«Հաճարենի անտառային»–ի խմբագրումների տարբերություն
Նոր էջ «{{taxobox | name = {{PAGENAME}} | image file = Edelkastanie (Castanea sativa) 1.jpg | image title = | image descr = | regnum = Բույսեր | phylum = | classis = | ordo...»: |
(Տարբերություն չկա)
|
07:21, 3 Օգոստոսի 2016-ի տարբերակ
Հաճարենի անտառային (լատին․՝ C. sativa Mill.), թեղազգիներ ընտանիքի, թեղի ցեղի բույս։
Հաճարենի անտառային | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Գիտական դասակարգում | ||||||||||
|
||||||||||
Լատիներեն անվանում | ||||||||||
C. sativa Mill. | ||||||||||
Հատուկ պահպանություն | ||||||||||
Արեալ | ||||||||||
Նկարագրություն
30—40 մ բարձրությամբ հզոր, գեղեցիկ ծառեր են, վրանաձև սաղարթով: Բնի տրամագիծը հասնում է 1,5—2 մ-ի, ծածկված գորշամոխրավուն, ծեր տարիքում` մուգ դարչնագույն կեղևով: Երիտասարդ ընձյուղները անկյունավոր են, մազմզուկապատ, կարմրականաչավուն, ավելի ուշ` կարմրագորշավուն, մի քանի շիկամոխրավուն ոսպնյակներով: Ընձյուղները սիմպոդիալ են: Բողբոջները ձվաձև են, խոշոր, մուգ շագանակագույն, պարուրաձև կամ երկշարք դասավորված, ծածկված երկու արտաքին թեփուկներով: Տերևները երկարավուն-նշտարաձև են, հիմքում կլորավուն կամ թեթևակի սրտաձև, 10—25 սմ երկարությամբ, կարճ կոթունավոր (1,5—3 սմ), կաշվեկերպ կամ պինդ, մուգ դեղնականաչավուն, վերևի կողմից մերկ, ներքևից բաց դեղնավուն, աղվա-մազապատ, խոշոր ատամնաեզր (յուրաքանչյուր ատամիկ վերջանում է սուր փշիկներով): Ջղավորությունը փետրաձև է: Իջևանի և Բագրատաշենի պայմաններում տերևները բացվում են ապրիլ-մայիսին: Տերևաթափը դիտվում է հոկտեմբեր-նոյեմբերին: Սովորական շագանակենու տերևները պարունակում են 800 միավոր վիտամին K, որն ունի արյան հոսքը դադարեցնող հատկություն: Ծաղկում է հունիս-հուլիսին: 10—35 սմ երկարությամբ բազմաթիվ դեղնավուն կատվիկները այդ շրջանում անզուգական գեղեցկություն են տալիս ծառերին: Առէջային ծաղիկները հավաքված են դիխազիաներում, առէջների թելիկները մերկ են, սպիտակավուն, դեղին փոշանոթներով: Ծաղիկները բնորոշ բուրմունք ունեն: Այն կատվիկները, որոնք կրում են առէջային, իսկ հիմքում՝ վարսանդային ծաղիկներ, տեղադրված են ավելի վերև, քան միայն առէջային ծաղիկներ ունեցող կատվիկները: Շագանակենու որոշ ծառեր պրոտանդրիկ են (առէջները ավելի շուտ են հասունանում), իսկ որոշ ծառեր՝ պրոտոգինիկ են (վարսանդները ավելի շուտ են հասունանում), որի շնորհիվ էլ ապահովվում է խաչաձև փոշոտումը: Բացի այդ, նկատվում է, որ նույն անտառում, բոլորովին համանման պայմաններում, շագանակենու ծառերի մի մասը ավելի շուտ են ծաղկում, մյուսները՝ ավելի ուշ: Առավելապես միջատներով փոշոտվող բույս է, չնայած փոշոտումը տեղի է ունենում նաև քամու միջոցով: Շագանակենու մեղրը ունի յուրահատուկ բուրմունք: Պտղագավաթը գրեթե գնդաձև է, կամ ներքևից-վերևից սեղմված, 3,5 —10 սմ, ներսից մետաքսանման, դրսից աղվամազապատ, ծածկված 0,5 —2,5 սմ երկարությամբ բազմաթիվ ճյուղավորված փշերով, հասունանալիս բաժանվում է 4 մասի: Պտուղների հասունացումը տեղի է ունենում հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին: Յուրաքանչյուր պտղագավաթում սովորաբար տեղավորված է լինում 3 պտուղ (հազվադեպ 1—7), որոնց տրամագիծը կազմում է 1,5—3 սմ: Պտուղների հպման տեղը սեղմվում է, տափակում: Սերմը ծածկված է դեղնաշագանակագույն, բարակ կճեպով, արտաքինից 174 կնճռոտ է: Պտուղները պարունակում են 61,88°/0 օսլա, 16,71 °/0 շաքար, 5,96°/0 սպիտակուցներ և 2,31 °/0 ճարպեր, ինչպես նաև խնձորաթթու և լիմոնաթթու, լեցիտին, գլոդուլին-կաստանին, լիպազա և զգալի քանակությամբ վիտամիններ: Դրա շնորհիվ սովորական շագանակենու պտուղը սննդային մեծ արժեք ունի: Խակ պտուղները պարունակում են 1500 միլիգրամ/տոկոս վիտամին C: Հայկական ՍՍՀ-ի պայմաններում շագանակենին պտղաբերում է 3—5 տարեկան հասակում: 70 տարեկան հասակում շագանակենու 1 հա անտառը տալիս է մինչև 1 տ պտղի բերք (մեծ արդյունավետության անտառներում՝ 2 տ): Ֆրանսիայի և Իտալիայի շագանակենու այգիները հեկտարից տալիս են 3—4 տ բերք: Ապրում է 500 տարի, ընդ որում հայտնի են 1000 և անգամ 3000 տարեկան ծառեր, որոնց բնի շրջանագիծը հասնում է 18—26 և նույնիսկ 64 մ (էտնայի մոտ գտնվող շագանակենին): Ունի բազմաթիվ պարտիզային ձևեր (բրգաձև, տերևների վրա դեղին կամ սպիտակ բծերով, դեղին, սպիտակ եզրերով տերևներով, կարմրագույն տերևներով, տարբեր ձևեր ունեցող տերևներով և այլն):
Տարածվածություն
Բնական պայմաններում տարածված է Կովկասում, Եվրոպայում, Միջերկրական ծովի ափերին, Փոքր Ասիայում: Անդրկովկասում ընդհանուր տարածությունը կազմում է 98 հազար հեկտար: Հայաստանում շագանակենու անտառներ չկան: Մի քանի ծառ աճում են Ղափանի շրջանի Շիկահող գյուղում, որոնք ՍԼ Մ Դրիգորյանի (1979) կարծիքով ունեն անտրոպոգեն ծագում: Պտղաբերում են և տալիս ինքնացան: Ներկայումս շագանակենին լայնորեն է ներդրվում արտադրության մեջ՝ Նոյեմբերյանի, Բագրատաշենի և Իջևանի անտառտնտեսություններում: Պատմիչների վկայությամբ Հին Հայաստանում շագանակենին լայնորեն էր տարածված և կոչվում էր «կասկենի»: Բուսաբան Լագարդը պնդում է, որ եվրոպական «կաշտան» բառը հայերեն «կասկենուց» է ծագել: Ջերմասեր է, սակայն դիմանում է մինչև —20—25° C ցրտերին: Լավ է աճում հողի և օդի բարձր խոնավության պայմաններում, ընդ որում գերադասում է փուխր, սննդանյութերով հարուստ, չեզոք ռեակցիա ունեցող կրազուրկ հողեր: Կրատյաց (կալցե-ոֆոբ) բույս է: Աճում է լեռնալանջերին, ստվերոտ վայրերում: Բնափայտը բարձրորակ է, ամուր է ու թեթև՝ գեղեցիկ նախշերով: Խոնավ միջավայրում երկար ժամանակ չի փտում, այդ տեսակետից գերազանցելով անգամ կաղնու բնափայտին: Կիրառվում է կահույքի արտադրության մեջ, որպես շինանյութ, երկաթգծի կոճեր, ֆաներա պատրաստելու համար: Պարունակում է 10 °/0, իսկ կատվիկները և պտղագավաթը' 16°/0 դաբաղանյութեր (վերջիններից ստանում են սև և գորշ ներկեր): Աճում է բավականին արագ: Առատ բնային մացառներ է տալիս, այդ հատկանիշը պահպանելով մինչև խոր ծերություն:
Կիրառություն
Սովորական շագանակենին դեկորատիվ հրաշալի ծառատեսակ է: Այն օգտագործվում է ծառուղիներում, մասսիվներում, խմբերում և որպես սոլիտեր: Արարատյան դաշտում խիստ տուժում է հողում կալցիումի առատությունից և ձմռան սառնամանիքներից: Այնուամենայնիվ, մինչև 1960 թվականը Երևանում հանդիպում էին խոշոր ծառեր, նույնիսկ փողոցային տնկարկներում (Մարշալ Բաղրամյանի պողոտա), որոնք ոչնչացան հիմնականում դաժան ձմռան հետևանքով:[1]:
Ծանոթագրություններ
- ↑ Հարությունյան Լ․ Վ․, Հարությունյան Ս․ Լ․, Հայաստանի դենդրոֆլորան, հ. (գրքի հատորը), Երևան, «Լույս հրատարակչություն», 1985, էջ (գրքի էջը)։