«Ղարաբաղի կուսակալություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Ղարաբաղի կուսակալություն''' ({{lang-fa|بیگلربیگی قره‌باغ‎}} - Beglarbegi-e Ḡara-bāḡ), միջնադարյան ավատատիրական կառավարմամբ իշխանություն էր [[1501]]-[[1726]] թվականներին:թվականներին։ Թուրքմենական ցեղերի դեմ հաղթանակ տանելով<ref name="h">Всемирная история. - М., 1957.</ref>՝ Սեֆյան պետության հիմնադիր շահ Իսմայիլը [[1501]] թվականին այն միացրել է Պարսկաստանին:Պարսկաստանին։ [[1554]] թվականին վերջնականապես ձևավորվում է Ղարաբաղի կուսակալությունը:կուսակալությունը։

Կուսակալության տարածքը կազմել է շուրջ 35 000 կմ²՝ զբաղեցնելով [[Մեծ Հայք]]ի [[Արցախ]] և [[Ուտիք]] նահանգներն ամբողջությամբ, [[Սյունիք]]ի նահանգից՝ Զանգեզուրը:Զանգեզուրը։ Այժմ հիմնականում համապատասխանում է ամբողջ [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն|Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության]]ը՝ ազատագրված տարածքներով հանդերձ, ՀՀ Սյունիքի մարզին, իսկ Կուր գետի հովիտը, այդ թվում՝ Գանձակը, ամբողջությամբ պատկանում են [[Ադրբեջան]]ի հանրապետությանը:հանրապետությանը։

[[1722]]-[[1728]] թվականների թուրք-պարսկական պատերազմի արդյունքում [[Ղարաբաղ]]ը միացվել էր Օսմանյան կայսրությանը:կայսրությանը։ [[1736]] թվականին Նադիր շահը այն կրկին միացրել է [[Իրան]]ին: [[1747]] թվականին կուսակալության տարածքի վրա ստեղծվում են [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի]] և [[Գանձակի խանություն]]ները:

16-րդ դարում էլ Անդրկովկասում հաստատվող իրանաբնակ թյուրքական ցեղերը [[Արևելյան Հայաստան]]ի [[Արցախ]], [[Ուտիք]] և [[Սյունիք]] նահանգներին անվանում են ''Ղարաբաղ''՝ թուրքերեն ղարա՝ սև, պարսկերեն բաղ՝ այգի:այգի։

[[Արևելյան Հայաստանը Սեֆյան Պարսկաստանի կազմում|Արևելյան Հայաստանում]] ամենաազդեցիկը Ղարաբաղի կուսակալության հայ իշխաններն էին, որոնց պարսիկները կոչում էին մելիք:մելիք։ Մելիքները ինքնավար ու ինքնիշխան կառավարողներ էին, որոնք հաճախ էին պատերազմում կուսակալի զորքերի դեմ:դեմ։ Դեռ ակ-կոյունլու և [[Կարա-կոյունլուների տերություն|կարա-կոյունլու թուրքմենների]] տիրապետության շրջանում Արևելյան Հայաստանում [[Խաչենի իշխանություն]]ն անընդմեջ գոյատևած միակ պետական կազմավորումն էր:էր։ Օտար տիրակալների կործանարար հարվածներից թուլացած ու մանրացած Խաչենի իշխանություն կառչած էր մնում հայրենի երկրին՝ գերագույն ջանքերով պահպանելով ազգային ինքնությունը:ինքնությունը։ [[16-րդ դար]]ի երկրորդ կեսի պարսկա-թուրքական պատերազմների շրջանում Խաչենի իշխանության կազմում գոյատևող գավառական մանր տոհմակից իշխանություններն արդեն ունեին որոշակի սահմաններ և քաղաքական֊տնտ եսական կյանքի ինքնուրույն բնագավառներ:բնագավառներ։ Մնում էր գերագույն տիրապետողի վավերացումը, որը և կատարեց [[Շահ Աբբաս Առաջին|շահ Աբբաս I]]-ը [[1603]] թվականին՝ [[Խաչենի իշխանություն|Խաչենի իշխանության]] գավառների իշխանավորներին օժտելով մելիքական տիտղոսներով ու կոնկրետ իրավունքներով:իրավունքներով։

[[Արցախ]]ի նշանավոր մելիքներից էին [[Գյուլիստան]]ի ([[Շահումյանի շրջան]]), [[Ջրաբերդ]]ի ([[Մարտակերտի շրջան]]),[[Խաչեն]]ի ([[Ասկերանի շրջան]]), [[Վարանդա]]յի ([[Շուշի]]ի և Մարտունու շրջաններ), [[Դիզակ]]ի ([[Հադրութի շրջան]]) մելիքությունները:մելիքությունները։ [[Սյունիք]]ում հայտնի էին [[Քաշաթաղ]]ի ([[Քարվաճառ|Քարվաճառի շրջան]]), [[Սյունիքի մարզ|Զանգեզուր]]ի ([[Սիսիան]]ի, [[Գորիս]]ի և [[Կապան]]ի շրջաններ) և [[Մեղրի]]ի մելիքությունները:մելիքությունները։ Ընդհուպ մինչև [[18]]-րդ դարը այս մելիքությունների բնակչությունը բացառապես հայկական էր:էր։ Համաձայն ադրբեջանցիների՝ դեռ Լենկթեմուրը Արևելյան Հայաստանի տարածքներում բնակեցրել էր 50 000 ղաջարական թյուրքական ընտանիքներ<ref>[[Аббас-Кули-Ага Бакиханов]]. [http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/frametext5.htm Гюлистан-и Ирам («История восточной части Кавказа»).] - Баку, 1991. - С.172. ''Часть каджаров некогда переселилась в Анатолию и Сирию. Эмир Теймур (Тамерлан) переселил 50 тысяч семейств каджаров в Кавказский край и поселил их в Эриване, Гандже и Карабаге, где они в течение времени еще более умножились. Многие из этих каджаров при сефевидских шахах были государственными деятелями и управляли Арменией и Ширваном. Это от них произошли эриванские и ганджинские ханы, из которых последние, по имени Зияд оглы, раньше были владыками земель от Худаферинского моста до деревни Шулавер, что выше Красного моста в Грузии.''</ref>: Ինչ վերաբերվում է կուսակալության մայրաքաղաք [[Գանձակ]]ին, ապա այն հիմնականում մուսուլմաններով, առաջին հերթին՝ պարսիկներով էր բնակեցված:բնակեցված։ Գանձակը հայկական քաղաք չէր, հիմնվել էր արաբների տիրապետության ժամանակ՝ [[859]] թվականին՝ որպես [[Աղվանք]]ի (Առան) վարչական կենտրոն:կենտրոն։ Այդ մասին նշում է նաև [[Կիրակոս Գանձակեցի]]ն՝ քաղաքը ներկայացնելով որպես սակավամարդ հայ, հիմնականում՝ պարսիկ բնակչությամբ քաղաք:քաղաք։ Գանձակը այդպես էլ չէր մտել ոչ Բագրատունյաց Հայաստանի, ոչ Զաքարյան իշխանապետության կազմում:կազմում։ Այստեղ էր ծնվել աշխարհահռչակ պարսիկ բանաստեղծ [[Նիզամի Գյանջևի]]ն:

Ղարաբաղի կուսակալությունը՝ որպես պարսկական վարչատարածքային միավոր, [[17-րդ դար]]ում սկսում է խիստ թուլանալ:թուլանալ։ Բանն այն է, որ բնակչության մեծագույն մասը՝ հայերը, հակված չէին ընդունելու թուրքական վերնախավին:վերնախավին։ Հայ մելիքները չէին ճանաչում կուսակալի իշխանությունը:իշխանությունը։ Հայերին հաճախ օգնության էր հասնում Վրաստանի թագավորը, որին պարտվելով՝ [[Գանձակ]]ի կուսակալը հավատարմության երդում էր տալիս:տալիս։ Մյուս կողմից՝ թյուրքական ծագում ունեցող խաները թուրք-պարսկական պատերազմներում անցնում էին Օսմանյան կայսրության կողմը:կողմը։ Հասունացել էր հայկական մելիքությունները կուսակալությունից անջատելու պահը, որը ղեկավարում էին նաև հայ հոգևորականները՝ [[Գանձասարի կաթողիկոսություն|Աղվանքի կամ Գանձասարի կաթողիկոսների]] գլխավորությամբ:գլխավորությամբ։ Թեև Գանձակը հայկական քաղաք չէր, այնուամենայնիվ, ուներ հայ բնակչություն, իսկ շրջակա գյուղերը հիմնականում հայկական էին:էին։ Գանձակին կից [[Տավուշ]]ը՝ Ղազախ-Շամշադինը, ամբողջությամբ անցել էր [[Վրաստան]]ին: Միայն Գանձակ քաղաքը և Կուր գետի երկայնքով փռված շրջակա մի քանի մուսուլմանական գյուղերը ի վիճակի չէին պահել տարածքը որպես պարսկական նահանգ:նահանգ։ [[1577]] թվականին հերթական անգամ, շուրջ 30 տարով, Գանձակը գրավվում է թուրքերի կողմից:կողմից։ Գանձակի կուսակալների վերջին դավաճանությունը Սեֆյաններին [[1725]] թվականին քաղաքի հանձնումն էր Թուրքիային:Թուրքիային։ Այդ է պատճառը, որ [[1735]]-[[1736|36]] թվականներին Նադիր շահի կողմից այս տարածքները վերագրավելուց հետո այլևս Ղարաբաղի կուսակալություն չձևավորվեց:չձևավորվեց։ Կուսակալության հյուսիսային փոքր հատվածում անջատվեց Գանձակի խանությունը:խանությունը։ Իսկ հողերի հիմնական մասում ձևավորված հայկական իշխանությունները ևս մեկ անգամ Նադիր շահի կողմից օրինական ուժ ստացան:ստացան։

Կուսակալների մի մասը չի մահացել սեփական մահով:մահով։ Մնացածների մասին հիշատակությունները նույնպես քիչ են:են։ Մեզ է հասել կուսակալների այս ցուցակը՝