ադանայի կոտորած|առաջին զանգվածային կոտորածը]]:։ Եղեռնը կատարվեց [[Ադանա]]յի վիլայեթում և խլեց մոտ 30 000 հայերի կյանք:կյանք։

[[Ադանայի կոտորած]]ից հետո հայերի հալածանքներն է՛լ ավելի սաստկացան:սաստկացան։ 1911 թ. հոկտեմբերին երիտթուրքերը ժողով գումարեցին, որտեղ որոշվեց. «Վաղ թե ուշ պետք է իրագործվի Թուրքիայի բոլոր հպատակների օտտոմանացումը, բայց մի բան պարզ է, որ դա երբեք չի կատարվի համոզելով, այլ պետք է իրականացվի զենքի ուժով»:։{{փաստ}} Այդպես ողջ [[Օսմանյան Կայսրություն]]ը պատրաստվեց հայերին վերջնական հարված տալու:տալու։ Հայերի բնաջնջման գործն իրենց ձեռքը վերցրին Թալեաթ, Էնվեր, Ջեմալ փաշաները, Բեհաեդդին շաքիր բեյը և այլք:այլք։

Երիտթուրքական պարագլուխները որոշեցին բնաջնջումն իրականացել 3 փուլով:փուլով։ Առաջին փուլում բանակ զորակոչվեցին 15-45 տարեկան բոլոր հայ տղամարդիկ:տղամարդիկ։ Նրանց զինաթափեցին, և 50-100-հոգանոց խմբերով առանձին-առանձին բնաջնջեցին:կոտորեցին։ Բռնգրավվեց նաև հայերի սակավաթիվ զենքն ու զինամթերքը:զինամթերքը։

Ծրագրի երկրորդ փուլով սկսվեց հայ մտավորականության՝ քաղաքական, մշակութային և ռազմական գործիչների ոչնչացումը:ոչնչացումը։ 1915 թ. ապրիլի 24-ին Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվեցին 235 մտավորականներ, իսկ ապրիլի 29-ին նրանց թիվնթիվը անցավգերազանցեվ 800-ից:ը։ Սրանք բոլորն այնուհետև աննկարագրելի տանջանքերի ենթարկվեցին և սպանվեցին:սպանվեցին։{{փաստ}} Թուրքական սրի զոհը դարձան այնպիսի հայորդիներ, ինչպիսիք են [[Սիամանթո]]ն, [[Գրիգոր Զոհրապ]]ը, [[Ռուբեն Սևակ]]ը, [[Դանիել Վարուժան]]ը և այլ առաջադեմ մտածողներ։

Երրորդ փուլով թուրք ջարդարարները սկսեցին կոտորել անպաշտպան մնացած հայ բնակչությանը՝ գերազանցապես կանանց, ծերունիներին և երեխաներին:երեխաներին։ Կազմակերպվեց զարհուրելիմասսայական բռնագաղթ, աքսոր, և ջարդ։ Հայերին կա՛մ ստիպում էին ուրանալ [[քրիստոնեություն]]ը, կա՛մ սպանում էին, կա՛մ ստիպում բռնել գաղթի ուղին:ուղին։ [[Արևմտյան Հայաստան]]ի ողջ մնացած հայերը բռնագաղթեցին Միջագետքի անապատներ, հիմնականում՝ [[Դեր Զոր]], որտեղ և բնաջնջվեցին։

Այս կոտորածի հետևանքները զարհուրելի են: Արդյունքըարդյունքը եղավ Արևմտյան Հայաստանի հայերից՝ ավելի քան 2000-ամյա մշտական բնակչությունից<!--գուցե բնակավայրերի՞ց-->, զրկվելը:զրկվելը։ Մեկ տարվա ընթացքում բռնի կերպով մահմեդականացվեց 200 000 հայ, որոնք այժմ ապրում են Ճորոխ գետի հովտում:հովտում։{{փաստ}} Գաղթական դարձավ և աշխարհով մեկ սփռվեց ավելի քան 1 000 000 հայ:հայ։ Ահռելի էին նաև նյութական կորուստները:կորստները։ Վիճակագրական տվյալների համաձայն, Հայաստանում կոտորվեց 66 քաղաքների և մոտ 2500 գյուղերի հայ բնակչությունը:բնակչությունը։{{փաստ}} Թալանվեց և քանդվեց 2350 եկեղեցի ու վանք:վանք։ Ոչնչացվեց 1500 դպրոց ու վարժարան:վարժարան։ Հայությանը հասցվեց 14,5 միլիարդ ֆրանկի վնաս:վնաս։ Իսկ ահա 1915-1916 թվականներին, ըստ տարբեր աղբյուրների, նահատակվեց 500 000 - 1 500 000 հայ։ Ըստ վերջին երկու տասնամյակների հետազոտությունների, զոհերի թիվը կազմել է մոտ 1 200 000<ref>Vahakn Dadrian, ''History of the Armenian genocide, Autopsy of the Armenian genocide''</ref><ref>Yves Ternon, ''Armenians, history of a genocide, 1915, the Armenian genocide'' — with Gerard Chaliand</ref><ref>Levon Marashlian, ''[http://www.zoryaninstitute.org/Books/book_politics_and_demography.htm Politics and Demography:Demography։ Armenians, Turks and Kurds in the Ottoman Empire]'' Zoryan Institute (1991) ISBN 0-916431-30-4</ref>։

Այսքանով հայերի նկատմամբ թուրքական ոտնձգությունները չավարտվեցին:չավարտվեցին։ Երիտթուրքերի [[1918]] թվականին Անդրկովկաս կատարած արշավանքի ժամանակ կոտորվեց 500 000,{{փաստ}} իսկ 1920-1922 թվականներին արդեն քեմալական կառավարության կատարած ջարդի ժամանակ՝ 260 000 հայ:{{փաստ}}։ Ընդհանուր առմամբ, 1895-ից մինչև 1922 թվականը զոհվեց ավելի քան 2 500 000 հայ:հայ։

[[1965]] թ.` Ցեղասպանության 50-րդ տարելիցին, Հայաստանում ծագեց հուշահամալիր կառուցելու միտքը:միտքը։ Երկու տարի անց [[Երևան]]ում` Հրազդան կիրճի մոտ գտնվող Ծիծեռնակաբերդ բլրում, ավարտվեց ճարտարապետներ Ս. Քալաշյանի և Վ. Խաչատրյանի նախագծած հուշահամալիրի կառուցումը:կառուցումը։ 44-մետրանոց քարակոթողը խորհրդանշում է հայ ազգի վերածնունդը, իսկ 12 քարակոթողները` կորցրած 12 գավառները, որոնք այժմ գտնվում են [[Թուրքիա]]յի կազմում:կազմում։ Այդ 12 քարակոթողներն առաջացնում են կոն, որի կենտրոնում 1,5 մետր խորության վրա վառվում է անմար կրակը:կրակը։ Համալիրի մոտ է գտնվում 100-մետրանոց պատ, որի վրա փորագրված են այն քաղաքների ու գյուղերի անվանումները, որոնցում տեղի են ունեցել կոտորածները:կոտորածները։

[[1995]] թ. հուշահամալիրին կից բացվեց ցեղասպանության թանգարանը, որը նախագծել են ճարտարապետներ Քալաշյանը և Մկրտչյանը:Մկրտչյանը։ Թանգարանում ներկայացված են որոշ լուսանկարներ, որոնք արել են գերմանացի լուսանկարիչները (այդ թվում` [[Արմին Վեգներ]]ի արած լուսանկարները):։ Թանգարանից ոչ հեռու գտնվում է պուրակ, որտեղ արտասահմանյան քաղաքական գործիչները ծառ են տնկում ի հիշատակ զոհերի:զոհերի։

Ամեն տարի [[ապրիլի 24]]-ին` Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը, հարյուր հազարավոր մարդիկ այցելում են հուշահամալիրհուշահամալիրը և ծաղիկծաղիկներ դնում անմար կրակի մոտ:շուրջը։ Շնորհիվ հայ համայնքների` ամբողջ աշխարհում կառուցվել են հուշահամալիրներ:հուշահամալիրներ։

Սկսած 1915 թվականից<ref name="Dictionary of Genocide">Samuel Totten,Paul Robert Bartrop,Steven L. Jacobs. Dictionary of Genocide:Genocide։ A-L, p. 21:21։<blockquote>The Armenian Genocide Institute-Museum was opened in Yerevan, Armenia, in 1995, as part of the events commemorating the eightieth anniversary of the beginning of the Armenian genocide (1915-1923) at the hands of the Young Turk regime.</blockquote/></ref><ref name="Encyclopedia of genocide">Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide, vol. 1, p. 161</ref> տարբեր պետություններ ընդունել են բանաձևեր, որոնք քննադատում են հայերի կոտորածը:կոտորածը։

ԱՄՆ-ը երեք անգամ (1916, 1919, 1920)<ref>[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.163/current_category.7/affirmation_detail.html U.S. Senate Concurrent Resalution 12, February 9, 1916], [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.228/current_category.7/affirmation_detail.html U.S. Congress Act to Incorporate Near East Relief, August 6, 1919], [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.164/current_category.7/affirmation_detail.html U.S. Senate Resolution 359, May 11, 1920]</ref> ընդունել է նմանատիպ բանաձևեր, սակայն դրանք չեն կարողացել կանգնեցնել Օսմանյան կայսրության գործողությունները:գործողությունները։ 1915 թ. Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան և Ռուսաստանը հանդես են եկել համատեղ դեկլարացիայով<ref>[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.160/current_category.7/affirmation_detail.html France, Great Britain and Russia Joint Declaration, May 24, 1915], [http://www.armenian-genocide.org/popup/affirmation_window.html?Affirmation=160 View image of Document]</ref>, որը նույնպես քննադատում էր այդ կոտորածները:կոտորածները։

Հիգեր Գրեթթի կարծիքով՝ ԱՄՆ-ում գործող հայ լոբբիստական ընկերությունների գլխավոր նպատակն է Թուրքիայի կողմից հայոց ցեղասպանության ճանաչումը և տարածքների վերադարձը:վերադարձը։ Որպեսզի հայ լոբբիստները հասնեն այդ նպատակին, նրանք իրենց կողմն են քաշում տարբեր քաղաքական գործիչների, ճնշում են գործադրում տարբեր պետությունների կառավարությունների վրա, զբաղվում են Հայոց ցեղասպանության հարցի լայնամասշտաբ լուսաբանմամբ, հիմնադրում են ինստիտուտներ,այդ որոնքցեղասպանության զբաղվումհարցերով են այդ ցեղասպանությանզբաղվող հարցովկառույցներ։<ref>{{cite book

|location= Divided They Conquer:Conquer։ The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States

}}</ref>:։

Հայոց ցեղասպանությունն ընդունել են այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են [[Եվրոպայի խորհուրդԽորհուրդ]]ը (1998<ref name="Council of Europe1998">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, April 24, 1998]</ref>, 2001<ref>[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.218/current_category.7/affirmation_detail.html Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution]</ref>), [[Եվրախորհրդարան]]ը (1987<ref>[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.152/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution]</ref>, 2000<ref>[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.171/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution]</ref>, 2002<ref>[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.217/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution]</ref>), [[ՄԱԿ]]-ի մի քանի հանձնաժողովներ<ref name="ООН">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.169/current_category.6/affirmation_detail.html#15 Подкомиссия ООН по предотвращению дискриминации и защите меньшинств, 2 июля, 1985]</ref><ref name="ООН1948">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.168/current_category.6/affirmation_detail.html United Nations War Crimes Commission Report]</ref>, [[Եկեղեցիների համաշխարհային միություն]]ը և այլն:այլն։

Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել են շատ պետություններ և միջազգային կազմակերպություններ:կազմակերպություններ։ Պաշտոնապես առաջինն ընդունել է [[Ուրուգվայ]]ը 1965 թ.:։ Հայ ժողովրդի կոտորածը պաշտոնապես քննադատել և ճանաչել են որպես ցեղասպանություն ըստ միջազգային իրավունքի հետևյալ երկրները՝

* {{դրոշավորում|Չիլի}} <ref>[http://www.rian.ru/world/20070606/66798950.html РИА новости:новости։ Сенат Чили принял осуждающий геноцид армян документ]</ref>

* {{դրոշավորում|Ավստրալիա}} (2009):։