«Բրիտանական կայսրություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ clean up, փոխարինվեց: → (24), ց: → ց։ oգտվելով ԱՎԲ
No edit summary
Տող 40.
| Նշումներ=
}}
'''Բրիտանական կայսրություն''' ({{lang-en|British Empire}}՝ [''բրիթիշ էմփայը]''), աշխարհակալաշխարհի կայսրությունհզորագույն կայսրություններից մեկը 1497-1949 թվականներին։ Հիմնադրել է [[Անգլիայի թագավորություն|Անգլիայի]] թագավոր [[Հենրի VII (Անգլիա)|Հենրի VII-ը]] 1497 թվականին։ Երկիրը սկզբում կառավարել է [[Թյուդորներ]]ի դինաստիան։ Տարածքը կազմել է առավելագույնը 34,650,407 կմ <sup>2</sup> (առանց [[անտարկտիկա]]կան տարածքների)՝ [[Ջորջ V]]-ի թագավորության տարիներին (1910-1936)։ Դա հավասար էր մոլորակի ցամաքի 22%-ին։ Բնակչությունը 1922 թվականին հասնում էր 480 միլիոնի, այսինքն՝ Երկրի բնակչության մեկ քառորդ մասը կայսրության հպատակներն էին։
 
Մայրաքաղաքն էր Անգլիայի մշակութային, քաղաքական ու տնտեսական կենտրոն [[Լոնդոն]]ը։ Հզորության շրջանում, երբ անկում էին ապրում երբեմնի գաղութատեր կայսրություններ [[Իսպանական կայսրություն|Իսպանիան]], [[Պորտուգալական կայսրություն|Պորտուգալիան]] և [[Հոլանդական կայսրություն|Հոլանդիան]], իր մեջ ներառել է [[Կանադա]]ն, [[Գայանա]]ն, [[Եգիպտոս]]ն ու [[Սուդան]]ը, [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան]] ու [[Հարավային Աֆրիկա]]ն, [[Նիգերիա]]ն, [[Սիերա Լեոնե]]ն, [[Գանա]]ն, [[Գամբիա]]ն, [[Պարսից ծոց]]ի արաբական բոլոր երկրները, [[Միջագետք]]ն ու [[Պաղեստին]]ը, [[Բրիտանական Հնդկաստան|Հնդկաստանը]], [[Ավստրալիա]]ն ու [[Նոր Զելանդիա]]ն, [[Մալայզիա]]ն ու [[Պապուա Նոր Գվինեա]]ն, բազմաթիվ կղզիներ [[Միջերկրական ծով]]ում, [[Ատլանտյան օվկիանոս|Ատլանտյան]], [[Հնդկական օվկիանոս|Հնդկական]] ու [[Խաղաղ օվկիանոս|Խաղաղ]] օվկիանոսներում։ Բրիտանական կայսրության իշխանությունը տարածվում էր նաև [[Անտարկտիդա]]յի ավելի քան կեսի (մոտ 8.1 միլիոն կմ²) վրա։
Տող 60.
 
=== Եվրոպական տիրույթներ (վաղ շրջան) ===
Չնայած, որ [[միջնադար]]ում Անգլիան կղզային պետություն էր, մինչև 16-րդ դարը երկիրը չուներ ռազմածովային ուժեր և հաճախ ենթարկվում էր հարձակումների։ [[Սաքսեր]]ը և անգլերը ժամանել էին Բրիտանական կղզիներ Գերմանիայից։ Սկզբնական շրջանում նրանցանգլոսաքսոնական ռազմական ջոկատները հրավիրվել էրնէին [[Հռոմեական կայսրություն]]ից անկախացած տեղի բրիտանական ցեղապետերի կողմից, քանի որ վերջիններս չունեին բավարար ուժեր պաշտպանության համար։ Հետագայում անգլո-սաքսերը ստեղծեցին սեփական պետություններ։ Հաջորդ անգամ Անգլիան նվաճվեց Ֆրանսիայից ժամանած [[նորմաններ]]ի կողմից 1066 թվականին, ինչից հետո նրանց գլխավորող նորման հերցոգ [[Վիլհելմ I Նվաճող]]ը հիմնեց նոր տոհմ և բաժանեց ողջ անգլոսաքսոնական տարածքները ֆրանսիական բարոնների միջև։ Չբավարավելով անգլոսաքսոնական տիրույթներով Վիլհելմի հետնորդները գրավեցին Ուելսը [[1282]] թվականին, իսկ [[1169]] թվականին սկսեցին Իռլանդիայիգաղութացնել անգլիականԻռլանդիան գաղութացումը<ref>Nicholas Canny, "Origins of Empire"</ref>։ Շոտլանդիան միացավ Անգլիային 17-րդ դարում իրավահավասար պետության կարգավիճակով։ Անգլիացի արքաները տիրում էին նաև Ֆրանսիայի տարածքի կեսին ինչպես նաև հավակնում էին ֆրանսիական գահին մինչև [[Հարյուրամյա պատերազմ]]ի արդյունքում ֆրանսիական տիրույթների կորուստը։ Ֆրանսիայի հզորացումը համընկավ անգլիական ազնվականության պառակտման հետ, որին հաջորդեց և [[Սպիտակ և կարմիր վարդերի պատերազմ]]ը և [[Թյուդորներ]]ի արքայատոհմի հիմնադիր [[Հենրի VII (Անգլիա)|Հենրի VII]]-ի կողմից երկրի նվաճումը։
 
== «Առաջին բրիտանական կայսրություն» (1583-1783) ==
Տող 72.
1588 թվականին «Անհաղթելի արմադայի» ջախջախումից հետո Իսպանական կայսրության հզորությունը մարեց, իսկ հետագայում Իսպանիան իրենից այլևս Բրիտանական կայսրության համար վտանգ չէր ներկայացնում։ «Անհաղթելի արմադա»-ի նավերի մի մասը փոթորկի պատճառով բախվեց ժայռերին և խորտակվեց, իսկ մյուս մասին խորտակեցին [[Ֆրենսիս Դրեյք]]ի հրամանատարած անգլիական ուժերը։
 
[[1603]] թվականին [[Հակոբ Ա]]-ն բարձրացավ անգլիական գահին և հաջորդ տարի Իսպանիայի հետ կնքեց Լոնդոնյան արձանագրությունները։ Հիմա իրենցԻրենց հիմնական հակառակորդթշնամի Իսպանիայի հետ խաղաղության պայմաններում, անգլիացիները իրենց ուժերով հակառակորդի գաղութները գրոհելու փոխարեն, կենտրոնացանուժերը կենտրոնացրին սեփական գաղութներ ստեղծելու վրա<ref>The Origins of Empire / N. Canny. - 2001. - էջ 70</ref>։ Վերջապես Բրիտանական կայսրության կազմավորումը տեղի ունեցավ 17-րդ դարի սկզբին` [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում և [[Վեստ Ինդիա]]յում փոքր բրիտանական բնակատեղիների հիմնումով և [[Ասիա]]յում մի շարք առևտրական ընկերություններ ստեղծելով (այդ թվում [[Բրիտանական Օստ-Հնդկական ընկերություն|Բրիտանական Օստ-Հնդկական ընկերության]] հիմնումը 1600 թվականին)։ Այդ ժամանակներից մինչև 18-րդ դարի վերջին [[Տասներեք գաղութներ]]ի կորուստը և [[Անկախության պատերազմ Հյուսիսային Ամերիկայում (1775-1783)|ԱՄՆ անկախության պատերազմները]] ընդգրկող ժամանակաշրջանը հետագայում կոչվեց «Առաջին Բրիտանական կայսրություն»<ref>The Origins of Empire / N. Canny. - 2001. - էջ 34</ref>։
 
=== Ամերիկա, Աֆրիկա և ստրկավաճառություն ===