«Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ փոխարինվեց: ` → ՝ (15) oգտվելով ԱՎԲ
չ clean up, փոխարինվեց: բ: → բ։ (3), դ: → դ։, ը: → ը։ (20), ի: → ի։ (4), կ: → կ։ (2), մ: → մ։ (15), ն: → ն։ (14), ո: → ո։, ջ: → ջ։ (2), վ: → վ։, տ oգտվելով [[Վիքիպեդիա:Ավտո...
Տող 1.
[[Պատկեր:Colomb.jpeg|250px|մինի|աջից|Քրիստաֆոր Կոլումբոս]]
[[Պատկեր:Wheel Iran.jpg|մինի|աջից|Անիվ]]
'''Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա''', Արևմտյան կիսագնդի պատմությունը նախքան [[Քրիստափոր Կոլումբոս]]ի կողմից [[Ամերիկայի հայտնագործում]]ը: Ամերիկայում ապրող հնդկացիական ցեղերը զարգացման տարբեր աստիճանների վրա էին:էին։ Նրանց մի մասն ապրում էր նախնադարյան համայնական հասարակարգում և զբաղվում էր որսորդությամբ, ձկնորսությամբ և հավաքչությամբ:հավաքչությամբ։ Մյուսները, մասնավորապես՝ մայաները, ացտեկները, ինկերը, նստակյաց հողագործներ էին և ստեղծել էին իրենց պետությունները:պետությունները։
 
Նրանք մշակում էին [[եգիպտացորեն]], [[լոբի]], [[ծխախոտ]], [[դդում]], [[Կենտրոնական Ամերիկա]]յում` [[կակաո]], [[լոլիկ]], իսկ Անդյան լեռներում` [[կարտոֆիլ]]: Տնային կենդանիներից պահում էին շներ և [[հնդկահավեր]], իսկ [[ձի]]եր այստեղ բերեցին եվրոպացիները:եվրոպացիները։ Տեղաբնիկներին անծանոթ էին [[երկաթ]]ը, [[անիվ]]ը, բրուտի անիվը:անիվը։ Երբ եվրոպացիները հայտնվեցին Ամերիկա աշխարհամասում այստեղ ապրում էր շուրջ 15-20 միլիոն մարդ:մարդ։ Սկզբում եվրոպացիները մտածում էին, որ Ամերիկան [[Հնդկաստան]]ն է, և տեղաբնիկներին անվանում էին հնդկացիներ:հնդկացիներ։
 
== Մայաներ ==
[[Պատկեր:Belize mountians, Cayo district Laslovarga002.JPG|մինի|ձախից|Բնությունը մայաների երկրում]]
Մայաները ([[Մեքսիկա]]) բնակվում էին [[Յուկատան նահանգ|Յուկատան]] թերակղզում:թերակղզում։ Նրանք բաղկացած էին մի քանի ցեղախմբերից, այդ պատճառով ստեղծեցին ոչ թե մեկ միասնական պետություն, այլ մի շարք քաղաք–պետություններ:քաղաք–պետություններ։ Մայաների քաղաքակրթությունն իր զարգացման բարձրակետին հասավ [[10-րդ դար|10]]-[[16-րդ դար|16]] դարերում:դարերում։ Սովորաբար քաղաքն իր շրջակա գյուղական համայնքների հետ միասին կազմում էր քաղաք–պետություն, որը կառավարում էր քուրմ–թագավորը:քուրմ–թագավորը։ Քաղաքի կենտրոնում մայաները կառուցում էին բարձր բուրգ, որը շրջապատված էր լայնարձակ հրապարակով:հրապարակով։ Բուրգի գագաթին կառուցում էին տաճար:տաճար։ Երբ քաղաք–պետության կառավարիչ քուրմ–թագավորը տաճարում կրոնական արարողություն էր կատարում, ժողովուրդը հավաքվում էր հրապարակում:հրապարակում։ Մայաների սոցիալական միջավայրի կազմակերպման հիմնական միավորը համայնքն էր, որը բաղկացած էր առանձին գյուղացիական ընտանիքներից:ընտանիքներից։ Համայնքը համարվում էր հողի կոլեկտիվ սեփականատեր և հողակտորները բաժանում էր գյուղացիական ընտանիքների միջև:միջև։<ref>Համաշխարհային պատմություն 11.</ref>
 
=== Տնտեսություն ===
[[Պատկեր:Cast of Maya maize god statue.JPG|մինի|Մայաների Աստծո արձանը]]
Յուրաքանչյուր ընտանիք հողը մշակում և բերքը հավաքում էր ինքնուրույն:ինքնուրույն։ Սահմանված հարկերը վճարելուց հետո բերքի մնացած մասը տնօրինում էր ընտանիքը:ընտանիքը։ Իսկ որսորդությանը, ձկնորսությանը և աղի արտադրությանը սովորաբար մասնակցում էին համայնքի բոլոր չափահաս անդամները, ուստի արդյունքը հետո բաժանվում էր ընտանիքների միջև:միջև։
Մայաներն ընտանի կենդանիներ չէին պահում և անասնապահությամբ չէին զբաղվում:զբաղվում։ Միակ կենդանին, որ նրանք պահում էին, [[շուն]]ն էր, որի միսն օգտագործում էին որպես սննդամթերք:սննդամթերք։ Միսը համարվում էր տոնական և ծիսակարգային ուտեստ:ուտեստ։ Կենդանական ծագում ունեցող սննդամթերք ձեռք էին բերում որսորդության և ձկնորսության ժամանակ:ժամանակ։
 
[[Պատկեր:0700AD Maya-Vase anagoria IMG 5620.JPG|մինի|Մայայական սափոր]]
=== Պետական կարգ ===
Մայաների հասարակության մեջ գոյություն ուներ սոցիալ–քաղաքական աստիճանակարգություն:աստիճանակարգություն։ Ամենավերին աստիճանին կանգնած էին քուրմ–թագավորը (նա օժտված էր գերագույն իշխանությամբ), զորահրամանատարները, քրմերը և նվաճված տարածքների կառավարիչները:կառավարիչները։ Երկրորդ աստիճանը զբաղեցնում էին զինվորները:զինվորները։ Հաջորդ աստիճանին կանգնած էին առևտրականները, արհեստավորները, գյուղացիները, որոնք հարկեր էին վճարում, բայց համարվում էին ազատ:ազատ։ Ստորին աստիճանը զբաղեցնում էին կախյալները և ստրուկները:ստրուկները։
 
=== Մայաների օրացույց ===
Մայաները մինչկոլումբոսյան Ամերիկայում ապրող միակ ժողովուրդն էին, որ ունեին գիր (հիերոգլիֆային):։ Ուսումնասիրելով Երկրի պտույտը Արեգակի շուրջ՝ մայա աստղագետները և մաթեմատիկոսներն ստեղծեցին օրացույց, որը բաղկացած էր 365 օրից:օրից։
Օրացույցն ուներ 18 ամիս, յուրաքանչյուր ամիս՝ 20 օր:օր։ Լրացուցիչ 5 օրերը համարվում էին վատ օրեր, ուստի մարդիկ աշխատում էին այդ օրերին ոչինչ չանել, նույնիսկ հաց չէին ուտում:ուտում։ Մյուս 260 օրերից կազմված օրացույցը ստեղծվել էր գուշակությունների և կրոնական ծեսերի համար:համար։ Այս օրացույցը կարող էին կարդալ և մեկնաբանել միայն քրմերը, որոնք մեծ դեր էին խաղում մայաների հոգևոր կյանքի կազմակերպման գործում:գործում։ Մայաների կրոնական պաշտամունքում որոշակի տեղ էր զբաղեցնում աստվածներին մարդկային զոհեր մատուցելը:մատուցելը։ Որպես զոհ ընտրում էին երիտասարդ, առողջ և գեղեցիկ մարդու:մարդու։
[[Պատկեր:DaySign Cimi.svg]]
[[Պատկեր:DaySign Etznab.svg]]
Տող 27.
== Ացտեկներ ==
[[Պատկեր:Appletons' Montezuma I - Montezuma II.jpg|մինի|Մոնթեսումա 2-րդի դիմանկարը]]
[[12-րդ դար]]ում ացտեկները հաստատվեցին [[Մեխիկո]]յի հովտում:հովտում։ [[1325]] թվականին նրանք կառուցեցին իրենց մայրաքաղաքը՝ [[Տենոչտիտլան]]ը: Քաղաքն ուներ երեք քառակուսի կիլոմետր տարածք, իսկ բնակչության թիվը շուրջ 70 հազար էր:էր։ Քաղաքը բաժանված էր չորս մասերի, որոնք խորհրդանշում էին աշխարհի չորս կողմերը, և 20 փոքր թաղամասերից, որոնք խորհրդանշում էին ացտեկների տոհմացեղային կառուցվածքը՝ 20 ցեղ, 20 տոհմ:տոհմ։
Գրավելով շրջակա տարածքները՝ [[15-րդ դար]]ում սկզբին ացտեկները ստեղծեցին իրենց պետությունը, որն իր հզորության գագաթնակետին հասավ Մոնթեսումա II–ի գահակալման ժամանակ ([[1502]]–[[1520]] թվականներ):։
Պետության եկամուտները ճշտելու և հարկերի հավաքումը կանոնավորելու համար նա օրենք ընդունեց, որով սահմանվում էին հարկերի և տուրքերի չափերը:չափերը։
 
=== Տնտեսություն ===
Ացտեկների հիմնական զբաղմունքը նստակյաց երկրագործությունն էր:էր։ Նրանք սովորել էին ոռոգել մշակելի հողերը և չորացնել ճահիճները:ճահիճները։ Հիմնականում մշակում էին եգիպտացորեն, դդում, ծխախոտ, բամբակ, կակաո:կակաո։ Անասնապահությունը զարգացած չէր. միակ ընտանի կենդանին շունն էր, որի միսն օգտագործում էին:էին։
Սակայն նրանք պահում էին նաև ընտանի թռչուններ՝ հնդկահավեր, սագեր, բադեր:բադեր։ Ացտեկների մոտ բարձր զարգացման էր հասել արհեստագործությունը, մասնավորապես՝ ջուլհակությունը, ոսկերչությունը, արծաթագործությունը:արծաթագործությունը։ Ացտեկների հասարակության մեջ լայն տարածում ուներ ստրկությունը, ընդ որում՝ ստրուկներ ունեին ոչ միայն առանձին համայնքներ, այլև մասնավոր անձինք:անձինք։
Ստրուկների մեծ մասը ռազմագերիներ էին, սակայն ստրկացնում էին նաև պարտքերը չվերադարձնելու դիմաց, ինչպես նաև մարդիկ կարող էին իրենց և իրենց երեխաներին վաճառել ստրկության:ստրկության։
 
=== Պետական կարգ ===
[[Պատկեր:Motecuzoma Xocoyotzin.jpeg|մինի|Մոնթեսումա 2-րդ]]
Պետության գլուխ կանգնած էր գերագույն իշխանությամբ օժտված թագավորը:թագավորը։ Ացտեկների հասարակության մեջ ևս ձևավորվել էր սոցիալ–քաղաքական աստիճանակարգություն:աստիճանակարգություն։ Նրա ամենավերին աստիճանին կանգնած էին ազնվականները՝ թագավորի գլխավորությամբ:գլխավորությամբ։ Քաղաքներում բնակվելու իրավունք ունեին միայն նրանք:նրանք։ Հաջորդ աստիճանը զբաղեցնում էին առևտրականները, արհեստավորները, գյուղացիները, որոնք բնակվում էին քաղաքների արվարձաններում և գյուղերում:գյուղերում։ Ացտեկների ամենահարգի և ցանկալի զբաղմունքը ռազմական ծառայությունն էր:էր։ Հպատակ ժողովուրդներին հնազանդ պահելու և նոր տարածքներ նվաճելու համար ացտեկները կարիք ունեին լավ վարժեցված կանոնավոր բանակի:բանակի։ Նրանք հավատում էին, որ պատերազմի ժամանակ զոհվածները գնում էին աստվածների հետ երկնքում ապրելու:ապրելու։ Զինվորները միշտ կռվում էին եռանդով և արիությամբ, քանի որ որքան շատ սպանեին և գերի վերցնեին, այնքան բարձր կլիներ նրանց նկատմամբ հարգանքը հասարակության մեջ:մեջ։ Ացտեկների բանակը բաղկացած էր առանձին զորամասերից, որոնցից ամենահեղինակավորը արծվի զինվորները և հովազի զինվորներն էին:էին։ Առաջինների նշանը արծվի փետուրն էր, իսկ երկրորդներինը՝ հովազի մորթին:մորթին։ Նրանց կրոնական արարողությունների կարևոր մասն էին կազմում մարդկային զոհաբերությունները:զոհաբերությունները։ Ացտեկները հավատում էին, որ իրենց Արև–աստվածն ամեն օր մայր մտնելուց հետո մահանում է և հարություն կառնի այն դեպքում, երբ նրան մարդկային զոհ մատուցվի:մատուցվի։ Այս նպատակով Արևի տաճարում մարդկային զոհաբերություն էին կատարում:կատարում։
 
==Պատկերասրահ==
Տող 49.
 
== Ինկեր ==
Ինկերի պետությունը ժամանակակից [[Պերու]]ի և [[Բոլիվիա]]յի լեռնային շրջաններում էր:էր։ Ինկա բառը սկզբում [[Կուսկո]]յի հովտում ապրող ցեղերից մեկի անվանումն էր:էր։ [[15-րդ դար]]ում ինկերն սկսեցին լայնածավալ նվաճումներ կատարել, որի արդյունքում նրանց պետության տարածքը չորս անգամ մեծացավ, իսկ բնակչության թիվը հասավ շուրջ 6 միլիոնի:միլիոնի։
 
=== Տնտեսություն ===
Տնտեսության հիմքը հողագործությունն էր:էր։ Այստեղ մշակում էին շուրջ 40 տեսակի բույսեր, մասնավորապես կարտոֆիլ, դդում:դդում։ Բերքահավաքը հսկում էին հատուկ պաշտոնյաները, որովհետև բերքը հավասարապես բաժանվում էր բնակչությանը, իսկ մի մասը թողնվում էր պետության կարիքների համար:համար։ Նույնը կատարվում էր արհեստագործական արտադրանքի հետ:հետ։ Այդ պատճառով ինկերի մոտ առևտուրը թույլ էր զարգացած, քանի որ հիմնական արտադրողի մոտ ավելցուկ համարյա չէր մնում:մնում։ Հպատակ ցեղերին հնազանդության մեջ պահելու և նոր տարածքներ նվաճելու համար ինկերն ստեղծել էին կանոնավոր մարտունակ բանակ:բանակ։ Բանակ զորակոչելու համար սահմանվել էր հատուկ փորձաշրջան:փորձաշրջան։ Տղաների խմբին տանում էին ձյունապատ լեռան գագաթ և թողնում այնտեղ ինն օր առանց ուտելիքի, զենքի և այլ միջոցների:միջոցների։ Ժամկետը լրանալուց հետո նրանց հետ էին բերում, սակայն շատերն այդ փորձությանը չէին դիմանում և մահանում էին:էին։ Կենդանի մնացածները բանակում ծառայում էին որպես առանձին ջոկատների հրամանատարներ:հրամանատարներ։
 
=== Պետական կարգ ===
Պետության գլուխ կանգնած էր Բարձրագույն Ինկան, որին անվանում էին Սապա Ինկա:Ինկա։ Այստեղից էլ պետությունը ստացավ Ինկերի պետություն անվանումը:անվանումը։ Այն իր հզորության գագաթնակետին հասավ Սապա Ինկա Պաչակուտիի կառավարման տարիներին ([[1438]]–[[1471]] թվականներ):։ Այդ ժամանակ ինկերը կարողացան գրավել Կուսկոյի ամբողջ հովիտը և շրջակայքի մանր պետությունները:պետությունները։ Ինկերի կայսրության մայրաքաղաքը Կուսկոն էր, որն ուներ շուրջ 200 հազար բնակչություն:բնակչություն։ Այն համարվում էր կայսրության կրոնական և մշակութային կենտրոնը:կենտրոնը։ Այստեղ էր գտնվում ինկերի գերագույն աստծու՝ Արևի տաճարը:տաճարը։ Նրանց կրոնական կյանքում մեծ տեղ էին զբաղեցնում աստվածների համար կենդանիների և տարբեր մթերքների զոհաբերությունները:զոհաբերությունները։ Ի տարբերություն մայաների և ացտեկների՝ նրանք միայն ճգնաժամային (ջրհեղեղ, սով, համաճարակ) պահերին էին մարդկային զոհաբերություններ կատարում:կատարում։ Քրմապետի գործառույթները սովորաբար իրականացնում էր Սապա Ինկան:Ինկան։ Ինկերի պետության մեջ հասարակությունը բաղկացած էր ներփակ խմբերից՝ կաստաներից:կաստաներից։
 
Բոլոր ինկերը մտնում էին բարձրագույն կաստայի մեջ:մեջ։ Նրանք չէին աշխատում և հարկեր չէին վճարում:վճարում։ Պետությունը նրանց հողատարածքներ էր տրամադրում, ինչպես նաև ստրուկներ՝ դրանք մշակելու համար:համար։ Ինկերի մի մասը զբաղվում էր ռազմական ծառայությամբ, իսկ մյուսներն իրականացնում էին կառավարման և կրոնական–մշակութային գործառույթներ:գործառույթներ։ Առանձին կաստայի մեջ էր մտնում նվաճված ցեղերի ավագանին:ավագանին։ Դրանց պատկանող հողերը մշակում էին գյուղացի համայնականները:համայնականները։
Նվաճված ցեղերի արհեստավորները և գյուղացիները կազմում էին առանձին կաստա:կաստա։ Նրանց ազատությունները սահմանափակված էին:էին։ Նրանք կարող էին տեղաշարժվել միայն կառավարության համաձայնությամբ:համաձայնությամբ։ Կառավարությունն էր որոշում, թե նրանք երբ և ում հետ պետք է ամուսնանային, քանի որ ամուսնական զույգերին առանձին հողաբաժին էր հասնում:հասնում։
 
==Պատկերասրահ==