«Հեկատա (աստվածուհի)»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Հեկատա''' (աստվածուհի), '''Հեկատե''' (անգլերեն՝ /ˈhɛkətiː/ կամ /ˈhɛkət/; հունարեն՝ Ἑκάτη, Hekátē), հին հունական դիցաբանության մեջ անդրերկրյա աստվածուհին էր։ Շատ հաճախ պատկերված էր լինում երկու ջահ ձեռքին կամ բանալիով<ref name="Charles M 1986 pp. 307-318">The Running Maiden from Eleusis and the Early Classical Image of Hekate by Charles M. Edwards in the American Journal of Archaeology, Vol. 90, No. 3 (Jul., 1986), pp. 307-318</ref>, հետագա ժամանակաշրջաններում նրան պատկերում էին եռակի կերպարանքով։ Հեկատեն տարբեր ձևերով էր կապված խաչմերուկների, մուտքի ուղիների, շների, լույսի, լուսնի, կախարդանքին, կախարդության, դեղաբույսերի և թունավոր բույսերի իմացության, նեկրոմանտիայի, և հմայության<ref>{{cite web|url=http://www.theoi.com/Khthonios/Hekate.html |title=HECATE : Greek goddess of witchcraft, ghosts & magic ; mythology ; pictures : HEKATE |publisher=Theoi.com |accessdate=2012 թ․ սեպտեմբերի 24–ին}}</ref><ref name="autogenerated1">d'Este, Sorita & Rankine, David, Hekate Liminal Rites, Avalonia, 2009.</ref> հետ։ Նա իշխում էր երկրի, ծովի ու երկնքի վրա, ինչպես նաև ավելի ունիվերսալ դեր էր կատարում, այն է Փրկչի (Soteira), Հրեշտակների Մոր, և Տիեզերական Համաշխարհային Հոգու<ref>{{cite web|url=http://bmcr.brynmawr.edu/1991/02.06.11.html |title=Bryn Mawr Classical Review 02.06.11 |publisher=Bmcr.brynmawr.edu |accessdate=2012 թ․ սեպտեմբերի 24–ին}}</ref><ref>Sarah Iles Johnston, Hekate Soteira, Scholars Press, 1990.</ref> դեր։ </b>

Նա մեկն էր այն հիմնական աստվածներից, որին երկրպագում էին Աթենքում։ Տնային տնտեսություններում նա համարվում էր պաշտպանիչ<ref>Encyclopedia Britannica, Hecate, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/259138/Hecate</ref> աստվածուհի և մեկը, ով բարգավաճում ու ամենօրյա օրհնություն էր տալիս ընտանիքներին։ </b>

Պաշտամունքը Հունաստան Է ներմուծվել Փոքր Ասիայից։ Հեկատեն հնարավոր է, որ առաջացել է Անատոլիայում, Կարիացիների կողմից։ Նրա անվան տարբերակները հայտնաբերվել են նաև երեխաների անուններում։ Վիլյամ Բերգը նշում է՝ “Քանի որ երեխաներին չեն կոչելու ուրվականների պատվին, կարելի է համոզված լինել , որ ըստ Կարիական թեորիայի, անունները, որոնք կապված էին Հեկատեին, վերաբերում էին խոշոր աստվածությանը, ով ազատ էր մթությունից ու դժոխքի հետ կապվածությունից, և ոչ մի կապ չուներ դասական Աթենքի<ref>Berg 1974, p. 129.</ref> Հեկատեի հետ։”</b>

Նա նաև սերտորեն կապված է հռոմական աստվածուհի [[Տրիվիա]]յի հետ, ում հետ նա նույնացվում է Հռոմում։

Հեկատեի (Ἑκάτη, hekate) անվան ստուգաբանությունը հայտնի չի։ Առաջարկվող եզրակացությունները հետևյալն են՝

* Ἑκατός Hekatos - Ապոլլոնի անհասկանալի մականուններից, որը թարգմանվել է որպես «Նա, ով գործում է հեռվից», «Նա, ով վերացնում կամ մղում / քշում է», «Հեռու հասնող մեկը»։

* Եգիպտական ծննդաբերության աստվածուհի Հեքետ<ref>{{cite book |last=McKechnie |first=Paul |first2=Philippe |last2=Guillaume |title=Ptolemy II Philadelphus and His World |location=Leiden |publisher=Brill |year=2008 |page=133 |isbn=978-90-04-17089-6 }}</ref> Heqet անունից։ Վաղ ժամանակակից անգլերենում, անունը նույնպես արտասանվել է երկվանկ և երբեմն գրվում էր Hecat։ Heact առանց վերջին «E» ուղղագրությունը պայմանավորված է Արթուր Գոլդինգի 1567 թ. Օվիդիոսի «Կերպարափոխություններ»<ref>{{cite book |authorlink=Arthur Golding |last=Golding |first=Arthur |year=1567 |url=http://books.google.com/books?id=asGFKAUTQC8C&lpg=PA243&pg=PA243&f=false |title=Ovid's Metamorphoses, Book Seven }}</ref> թարգմանութունից և ուշ հայտնվում է Ելոզաբեթ թագուհու – Ջակոբիան ժամանակահատվածի ներկայացումների մեջ ։

Ամենավաղ հունական գեղանկարչության մեջ Հեկատեն պատկերված էր միայն երկերեսանի, այլ ոչ թե երեք կերպարանքով. Ֆարնելը ասվում է՝ Հեկատեի կերպարի և նշանակության մասին վկայող ապացույցները հուշարձանների վրա նույնքան ամբողջական էին, որքան գրականության մեջ<ref name="autogenerated2">Lewis Richard Farnell, (1896). "Hecate in Art", ''The Cults of the Greek States.'' Oxford University Press, Oxford.</ref>։ Բայց դա միայն ավելի ուշ ժամանակահատվածում ի հայտ եկավ, բացահայտելով նրա բազմազանությունը ու միստիկ բնույթը։

Հեկատեի ամենա վաղ հայտնաբերված հուշարձանը Աթենքում իրենից ներկայացնում էր փոքր տերակոտա, գրավոր ոճով 6 - րդ դարում։ Աստվածուհին պսակը գլխին, նստած է գահին. նա ընդհանրապես առանց որև է ատրիբուտի է պարկերված, և այս աշխատանքի միակ արժեքը այն է, որ ապացուցում է Հեկատեի սկզբնական միայնակ կերպարանքը, և նրա ավելի վաղ ճանաչումը Աթենքում, քան պարսկական ներխուժումը։ 2-րդ դարի Ճանապարհորդ- գրող Պավսանիոսը հայտարարել է, որ Հեկատեի առաջին եռակերպար պատկերը քանդակել է Ալկամենեսը՝ Հունական Դասական ժամանակաշրջանի մ.թ.ա 5 - րդ դարի վերջերում, և այն տեղադրված է Թևավոր Նիկե աստվածուհու տաճարի առաջ։

Հունական արվեստի մարդակերպ կոնվենցիան դիմադրում էր և ներկայացնում էր նրան երեք կերպարանքով. մ.թ.ա 3 – րդ դարում Ատիկայում Հեկատեին քանդակել են եռակերպար մի սյունյակի հետ, քարիսներով շրջապատված, որոնք բռնել էին շուրջ պար։ Որոշ դասական պատկերներում աստվածուհուն ներկայացնում են եռակերպար, իսկ ձեռքում՝ ջահը, բանալի, օձեր, դաշույններ և բազմաթիվ այլ իրեր։

Նրա մի կերպարանքի և եռակերպարանքի վերաբերյալ նկարագրությունները, շատ քիչ հանդիպող չորս գլխանի, շարունակում է իր ողջ պատմության ընթացքում։ Հունական էզոտերիկ գրվածքներում՝ ոգեշնչված եգիպտոսական ոճից, Հեկատեին կապում էին Հերմես Տրիսմեգիստոսի (Trismegistus) հետ, և Ուշ Անտիկ ժամանակահատվածի կախարդական պապիրուսներում նրան նկարագրում էին երեք գլխով՝ շան, օձի, և ձիու<ref>Yves Bonnefoy, Wendy Doniger,'' Roman and European Mythologies'', University of Chicago Press, 1992, p. 195.</ref>։ Այլ պարկերացումներին համաձայն, Հեկատեին պատկերում էին նաև կովի և վարազի գլխներով։

Արգոլիդում, Դիսկուրների ստբավայրի մոտակայքում, Պավսանիոսը տեսել էր Հեկատեի տաճար, որը Իլիփիայի սրբավայրին ընդեմն էր, հակառակն էր կանգնած։ Հեկատեին պատկերում էին շան կամ շների հետ միասին, իսկ որպես զոհ, նրան մատուցում էին շան միս խաչմերուկի վրա։ Անգամ մայր աստվածուհու դերում, երեխայի հետ, Հերմեսի և Կիբելայի կողքին, նրան պատկերում էին ռելիեֆի վրա շան հետ։

“Արգոնավորդներ”<ref>"The legend of the Argonauts is among the earliest known to the Greeks," observes Peter Green, ''The Argonautika'', 2007, Introduction, p. 21.</ref> պոեմում, Մեդեան՝ Էյեթոսի կրտսեր դուստրն էր, Հեկատե աստվածուհու սպասարկող ամենազոր կախարդն էր։ Նա որպես օգնություն էր ուղարկված Յասոնին աստվածուհիներ՝ Հերայի, Ափրոդիտեի և Աթենասի կողմից։ Մեդեան Հեկատեի օգնությամբ մի կախարդական յուղ է պատրաստում և տալիս Յասոնին.

Հեկատեն համարվունմ էր որպես նախա-օլիմպիական խթոնիկ աստվածուհի։ Նա ի հայտ է գալիս Հոմերոսի Հիմն [[Դեմետրա]]յին և Հեսիոդոսի Թեոգոնիա մեջ, որ տեղ նա խիստ ու մեծ աստվածուհու համբավ ունի։ Ըստ մի քանի աղբյուրի, հնարավոր է, որ նրա պաշտպամունքը առաջացել է Թրակիայում։ Հեկատեի ամենա մեծ սրբավայրը եղել է Լագինայում՝ աստվածապետական քաղաք պետություն, և նրան ծառայում էին ներքինիներ։ Լագինան, որտեղ Հեկատեի հայտնի տաճարն էր, մեծ տոնական հավաքներն էին կազմակերպվում ամեն տարի, պառկած էր սկզբանական մակեդոնիական Stratonikeia գաղութի մոտ, որտեղ Հեկատեն համարվում էր քաղաքի պահապան։

Համարվել է տիտանոս [[Պերսես]]ի և տիտանուհի [[Աստերիա]]յի, հաճախ՝ նաև [[Զևս]]ի և [[Հերա]]յի (Աիդայի կամ [[Դեմետրա]]յի) դուստրը։ Նրա մորաքույրը եղել էր [[Լետո]]ն ([[Արտեմիս]]ի և [[Ապոլլոն]]ի մայր), իսկ տատն՝ տիտանուհի [[Փեբե]]ն, լուսնի մարմնավորում։ Միայն Հեսիոդոսն է իր Թեոգոնիայի մեջ մեծարում ու գովքում Հեկատեին, ինչը գիտնակաների համար անհասկանելի է, քանզի այլ աղբյուրներում հակառակ պատկեր է նկատվում։ Կա վարկած, որ Հեսիոդոսն փորձել էր տարածել նրա գովքը իր գրքերում, որովհետև նրա ծննդավայրը՝ գյուղը, գտնվում էր մոտ Հեկատեի սրբավայրին։ Մեկ այլ տեսության համաձայն, Հեկատեն հիմնականում կենցաղային աստվածուհի էր, չնայաց նշված չի, թե ինչպես էր կատարրվում տաճարային երկրպագությունները։

Հեկատեի հետ միասին Աթենքում՝ [[Զևս]]ը, [[Հերմես]]ը, [[Հեստիա]]ն և [[Ապոլլոն]]ը, շատ կարևոր դեր էին խաղում առօրյա կյանքում, քանի որ նրանք էին հիմնական տնային տնտեսության աստվածներ։ Սակայն, դա պարզ է, որ հատուկ պաշտոնը տրված էր Հեկատեին [[Զևս]]ի կողմից, որը երևում է ամբողջ իր պատմության մեջ։ Գտնված Հեկատեի պատկերները Զևսի ափի մեջ մետաղադրամների վրա, ներկայացվել են D'Este և Rankine կողմից վերջին հետազոտություններում, ինչը ապացույց է այն բանին, որ Հեկատեն գտնվում էր [[Զևս]]ի հովանավորության ներկո։

Անատոլիայի Կարիա<ref name="Burkert">Walter Burkert, (1987) ''Greek Religion: Archaic and Classical'', p. 171. Oxford, Blackwell. ISBN 0-631-15624-0.</ref> շրջանում, Հեկատեին կոչում էին Hecataeus կամ Hecatomnus, նրա հայրը Մավսոլուսն էր (Mausolus) և համարում էին նրան “Մեծ աստվածուհի”։

Եթե Հեկատեի պաշտամունքը տարածել է Անատոլիայից Հունաստան, ապա հնարավոր է, որ այդ իսկ պատճառով առաջացել է հակամարտություն, քանի որ նրա դերը արդեն իսկ զբաղված էր [[Արտեմիս]]ի և [[Սելենե]]ի՝ ավելի հայտնի Հունաստանի պանթեոնի աստվածների կողմից։ Այս հիպոթեզը ապացուցում է, որ Հեկատեն ի սկցբանե արտաքին աշխարհի աստվածուհի է եղել։ Բացի Թեոգոնիայից, ոչ մի հունական աղբյուր կոնկրետ ինֆորմացիա չի տրամադրում այդ աստվածուհու մասին, կամ էլ երբեմն նշված է, որ նա հզոր տիտանուհի է և մարդկության պաշտպան է եղել։ Իսկ նրա ներկայությունը, գործողությունները և այլն բացատրվում է նրանով, որ նա օգնել էր [[Զևս]]ին հաղթել [[Տիտանամաքիա]]յում, արժանանալով վերջինի հարգանքի։

Նրա սրբանկարները տեղադրված էին լինում դռների արանքում, քաղաքներում, այն համոզմունքով, որ այն կպաշտպանի անհանգիստ մեռած մարդկանց հոգիներից և այլ ուրվականերից։ Նաև խաչմերուկների վրա տեղակայված սրբավայրերում՝ լիալուսնի ժամանակ, թողնում էին սննդամթերք, որպիսզի չարժանանան ոգիների զայրույթին։

Որպես կույս աստվածուհի, նա մնաց չամուսնացած և չուներ մշտական կենակից, չնայած որոշ ավանդույթներին, նրան համարում են Սցիլլայի<ref>Joseph Eddy Fontenrose, ''Python: A Study of Delphic Myth and Its Origins'', Biblo & Tannen Publishers, 1974, p. 96.</ref> մայրը։

Չնայած նրան, որ Հեկատեն կապված է այլ լուսինի աստվածուհիների հետ, ինչպիսիք են Սելենե, նա իշխում էր ավելի քան երեք թագավորություններում. երկիրի, ծովի ու երկինքի։ Նա ուներ իշխանություն ստեղծել կամ զսպել փոթորիկները, ինչի համար հարգանք էր վայելում հովիվների ու նավաստիների կողմից, և համարվում էր նրանց հովանավոր։

| Երիտասարդների բուժքույր

Եռապատիկ կամ եռակի կերպարանքով Հեկատեի պաշտամունքային պատկերները և զոհասեղանները տեղադրված էին լինում երեք միակողմանի խաչմերուկների վրա (թեև նրանք նույնպես տեղակայված էին տներում և քաղաքի դարպասների առջևում)։ Նման կերպարանքով նա հայտնի էր դարձել որպես Տրիվիա աստվածուհի "երեք ուղիներ" հռոմեական դիցաբանության մեջ։

Սինկրետեզմի ուշ Հելենիստական և Բաբիլոնական շրջանում, նրան նույնացնում էին Էրեշկիգալ և Ինաննա (բաբիլոնական) աստվածուհու հետ։