«Հայկական գորգ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
չ clean up, փոխարինվեց: է: → է։ (23), բ: → բ։ (12), գ: → գ։, դ: → դ։ (9), զ: → զ։, ը: → ը։ (121), ի: → ի։ (13), խ: → խ։, ծ: → ծ։ (8), կ: → կ։ (8), oգտվելով [[Վիքիպեդիա:Ավտո...
Տող 2.
{{Աուդիո հոդված|Hy-Հայկական գորգ (Armenian carpet).ogg|ապրիլի 11, 2016|4242147}}
[[Պատկեր:Armenian rug Mayr Hayastan, 20th century, No. 2358.jpg|thumb|400px|Մայր Հայաստան, 20-րդ դար]]
'''Գորգ''', բազմագույն զարդանախշերով, խավածածկ կամ առանց խավի քառանկյուն գեղարվեստական գործվածք:գործվածք։ Ծառայում է որպես փռոց, ծածկոց, վարագույր, բնակարանը տաքացնելու, զարդարելու ինչպես նաև ձայնակլանման համար:համար։ Գորգերը հիմնականում հյուսում են թելերից:թելերից։ Հանդիպում են նաև ասեղնագործ և գույնզգույն կտորներից կարված գորգեր:գորգեր։ Գործվածքի գեղարվեստական առանձնահատկությունները որոշվում են դրա մակերեսով (խավով կամ առանց խավի), նյութով ([[բուրդ]], [[մետաքս]], [[վուշ]], [[բամբակ]]), չափսերով, զարդերիզի և կենտրոնական դաշտի փոխհարաբերությամբ, զարդանկարի բնույթով, հորինվածքով և գունային կառուցվածքով<ref>Հայկական սովետական հանրագիտարան , հատոր 3, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1977</ref>: Գորգի ամենավաղ նմուշը գտնվել է [[Ալթայ]]ի Պազիրիկ կուրգանում և թվագրվում է Ք.ա. 5-րդ դար:դար։ Մի շարք գիտնականներ գտնում են, որ այն ստեղծվել է [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում:
 
Հայերենում ''գորգ'' և ''կարպետ'' բառերն օգտագործվում են որպես հոմանիշ բառեր՝ միայն այն տարբերությամբ, որ գորգերն ունենում են թելախավ, իսկ կարպետները՝ ոչ<ref name="ReferenceB">[Է. Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, հատոր առաջին, 1976, Երևան, էջ 254]</ref>: ''Գորգ'' բառն առաջին անգամ հիշատակվում է [[Տավուշի մարզ|Տավուշի]] [[Կապտավանք (Տավուշ)|Կապտավանք եկեղեցու]] պատին եղած արձանագրություններից մեկում (1242-1243 թվականներին), իսկ ''կարպետ'' բառն առաջին անգամ հիշատակվում է 5-րդ դարի [[Ավետարան|Ավետարանում]]՝ում՝ գրաբարյան «կապերտ» ձևով<ref name="ReferenceC">Ոչ ոք արկանէ կապերտ անթափ՝ ի վերայ հնացեակ ձորձոյ (Ավետարան ըստ Մատթեոսի 9:16)</ref>:
 
Հայաստանում գորգագործությունը՝ իբրև արհեստ զարգացած է եղել դեռևս վաղնջական ժամանակներից:ժամանակներից։ Այս մասին են վկայում Արենի 1 քարայրում գտնված գործվածքները, մ. թ. ա. 5-րդ դարի թվագրվող պազիրիկ գորգը, ինչպես նաև հայկական գորգարվեստի մասին մի շարք պատմաբանների կողմից պահպանված հիշատակություններ:հիշատակություններ։ Պատմական Հայաստանում գորգերն ու կարպետները համարվում էին առաջին անհրաժեշտության իրեր:իրեր։ Դրանք փռում էին հատակին, կախում պատերից և գործածում որպես ծածկոց:ծածկոց։ Գրեթե բոլոր բնակավայրերում գործում էին կարպետներ՝ քիլիմներ, ծածկոցներ, վարագույրներ, թամբեր, խուրջիններ, վերմակներ, աղի տոպրակներ, ձիու ծածկոցներ և գորգեր:գորգեր։ Այս արհեստն այնքան սերտ էր կապված առօրյա կյանքի հետ, որ այն իմանալը պարտադիր էր:էր։ Գորգը նաև հայ աղջիկների օժիտի անբաժանելի մասն էր, ուստի վաղ հասակից նրանք սովորում էին այս արհեստն ու գործում իրենց օժիտի գորգերը<ref>Հրաչ Կոզիբեյոկյան, «Զարդանախշերի փոխկապակցվածությունը հայոց գորգերի գեղազարդման համակարգում», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 47</ref>:
 
Հայոց գորգերի տիպաբանության մեջ որպես տիպերի անվանումներ ընդունված են՝ այն տարածաշրջանի կամ բնակավայրի անվանումը, որին առավել բնորոշ է տվյալ տիպը, գորգադաշտի երկրաչափական ձևի անվանումը կամ գեղազարդման համակարգի թեմատիկ ուղղվածության կամ հիմնական հորինվածքի անունը: անունը։
 
Գորգագործական արվեստն իր ողջ պատմության ընթացքում մեծապես տուժել է արշավանքների, պատերազմների և հարևան տերությունների կողմից վարվող նվաճողական քաղաքականությունից:քաղաքականությունից։ [[Հայոց Ցեղասպանություն|Ցեղասպանության]] ընթացքում բազմաթիվ գորգեր կորսվել են՝ եկեղեցիները ոչնչացնելու կամ կողոպտելու պատճառով: պատճառով։
 
Հայկական գորգարվեստը Խորհրդային շրջանում տարածում է գտել նաև Եվրոպայի մի շարք անկյուններում:անկյուններում։ Այսպես, 19-րդ դարի վերջին մի շարք հայ գորգագործներ հաստատվեցին [[Տրանսիլվանիա|Տրանսիլվանիայի]]յի Ղերլա քաղաքում և այդտեղ սկսեցին պատրաստել ու վերականգնել գորգեր:գորգեր։ [[1915]] թվականին [[Ցեղասպանություն|Ցեղասպանությունից]]ից հետո մեծ քանակությամբ հայեր կրկին հաստատվել են Ռումինիայում:Ռումինիայում։ Այսպիսով, երկրում ստեղծվել են բազմաթիվ արհեստանոցներ, իսկ [[1950]]-ականներից սկսած՝ նաև գործարաններ<ref>Ստեֆանո Իոնեսկու, «Ռումինիայի հայ գորգագործները», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 35</ref>:
 
Ներկայումս գորգագործության կենտրոններ են շարունակում մնալ Սյունիքն ու Արցախը:Արցախը։ Հատկանշական է, որ 2013 թվականին Շուշիում բացվեց Հայաստանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում գործող միակ գորգերի թանգարանը:թանգարանը։ Հայաստանում և արտերկրում գոյություն ունեցող թանգարաններից բացի, հայկական գորգերը պահվում են անհատական հավաքածուներում, որոնց թիվը, ցավոք, հայտնի չէ:չէ։
 
==Ծագումնաբանություն==
Տող 20.
[[Պատկեր:Myrrhbearers (Armenian miniature).jpg|thumb|200px|Մանրանկար 13-րդ դարի Ավետարանից]]
 
Հայերենում ''գորգ'' և ''կարպետ'' բառերն օգտագործվում են որպես հոմանիշ բառեր՝ միայն այն տարբերությամբ, որ գորգերն ունենում են թելախավ, իսկ կարպետները՝ ոչ<ref>[Է. Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, հատոր առաջին, 1976, Երևան, էջ 254]<name="ReferenceB"/ref>:
 
Գորգ բառն առաջին անգամ հիշատակվում է [[Տավուշի մարզ|Տավուշ]]ի [[Կապտավանք (Տավուշ)|Կապտավանք եկեղեցու]] պատին եղած արձանագրություններից մեկում (1242-1243 թթ):։ Հայագետներ Ղափանցյանն ու Ջահուկյանը գտնում են, որ գորգ բառը պատկանում է խեթերենի բառաֆոնդին, ուր և հիշատակվում է kurka ձևով<ref>Գ. Ղափանցյան, Հայոց լեզվի պատմություն, 1961, Երևան, Գ. Ջահուկյան, «Հայոց լեզվի պատմություն. նախագրային ժամանակաշրջան», 1987, Երևան</ref>: Ակադեմիկոս Հովսեփ Օրբելին ուղղակիորեն գրում է, որ գորգ բառը հայկական ծագում ունի և նշանկում է -նախշ.<ref>М. В. Бабенчиков. Народное декоративное искусство Закавказья и его мастера. Госархитектуриздательство, 1948. 173 с. С. 67</ref>:
Մինչդեռ [[խեթերեն]]ի մասնագետ Է. Սարտիվենտն ու Պ. Ժաանը եզրակացնում են, որ խեթերեն kurka բառը նշանակում է քուռակ կամ ձիու քնփուշ<ref>Puhvel, Jaan, Hittite etymological dictionary. vol. 4. Berlin, New York, Amsterdam: Mouton, pp. 267-268</ref>:
 
Կարպետ բառն առաջին անգամ հիշատակվում է 5-րդ դարի [[Ավետարան]]ում՝ գրաբարյան «կապերտ» ձևով<ref>Ոչ ոք արկանէ կապերտ անթափ՝ ի վերայ հնացեակ ձորձոյ (Ավետարան ըստ Մատթեոսի 9:16)<name="ReferenceC"/ref>: Դեռևս Հրաչյա Աճառյանն առաջ էր քաշել այն վարկածը, որ կապերտ բառն այլ լեզուներ է անցել հայերենի միջոցով<ref>Հ. Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, հատոր Բ, Երևան, 1973, էջ 523-524</ref>: Մի շարք այլ լեզվաբաններ նույնպես գտնում են, որ գրաբարյան կապերտ բառը, միջին հայերենում ենթարկվել է հնչյունափոխության (բաղաձայնների դրափոխություն) և անցել այլ եվրոպական լեզուների<ref>[http://armscoop.com/2012/04/armscoop-%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AE%D5%A1%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AE%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8-%D6%87-%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%A3%D5%A1%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AE%D5%B8%D6%82%D5%A9/#more-10069 Հ. Մարտիրոսյան, «Մանածագործությունը և գորգագործությունը պատմական Հայաստանում, մասնավորապես՝ Արցախում»]</ref>: Իսկ Հ. Սուքիասյանը նշում է, որ այս բառը փոխառնվել է հայերենից 13-րդ դարում, քանի որ [[Կիլիկիա]]յի նավահանգիստներից հայկական գորգերն արտահանվում էին եվրոպական երկրներ<ref>Ա. Սուքիասյան, «Կիլիկիայի հայկական պետության և իրավունքի պատմություն», Երևան, 1978, էջ 100</ref>:
Այսպիսով, եվրոպական լեզուներն արտացոլում են ոչ թե հայերենի սկզբնական՝ «կապերտ» ձևը, այլ միջին հայերենի «կարպետ» տարբերակը:տարբերակը։
 
Արաբ ժամանակագիրները վկայում են, որ կալի, խալի համ հալի բառը ծագել է [[Կարին]] քաղաքի անվանումից, իսկ Կարինը ինքնին արհեստների, հատկապես գորգագործւոոթյան խոշոր կենտրոն էր:էր։ Արաբներն այն, հարմարեցնելով Կարնո քաղաք անվան հետ, կոչել են Քալիքալա<ref>David Tsitsishvili, Գերիմով, Ստեփանյան Rugs and Carpets from the Caucasus, 1984, Leningrad, № 672(7-20); p. 100</ref>: Աբդ ար Ռաշիդ ալ Բակուվին գրում է, որ իր գորգերով հայտնի Կարին քաղաքից, որը ռազմավարական դիրք էր զբաղեցնում [[Պարսկաստան]] և [[Եվրոպա]]յի միջև, «արտահանում են քալի կոչվող գորգեր»<ref name="vostlit.info">[http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakuwi/frametext5.htm Абд ар-Рашид ал-Бакуви «Книги о памятниках и чудеса царя могучего» Пятый климат]</ref>: Իսկ 13-րդ դարի արաբ գիտնական Յակուտ ալ Համավին նշում է, որ գորգերը Քալիքալա քաղաքի արաբական կրճատված անվանումից՝ Քալի ձևից ստացել են քալի/կալի/խալի անվանումը<ref>Ա. Տեր-Ղևոնդյան, «Արմենիա ի արաբսկիյ խալիֆատ», ՀՀ ԳԱԱ հրատարակչություն, Երևան, 1977, էջ 205-206</ref><ref>Deutscher Kaliverein, “Kali,” Brill Archive, 1907, p. 109</ref>:
 
== Հայ գորգագործության պատմությունը==
Տող 34.
[[Պատկեր:Arm carpet Esfahan.JPG|thumb|220px|left|Գորգ [[Սպահան]]ից՝16-րդ դարի վերջ, 17-րդ դարի սկիզբ: Գորգում օգտագործված են [[Աղթամար|Ախթամար]]ի [[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի|Սուրբ Խաչ եկեղեցու]] պատկերները]]
 
[[Հայեր|Հայոց]] մշակութային համակարգի կարևոր ու ավանդական բնագավառների մեջ առանձնակի տեղ է զբաղեցնում գորգագործական մշակույթը:մշակույթը։ Հայաստանում գորգագործությունը՝ իբրև արհեստ զարգացած է եղել դեռևս վաղնջական ժամանակներից<ref>{{cite book | title=Պատմական ակնարկ հայկական գորգագործության մասին | publisher=ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների | year=Թիվ 11, 1952 թ | location=Երևան | pages=99-116, 2 նկ}}</ref>: Այս մասին են վկայում Արենի 1 քարայրում գտնված գործվածքները, մ. թ. ա. 5-րդ դարի թվագրվող պազիրիկ գորգը, ինչպես նաև հայկական գորգարվեստի մասին մի շարք պատմաբանների կողմից պահպանված հիշատակություններ:հիշատակություններ։
Պատմական աղբյուրներում տեղեկություններ են պահպանվում այն մասին, որ ուրարտացիներն ու հայերը Ասորեստանին, Աքեմենյան Պարսկաստանին և այլ երկրներին մատուցել են գորգեր՝ որպես տուրք<ref>Արթուր Թելֆեյան, «Բնական կարմիր ներկանյութերի օգտագործումը տեքստիլ արվեստում. հայկական որդան կարմիր», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 32</ref>:
 
Պատմական Հայաստանում գորգերն ու կարպետները համարվում էին առաջին անհրաժեշտության իրեր:իրեր։ Դրանք փռում էին հատակին, կախում պատերից և գործածում որպես ծածկոց:ծածկոց։ Գրեթե բոլոր բնակավայրերում գործում էին կարպետներ՝ քիլիմներ, ծածկոցներ, վարագույրներ, թամբեր, խուրջիններ, վերմակներ, աղի տոպրակներ, ձիու ծածկոցներ և գորգեր:գորգեր։ Այս արհեստն այնքան սերտ էր կապված առօրյա կյանքի հետ, որ այն իմանալը պարտադիր էր:էր։ Գորգը նաև հայ աղջիկների օժիտի անբաժանելի մասն էր, ուստի վաղ հասակից նրանք սովորում էին այս արհեստն ու գործում իրենց օժիտի գորգերը<ref>Հրաչ Կոզիբեյոկյան, «Զարդանախշերի փոխկապակցվածությունը հայոց գորգերի գեղազարդման համակարգում», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 47</ref>:
 
Գորգագործական արվեստը իր ողջ պատմության ընթացքում մեծապես տուժել է արշավանքների, պատերազմների և հարևան տերությունների կողմից վարվող նվաճողական քաղաքականությունից:քաղաքականությունից։ Պատմական Հայաստանի աշխարհաքաղաքական վայրիվերումների պատճառով կամ եկեղեցական հավաքածուները պարբերաբար թալանվել են, կամ էլ հարկ է եղել դրանց մի մասի նվիրաբերել՝ փրկելու եկեղեցիները թալանից ու ավերումներից<ref>Տեր Ասողիկ քահանա Կարապետյան, Աշխունջ Պողոսյան, «Մայր աթոռի թանգարաններում պահվող գորգերի հավաքածուն», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 77</ref>:
 
[[Հայոց Ցեղասպանություն|Ցեղասպանության]] ընթացքում բազմաթիվ գորգեր կորսվել են՝ եկեղեցիները ոչնչացնելու կամ կողոպտելու պատճառով:պատճառով։ Դրանց որոշ մասը վաճառվել է շուկաներում՝ ի վերջո հայտնվելով Արևմուտքում և գտնվելով անհատների մոտ իրենց հավաքածուների կամ օգտագործման նպատակով:նպատակով։
 
[[1921]] թ. [[Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ադրբեջան]]ին բռնակցվելուց հետո Արցախում սկսվել է հայաթափման լայնածավալ ծրագրի իրականացում, որի շրջանակում կարևոր տեղ ուներ գորգը՝ մասնավորապես դրանց էթնիկական պատկանելիության հարցը:հարցը։ Դա հատկապաես կանոնավոր ու ծրագրված ընթացք ստացավ 1960-70-ական թվականներից:թվականներից։ Բաքվից հատուկ հրահանգներով ուղարկված առանձին գործակալներ շրջում էին Ղարաբաղի հայկական բոլոր գյուղերով ու բնակչությունից հավաքում հին ձեռագործ գորգերը՝ դրանց դիմաց հանձնելով գործարաններում արտադրած նոր ու առանձնակի արժեք չներկայացնող գորգեր:գորգեր։ Նման «փոխանակություննե ավելի ճիշտ խաբեության և թալանի ակնհայտ դրսևորում էր:էր։ Նաև այդպիսի քաղաքականության շնորհիվ է, որ Բաքվում ստեղծվեց գորգի թանգարան, որով Ադրբեջանն այսօր ներկայանում է աշխարհին որպես թե գորգագործական հին մշակույթ ունեցող ժողովուրդ<ref>Մելանյա Բալայան, «Արցախի գորգագործական մշակույթի ուսումնասիրման հարցի շուրջ», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 17</ref>:
 
Հիմնականում այս ամենի հետևանքով է, որ հայկական գորգարվեստը տարածում գտավ նաև Եվրոպայի մի շարք անկյուններում:անկյուններում։ Այսպես, 19-րդ դարի վերջին մի շարք հայ գորգագործներ հաստատվեցին [[Տրանսիլվանիա]]յի Ղերլա քաղաքում և այդտեղ սկսեցին պատրաստել ու վերականգնել գորգեր:գորգեր։ [[1915]] թ. [[Ցեղասպանություն]]ից հետո մեծ քանակությամբ հայեր կրկին հաստատվել են Ռումինիայում:Ռումինիայում։ Այսպիսով, երկրում ստեղծվել են բազմաթիվ արհեստանոցներ, իսկ [[1950]]-ականներից սկսած՝ նաև գործարաններ<ref>Ստեֆանո Իոնեսկու, «Ռումինիայի հայ գորգագործները», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 35</ref>:
 
Չնայած որ գորգը իրականում հայոց պատմամշակութային ժառանգության կարևոր բաղադրամասերից մեկն է, դրա դերն ու նշանակություն առ այսօր լիարժեքորեն ուսումնասիրված և արժևորված չէ:չէ։ Դժբախտաբար, հայոց գորգագործական մշակույթը կարևորող համապարփակ ուսումնասիրությունների բացակայությունից բացի, դեռևս չկան նաև հայոց բնորոշ գորգերի տիպաբանումներ:տիպաբանումներ։ Ու թեև գորգարվեստի ուսումնասիրման պատմությունն արդեն անցել է բավականին երկար ուղի, արևելյան գորգերի համակարգում հայկական գորգերը տակավին գիտականորեն կարևորված չեն:չեն։
 
===Նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջան===
[[Պատկեր:Map of Armenian Rug Weaving Culture by Ashkhunj Poghosyan.jpg|մինի|400px|Հայ գորգագործության մշակույթը 19‑20‑րդ դարերում, քարտեզ]]
Գորգագործությունը Հայաստանի հնագույն արհեստներից մեկն է:է։ [[Ասորեստան]]ի թագավոր [[Սարգոն Բ]]-ի Ք.ա. [[714]] թ. արձանագրություններում նշվում է [[Ուրարտու]]ում գործված կարմիր գործվածքների մասին<ref>Ջանիս Բեդուկյան, «Հայկական կարպետներ եվ կարպետագործ գործվածքներ. կառուցվածքի ու զարդահորինվածքի համեմատական ուսումնասիրություն», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 23</ref>: Ուրարտական ժամանակաշրջանին թվագրվող կարպետների պատառիկներ հայտնաբերվել են [[Արթիկ]]ի շրջանում, [[Թեյշեբաինի|Կարմիր Բլուր]]ում և [[Անի]]ում և թվագրվում են Ք.ա. 13-րդ դար:դար։
 
[[2007]] թ. Արենի 1 քարայրում հայտնաբերվել են էնեոլիթյան և միջնադարյան մի շարք գործվածքներ:գործվածքներ։ Դրանք ունեն չափազանց լավ պահպանվածություն, ինչը հնարավորություն է տալիս ուսումնասիրել դրանց ծագումն ու զարգացումը<ref>Լուսինե Մարգարյան, «Արենի 1 քարայրի նորահայտ գործվածքները որպես հայկական մանածագործության ուսումնասիրության սկզբնաղբյուր», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 56</ref>:
Հաշվի առնելով [[Հայաստան]]ի հնագույն բնակատեղիներից ([[Թեղուտ]], Շրեշ բլուր, [[Շենգավիթ]], [[Արթիկ]]ի դամբարանադաշտ և այլն) հայտնաբերված և Ք. ա. 3-2 հազարամյակ թվագրվող ոստայնանկի գործիքները, մանավանդ գորգ գործելու պարզունակ հարմարանքը, օժանդակ գործիքներն ու գործվածքները, մասնավորապես [[Հառիճ]]ի դամբարանադաշտից հայտնաբերված Ք.ա. 13-12 դդ. վերաբերող կարպետի մնացուկները՝ մի շարք ուսումնասիրողներ եկել են այն եզրակացության, որ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում կային գորրգագործական մշակույթով զբաղվելու տեխնիկական և տեեխնոլոգիական հնարավորություններ, նաև անհրաժեշտ հումքային ռեսուրսներ<ref>Աշխունջ Պողոսյան, «Պազիրիկ գորգի ծագումնաբանության մասին»,«Էջմիածին», ԺԲ, 2008, էջ 63-79</ref>:
 
[[Հայկական լեռնաշխարհ]]ը հարուստ էր նաև ներկանյութերով:ներկանյութերով։ Դրանցից հայտնի էր հատկապես «հայկական» կոչված ներկը, որի մասին նշել են [[Ստրաբոն]]ը, [[Պլինիոս Ավագ]]ը, [[Պրոկոպիոս Կեսարացի]]ն և այլք:այլք։ Ք. ա. 5-րդ դարի հույն պատմիչ [[Հերոդոտոս]]ը նշում է, որ կովկասցիները ներկում էին բուրդը բույսերից ստացված ներկով, այնուհետև դրանից մշակում էին թել և նկարազարդում այն:այն։ Իսկ դրա գույնը չէր խամրում ոչ ջրից, ոչ էլ ժամանակի ընթացքում<ref>Геродот, Книга 1, глава 203, русский перевод Мищенко, Москва, 1888, т. 1, стр. 106</ref>:
 
Անտիկ դարաշրջանի հեղինակների վկայություններից պարզ է դառնում նաև, որ հին Հայաստանում գոյություն ունեցող արհեստներից՝ [[կավագործություն]]ից և [[հյուսնագործություն]]ից զատ լայնորեն տարածված էր նաև [[ջուլհակություն]]ը: Արհեստավորական արտադրությունն ակտիվորեն արտահանվում էին հարևան երկրներ:երկրներ։ Այսպես, օրինակ, [[Հերոդոտոս]]ն իր աշխատությունում գրում է, որ հայերը առևտուր էին անում [[Միջագետք]]ի երկրների հետ՝ ապրանքներ փոխադրելով [[Եփրատ]] գետով<ref>Геродот, Книга I Клио, пункт 194</ref>: [[Ջուլհակագործություն]]ը [[Հայաստան]]ում զգալիորեն վերելք ապրեց հաջորդ, այսպես կոչված հելլենիստական ժամանակաշրջանում՝ սկսած Ք.ա. 3‑րդ դարից:դարից։ Նույն ժամանակաշրջանում զարգանում էին նաև միջազգային, տնտեսական, քաղաքական և մշակութային կապերը, որոնք աներևակայելիորեն խթանեցին տարանցիկ առևտրի զարգացումը:զարգացումը։ Վերջինս կայուն կերպով զարգանում էր նաև [[Հայաստան]]ում՝ ներգրավելով երկիրը առևտրի փոխանակման մեջ հարևան և հեռավոր երկրների հետ<ref>Я. Манандян, “О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен (V в. до н. э. - XV в. н. э.)”, Ереван, 1954</ref>: Արհեստավորական ապրանքների արտադրությունը շարունակվեց ընդհուպ մինչև Ք.ա. 4-րդ դարը, երբ հայ բնակչությունը, այդ թվում նաև մեծ թվով արհեստավորներ, պարսից շահ [[Շապուհ Բ]]-ի կողմից բռնի կերպով վերաբնակեցվեցին և տեղափոխվեցին Պարսկաստան<ref>Փավստոս Բուզանդ, «Հայոց պատմություն», Երևան, 1987, էջ 133</ref>: Այսպիսով, կենցաղային կյանքը, արհեստներն ու արվեստը [[Հայաստան]]ում անկում են ապրում և վերածնվում միայն երկու դար անց:անց։
 
====Պազիրիկ գորգ====
[[Պատկեր:Pazyryk.jpg|thumb|400px|Պազիրիկ գորգը հայտնաբերված ամենահին գորգն է: Թվագրվում է մ.թ.ա. 5-րդ դար: Ներկված է հայկական [[որդան կարմիր]]ով,<ref name=vk1>Л. С. Гавриленко, Р. Б. Румянцева, Д. Н. Глебовская, Применение тонкослойной хромотографии и электронной спектроскопии для анализа красителей древних тканей. Исследование, консервация и реставрация этнографических предметов. Тезисы докладов, СССР, Рига, 1987, стр. 17-18. (PDF) {{ref-ru}}<blockquote>В ковре нити темно-синего и голубого цвета окрашены индиго по карминоносным червецам, нити красного цвета - аналогичными червецами типа [[Որդան կարմիր|араратской кошенили]].</blockquote></ref><ref name=vk2>[[:File:Ashkhunj Poghosyan, On origin of Pazyryk rug, Yerevan, 2013(2).pdf|Աշխունջ Պողոսյան, «Պազիրիկ» գորգի ծագումնաբանության մասին, Երևան, 2013, էջ 1-21 {{ref-hy}}, էջ 22-37 {{ref-en}} (PDF)]]</ref> [[Ռուսաստան]], [[Էրմիտաժ (Սանկտ Պետերբուրգ)|Էրմիտաժ]]]]
 
Նախաքրիստոնեոկան ժամանակաշրջանի գորգարվեստին վերաբերող ամենահայտնի նմուշը Պազիրիկ կոչվող գորգն է:է։ Դրա ուսումնասիրությունը կարևոր է հատկապես գորգագործության ծագումնաբաական խնդրի առումով:առումով։ Ք.ա. 5-րդ դար թվագրվող Պազիրիկ գորգը հայտնաբերվել է [[1949]] թ. Լեռնային [[Ալթայ]]ի Պազիրիկ կուրգանի թիվ 5 դամբարանից:դամբարանից։ Գորգը շուրջ 2500 տարի մնացել է սառած դամբարանում ու այդպիսով, զերծ մնալով արտաքին որևէ ազդեցությունից, հասել մինչ մեր ժամանակները:ժամանակները։ Գորգն աչքի է ընկնում գեղազարդման հարուստ համակարգով, գունային երանգների բազմազանությամբ և ամբողջական պատկերացում է տալիս 2500 տարի առաջ եղած գորգագործական տեխնոլոգիայի մասին:մասին։
 
Ս. Ի. Ռուդենկոն, համեմատելով այդ նմուշի և հարևան [[Բաշադար]]ի կուրգանից հայտնաբերված գորգերի ու թաղիքների գեղազարդման տարրերը, նկատի ունենալով դրա գունահորինվածքային ներդաշնակ լուծումները, արդեն այն ժամանակ եզրակացրել էր, որ Պազիրիկ գորգն առաջավորասիական ծագում ունի:ունի։
 
Չնայած որ գորգն իր գեղազարդման ոճով լիովին համապատասխանում է ասորաուրարտական և վաղ հայկական ավանդույթներին, տարբեր ուսումնասիրողներ տարբեր կերպ են ներկայացնում դրա ծագումնաբանությունը:ծագումնաբանությունը։
 
Այսպես, Ուլրիխ Շուրմանն, Ֆոլկմար Գանցհոռնը և այլք գտնում են, որ Պազիրիկ գորգը գործել են [[Վանի թագավորություն]]ում և որ այն պետք է վերագրել հայկական մշակույթին:մշակույթին։ Ֆ. Գանցհոռնն այդ տեսակետը հիմնավորելու համար պատմահամեմատական ումնասիրության է ենթարկել փռյուգիական, ասորաբաբելական, վաղ հայկական կամ ուրարտական կիրառական գեղազարդման արվեստին վերաբերող սկզբնաղբյուրներն ու գորգի տեխնոլոգիական հատկանիշները, հատկապես գորգի՝ կրկնակի հանգույցով գործված լինելու փաստը:փաստը։ Նա հաշվի է առել նաև [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում գորգագործական մշակույթի վաղ ավանդույթների մասին վկայող գորգի պատառիկների ու համապատասխան աշխատանքային գործիքների առկայությունը:առկայությունը։
 
Այս վարկածի կողմնակից է նաև գերմանացի ուսումնասիրող Ուլբրիխտ Շուրմանը, ով, հիմնվելով գորգի կառուցվածքի, ձևավորման և մոտիվների վրա, Պազիրիկ գորգը վերագրվում է վաղ ուրարտական կամ վաղ հայկական շրջանին:շրջանին։
 
Պազիրիկ գորգի ծագումը [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի հետ կապելու հարցում վերը նշված հիմնավորումների հետ միասին կարևոր փաստ է նրա կարմիր ներկանյութում արարատյան դաշտի [[որդան կարմիր]]ի առկայությունը, որը բացահայտել են [[Սանկտ Պետերբուրգ]]ի [[Էրմիտաժ]]ի մասնագետները:մասնագետները։<ref name=vk1 /><ref name=vk2 />
 
===Միջնադար===
 
Միջնադարը համարվում է հայկական գորգագործության ոսկեդարը, քանի որ հենց այս ժամանակաշրջանում են սկսում ի հայտ գալ հայկական գորգի որոշակի ոճային առանձնահատկությունները:առանձնահատկությունները։ Պահպանվել են վաղ միջնադարյան հայկական գորգերի փոքր պատառիկներ, որոնք գտնվել են հայկական մատյանների կազմերում՝ վերականգնման ժամանակ:ժամանակ։ Միջնադարյան մատյաններում տեղ գտած պատկերազարդումներն ու մանրանկարները հնարավորություն են ընձեռում նաև պատկերացում կազմել, թե ինչպիսի տեսք ունեին միջնադարյան հայկական գորգերը:գորգերը։ Դրանց ձևերի և ոճերի մեջ հիմնականում կարելի է առանձնացնել հետևյալները՝
 
[[Պատկեր:Cross carpet.jpg|thumb|250px|18-րդ դարի գորգ՝ խաչերով, Ֆիլադելֆիայի թանգարան]]
 
# ''վիշապագորգ'' – սովորաբար ունենում են [[վիշապ]]ների, Կենաց ծառի, փյունիկի պատկերներ, նաև եռանկյունաձև, ատամնավոր շեղանկյունով և հավերժության նշանով զարդանախշեր
13-րդ դարում վիշապագորգերը սովորաբար ներկվել են [[որդան կարմիր]]ով<ref>[http://www.digilib.am/digilib/?menu=10&wrk=1176&media=133&mediaPg=0&mediaZoo=400&wrpg=0&aupg=0 Յ. Քիւրտեան, Որդան (կարմիր) կամ Kirmiz, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1932:]</ref>: Միջնադարում հայերը հայտնի են եղել որպես որդան կարմիրով<ref>[: http://www.jstor.org/stable/594255 H. Kurdian, Kirmiz,- "Journal of the American Oriental Society", Vol. 61, No. 2 (Jun., 1941), pp. 105-107.]</ref> ներկող վարպետներ (Շահ Աբասը Ջուղայից մոտ 10 000 հայ է տեղահանել Սպահան՝ հիմնելով Նոր Ջուղան:Ջուղան։ Նրանց մեջ շատ են եղել որդան կարմիրի վարպետներ):։
# ''արծվագորգ'' – ուղեկցվում են [[արծիվ]]ների սիմվոլիկ պատկերներով
# ''օձագորգ'' – ունենում են [[օձ]]ի պատկերներ՝ մեջտեղում [[արև]]ի սկավառակի նշաններով
Տող 94.
Հայ վաճառականների միջոցով հայկական գորգերը տարածվել են աշխարհի տարբեր երկրների շուկաներում<ref>[http://www.digilib.am/digilib/?menu=10&wrk=363&media=112&mediaPg=0&mediaZoo=400&wrpg=0&aupg=0 Յ. Քիւրտեան, Գորգը Հայոց մօտ, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1947:]</ref>: Մի շարք հեղինակների, այդ թվում նաև 10-րդ դարի արաբ ճանապարհորդ Աբու Դուլաֆի հաղորդմամբ՝ [[Հայաստան]]ում ամեն կիրակի կազմակերպվում էին տոնավաճառներ, ուր այլ ապրանքներից բացի վաճառվում էին ''բույուններ'' (ոչխարի բրդից պատրաստված հայկական գործվածք) և գորգեր<ref>Абу Дулаф «Вторая записка» Булгаков П. Г.; Халидов. А. Б. Москва Наука.1960 страница 41, տես 138-139 ծանոթագրությունները http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Dulaf/primtext.phtml#139</ref>:<ref name="ReferenceA">[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/Karaulov/frametext7.htm Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: VII. Ал-Мукаддасий // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. 38. Тифлис. 1908]</ref>:
 
Գորգագործական արհեստի զարգացմանը որոշ չափով նպաստում էին [[Հայաստան]]ում ստացվող ներկերը, որոնք հաղորդում էին գորգին եզակիություն և վառ երանգավորում:երանգավորում։ Հատկապես օգտագործվում էր կարմիր գույնը, որը ստանում էին [[Հայաստան]]ում շատ տարածված [[կարմրորդ]] կոչվող միաջտից:միաջտից։ 10-րդ դարի արաբ հեղինակ ալ Իստախրին, անդրադառնալով [[Արտաշատ]] քաղաքին, պատմում է հետևյալը.
 
{{քաղվածք|Այս քաղաքում պատրաստում են նբրդյա շրջազգեստներ, գորգեր… և այլ հայկական արտադրանքներ: Այստեղ է պատրաստվում նաև «քըրմըզ» կոչվող հայկական ներկը, որով ներկում են մահուդը: Ես պարզեցի, որ այն պատրաստվում է որդի մի տեսակից, որը, շերամորդի նման, մանում է իր շուրջը'<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/Karaulov/text1.htm КАРАУЛОВ Н. А. «Сведения арабских писателей X и XI веков по Р. Хр. о Кавказе, Армении и Адербейджане»]</ref>:|}}
Տող 104.
{{քաղվածք|Այս քաղաքներում և դրանց միջև ընկած շրջաններում կան ապրանքներ, զանազան ներմուծվող իրեր, ինչպես նաև անհրաժեշտ կենդանիների տարբեր տեսակներ, [[ոչխար]]ներ, որոնք արտահանվում են տարբեր երկրներ: Արտահանվող ապրանքների շարքում են նաև [[Սալմաստ]]ում պատրաստված հայկական հարգի գորգերն ու քուղերը, որոնց հատը վաճառվում է 1-10 դինարով: Նման ապրանքներ պարզապես անհնար է գտնել այլ երկրներում<ref>Ա. Տեր-Ղևոնդյան, «Հայաստանն ու Արաբական խալիֆայությունը», ՀՀ ԳԱԱ հրատարակչություն, Երևան, 1977, էջ 250</ref>:|}}
 
Վ. Բարտոլդն իր աշխատությունում նշում է, որ հայկական գորգերը շատ մեծ անուն էին ձեռք բերել արևելքում<ref>В. Бартольд, "Историко-географический обзор Ирана," СПб, 1903, стр. 150</ref>, իսկ այդ շրջանի ժամանակակիցները կարծում էին, որ հայկական գորգերն օժտված են յուրահատուկ առանձնահատկություններով<ref name="ReferenceA"/>: Գորգեր ու կարպետներ էին գործվում [[Խոյ]]ում, [[Բերկրի]]ում, [[Արճեշ]]ում, [[Թավրիզ]]ում, [[Խլաթ]]ում, [[Նախիջևան]]ում, [[Բիթլիս]]ում, [[Կեսարիա]]յում, [[Սեբաստիա]]յում, [[Ղարաբաղ]]ում և այլ հայկական և հայաբնակ քաղաքներում և համայնքներում:համայնքներում։
11-րդ դարի պարսիկ պատմաբան Աբու Սաիդ Դարդիզին, նկարագրելով Քադիր խանի ընդունելությունը, նշում է, որ էմիրը խանին որպես ընծա մատուցում է հայկական թանկարժեք գորգեր<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Gardizi/frametext4.htm Абу Саид Гардизи «Украшение известий», глава LXVIII Описания собрания и приема гостя]</ref>: Հայ ջուլհակների արտադրանքը համաշխարհային հռչակ էր վայելում և բարձր էր գնահատվում տարբեր երկրների արքունիքներում:արքունիքներում։ Օրինակ, պարսիկ արքունի գիտնական Խալիլ աս Սաբին, նկարագրելով [[խալիֆ]]ի հագուկապն ու սպասքը, նշում է, որ գահի բարձն ու խալիֆին պատկանող այլ շքասենյակների բարձերը գործված են հայկական [[թել]]ից<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Sabi/frametext3.htm Хилал ас-Саби «Установления и обычаи двора халифов» перевод И. Б. Михайловой, Москва, Наука, 1983, глава 6, стр. 66]</ref>: Իսկ արաբ հեղինակ Աբդ ար Ռաշիդ ալ Բակուվին նշում է, որ հայ գորգագործները հմտորեն տիրապետում են գորգագործական արհեստին<ref name="vostlit.info"/>:
 
[[Միջնադար]]ում հայկական գորգերն այնքան հայտնի էին, որ դրանք և, առհասարակ, հայկական [[ջուլհակագործություն]]ը ստացել էին «հայկական թելեր» բնորոշումը:բնորոշումը։ Այսպես, 10-րդ դարի արաբ աշխարհագրագետ և ճանապարհորդ Իբն Խաուկալը հիացած նշում է հետևյալը.
 
{{քաղվածք|Ինչ վերաբերվում է հայկական թելերի արտադրանքին, դրանք են բուտը, նստոցները, գորգերը, ծածկոցներն ու բարձերը, ապա դրանց նմանը չկա աշխարհի ոչ մի ծայրում<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/Karaulov/frametext9.htm Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: IX. Ибн-Хаукаль // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. 38. Тифлис. 1908]</ref>:|}}
 
Արաբական խալիֆայության դեսպան Իբն Ֆադլանը, ով ճանապարհորդել է [[Վոլգա (գետ)|Վոլգա]] գետի ափին բնակվող [[բուլղար]]ների երկիրը, իր գրություններում նշում է, որ դեռ 10-րդ դարի 20-ական թվականներին այդտեղ հաստատված հայկական գաղութում զբաղվում էին գորգագործությամբ:գորգագործությամբ։ Ըստ նրա՝ կամյան բուլղարների թագավորի վրանը, ուր կարող էր տեղավորվել 1000 հոգի, ամբողջությամբ ծածկված էր հայկական գորգերով<ref>Путешествие Ибн-Фадлана на Волгу. Перевод и комментарий под редакцией академика Крачковского И. Ю. М.-Л. 1939, стр. 73</ref>:
 
Հայկական գորգեր էին մատուցվում նաև [[Բաղդադ]]ի խալիֆին՝ իբրև տուրք:տուրք։ Հայտնի է, որ 10-րդ դարի սկզբին [[Հայաստան]]ից [[Բաղդադ]] էին ուղարկվել 400 ձի, 30000 դինար և 7 հայկական գորգ:գորգ։ Դրանցից մեկն եղել է 60 x 70 կանգուն (մոտ 18 x 18 մ):։ Նշվում է նաև, որ հայ գորգագործներն աշխատել են այդ գորգի վրա 10 տարի<ref>David Tsitsishvili, “Rugs and Carpets from the Caucasus,” Ленинград, 1984, № 672(7-20), стр. 100</ref>:
 
9-11-րդ դարերում հայկական գաղութներ են ձևավորվում [[Եգիպտոս]]ում, [[Ուկրաինա]]յում, [[Լեհաստան]]ում, [[Բուլղարիա]]յում, [[Ռումինիա]]յում և [[Հունգարիա]]յում: Այստեղ հայերը կրկին սկսում են զբաղվել արհեստներով, այդ թվում նաև գորգագործությամբ:գորգագործությամբ։ Ըստ ռուս պատմաբաններ Կարամզինի և Գլինկայի՝ դեռ 11-րդ դարի 60-ական թվականներին [[Կիև]]ում ձևավորվել է հայկական գաղութ, որը հաջորդ հարյուրամյակում վերածվում է ինքնուրույն տարրի:տարրի։ Տեղացի հայերը զբաղվում էին նաև ակնագործությամբ<ref>[http://www.crimeagold.com.ua/peoples/armyane.htm Древнее золото Крыма. Армяне]</ref>: Այս ամենի հետևանքով գաղութներ են ձևավորվում նաև [[Աստրախան]]ում, [[Նոր Նախիջևան]]ում, [[Թեոդոսիա]]յում, [[Մոսկվա]]յում, այնուհետև նաև [[Սանկտ Պետերբուրգ]]ում: Այս երկրներում գոյություն ունեցող հայկական գաղութների տարածքներում գտնված թելերը, որոնք նման են [[Անի]]ում պեղված թելերի մնացորդներին, վկայում են վերաբնակիչների՝ իրենց հայրենիքի հետ պահպանած կապի մասին<ref>«Древняя Русь. Город, замок, село» Издательство «Наука», 1985, стр. 391</ref>:
 
Նշանավոր վենետիկցի ճանապարհորդ [[Մարկո Պոլո]]ն, ով 13-րդ դարին եղել է [[Արևմտյան Հայաստան]]ում, իր «Գիրք աշխարհի զանազանության շուրջ» աշխատության 11-րդ գլխում անդրադառնում է հայերի ապրելակերպին և նշում հետևյալը.
Տող 125.
[[Պատկեր:Antique lilihan.jpg|thumb|120px|Ուղեգորգ Լիլիհանից]]
 
Պատմական Հայաստանի ողջ տարածքը 13-18-րդ դարերի ընթացքում եղել է թուրքմենական տարբեր ցեղերի, ապա թուրք-պարսկական անընդմեջ պատերազմների թատերաբեմ:թատերաբեմ։ Դրանք ուղեկցվել են համատարած ավարառությամբ, որի արդյունքում էլ հայոց մշակութային արժեքները, այդ թվում նաև գորգերը, դարձել են նվաճողների և նրանց մզկիթների սեփականությունը:սեփականությունը։
 
[[1604]] թ. [[թուրք-պարսկական պատերազմ]]ի ընթացքում [[Պարսկաստան]]ի շահ [[Աբբաս Ա]]-ն վերաբնակեցնում է հայերին Պարսկաստանի ներքին շրջաններում՝ [[Անդրկովկաս]]ն իր տիրապետության տակ պահելու և երկրում արհեստն ու առևտուրը զարգացնելու նպատակով:նպատակով։ Վերաբնակեցվածների թվում էին նաև [[Ջուղա]]յի արհեստավորները:արհեստավորները։ Հայ պատմիչ [[Առաքել Դավրիժեցի]]ն վկայում է, որ [[Ջուղա]]յում շահ Աբբասի հետ հանդիպման ժամանակ նրա ողջ ճանապարհը ծածկված էր գորգերով.
 
''Շահի ճանապարհը զարդարված էր. գետի ափից մինչև հօջա Խաչիկի պալատ տանող ողջ ճանապարհը զարդարված էր գորգերով, թանկարժեք և շքեղ գործվածքներով'' <ref>[Առաքել Դավրիժեցի, «Գիրք պատմութեանց», տպ. Ս. Էջմիածնի և Ս. Սարգսի, Ամստերդամ, 1669]</ref>:
Տող 133.
[[1667]] թ. [[Ռուսաստան]]ի և [[Նոր Ջուղա]]յի Հայկական առևտրային ընկերության միջև կնքվեց պայմանագիր, համաձայն որի հայ առևտրականներին տրվում էին արտոնություններ. նրանք կարող էին զբաղվել առևտրով ջրային ուղիներով՝ [[Աստրախան]]ից մինչև [[Արխանգելսկ]] և կարող էին բեռներ փոխադրել [[Ռուսաստան]]ից դեպի արևմտյան [[Եվրոպա]]<ref>[http://www.russiafederation.ru/ethnography/information/089.html Российская Федерация. Этнография]</ref>: 17-րդ դարի չեխ գիտնական Իրժի Դավիդը իր աշխատության մեև նշում է, որ [[Ռուսաստան]] ներկրվող այլ ապրանքների շարքում կային գորգեր և մետաքս<ref>Иржи Давид, "Современное состояние Великой России, или Московии," Вопросы истории, № 4, Москва, 1968</ref>:
18-րդ դարում [[Արևելյան Հայաստան]]ը դարձավ կարևոր տնտեսական կենտրոն:կենտրոն։ Այդտեղով էին անցնում [[Եվրոպա]]ն [[Ասիա]]յի հետ կապող առևտրային ճանապարհները:ճանապարհները։ Մեծացավ [[Հայաստան]]ի քաղաքների դերը, ուր սկսեցին կառուցվել պահեստներ [[Եվրոպա]]յից, [[Չինաստան]]ից, [[Հնդկասատան]]ից, [[Իրան]]ից և [[Թուրքիա]]յից բերվող ապրանքների համար:համար։ Հայաստանը, բացի այլ ապրանքներից, արտահանում էր ղարաբաղյան թելեր և յուրահատուկ երանգավորում և զարդանախշային ձևավորում ունեցող գորգեր<ref name=aii>[http://www.parstimes.com/history/armenians.html Armenians in Iran (ca. 1500-1994)]</ref>: Հայկական առևտրային տները, բացի ներկայացուցչություններից, ունեին նաև անձնական շուկաներ այլ երկրներում:երկրներում։ Այսպիսով, իսպանացի ճանապարհորդ Դոն Գոնզալեսը, ով [[1730]] թ. այցելել էր [[Լոնդոն]], գրում է, որ հայկական շուկան գտնվել է արևելքից Սմիթսոնյան փողոցում, իսկ հյուսիսից Թրեդնիդլ փողոցում<ref>Խաչատուր Դադայան, «Հայոց առևտրատնտեսական ներկայությունն աշխարհում», «Բելգիա», թիվ (14), 2007 թ.</ref>:
 
19-րդ դարի երկրորոդ կեսին գորգագործությունը նոր վերելք է ապրում:ապրում։ [[Արևմտյան Հայաստան]]ում գորգեր էին գործվում [[Կարին]]ում, [[Բայազետ]]ում, [[Մանազկերտ]]ում, [[Մուշ]]ում, [[Սասուն]]ում, [[Վան]]ում, [[Ախթամար]]ում, [[Նորշեն]]ում, [[Վոստան]]ում, [[Արծկե]]ում, [[Բերկրի]]ում, [[Մոկք]]ում, [[Շատախ]]ում, [[Ակն]]ում և հայկական բնակչություն ունեցող այլ քաղաքներում և շրջաններում:շրջաններում։ [[Արևմտյան Հայաստան]]ում և [[Անդրկովկաս]]ի քաղաքներում, ուր բնակվում էին մեծ քանակությամբ հայեր, գորգագործության կենտրոններն էին [[Կարին]]ը, [[Երևան]]ը, [[Օլթի]]ն, [[Սուրմալու]]ն, [[Կաղզվան]]ը, [[Ղարաքիլիսա]]ն, [[Իջևան]]ը, [[Ղասախ]]ը, [[Խնձորեսկ]]ը և [[Հադրութ|Դիզակ]]ը (Հադրութ), 16-18-րդ դդ.՝ [[Մարտակերտ|Ջրաբերդ]]ը (Մարտակերտի շրջան) և [[Ղարաբաղ]]ը, 19-րդ դարում՝ [[Գյումրի|Ալեքսանդրապոլ]]ը, [[Ախալքալաք]]ը, [[Ախլցխա]]ն, [[Թիֆլիս]]ը, [[Բոռչալու]]ն, [[Նախիջևան]]ը, [[Ագուիլս]]ը, [[Գանձակ]]ը, [[Պարտավ]]ը, [[Շուշի]]ն և [[Լոռու մարզ]]ը:
 
[[Իրան]]ում հայկական գորգագործությունը հայտնվում է կարճատև ճգնմաժամում, որն առաջին հերթին պայմանավորված Էր [[Ռուսաստան]]ի կողմից հայաբնակ տարածքների նվաճմամբ:նվաճմամբ։ Սակայն շուտով Իրանում իրականացվում են բարեփոխումներ, որոնց արդյունքում երկրի ողջ տարածքում բացվում են հայկական առևտրի տներ:տներ։ Հայ առևտրականները, օգտվելով շահերի բարեհաճությունից, առևտրական կապեր են հաստատում [[Հնդկաստան]]ի, [[Ռուսաստան]]ի և [[Եվրոպա]]յի հետ՝ արտահանելով թելեր ու գորգեր<ref name=aii/>:
 
19-րդ դարում սկիզբ դրվեց արևելյան, այդ թվում նաև հայկական գորգերի ուսումնասիրությանն ու հավաքչական աշխատանքներին:աշխատանքներին։ Հայկական գորգերը սկսեցին ուսումնասիրվել իբրև [[գեղարվեստ]]ի առանձին ճյուղ և արժանացան մի շարք ուսումնասիրողների ու հնաահավաքների ուշադրությանը:ուշադրությանը։
 
19-րդ դարի վերջում [[Իրան]]ում, [[Կովկաս]]ում և [[Կենտրոնական Ասիա]]յում արտադրված գորգերի հիման վրա ձևավորվեց ակտիվ եվրոպական շուկա:շուկա։ Որոշ առևտրականներ բացեցին գորգերի խանութներ [[Անգլիա]]յում՝ վստահելով գնման և փոխադրման ցանցին, որը ստեղծվել էր հիմնականում հայ և թավրիզցի առևտրականների կողմից<ref>Leonard Helfgott, Carpet Collecting in Iran, 1873-1883: Robert Murdoch Smith and the Formation of the Modern Persian Carpet Industry, p.177</ref>:
 
===XX դ.===
 
19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] խոշորագույն ջուլհակագործական կենտրոններում կային բազմաթիվ գորգագործական արհեստանոցներ:արհեստանոցներ։ Դարասկզբին Չարլզ Բեյքերը, ով լավ հարաբերություններն ուներ օսմանյան դատարանների հետ, իր հսկողության տակ առավ մի շարք շրջանների հայկական ջուլհակագործական կենտրոնները, այդ թվում նաև Օսմոնյան կայսրության գլխավոր արդյունաբերական տեքստիլի կենտրոնները՝ Բալիքեշիրը, Աքշեհիրը, [[Կոնիա]]ն և [[Նեյոլի]]ն: Նրա մահից հետո ընկերությունը գլխավորեց Սելիլ Էդվարդսը, ում օրոք այն վերակազմավորեց և վերանվանվեց Արևելյան գորգագործական ֆաբրիկա:ֆաբրիկա։ Ընկերության գործունեությունը, որ մեծապես կախված էր հայ ջուլհակներից, ընթացավ հաջողությամբ մինչև օսմանյան իշխանությունների քաղաքականության խստացումը քրիստոնյա հպատակների հանդեպ<ref>[http://www.persiancarpetguide.com/sw-asia/Rugs/Persian/Sarouk_Rugs/Sarouk_Sarough_Rugs_and_Carpets.htm Arak Rugs: Guide to Sarouk/Sarough Rugs and Carpets]</ref>:
 
Հայկական գորգագործական կենտրոններ կային նաև [[Իրան]]ում: Դրանք հիմնականում կենտրոնացված էին հայաբնակ քաղաքներում, ինչպիսիք էին [[Թեհրան]]ը, [[Սպահան]]ը, [[Թավրիզ]]ը, [[Ուրմիա]]ն, [[Արակ]]ը, [[Շահնշահր]]ը, Ահվազը և Լիլիհանը:Լիլիհանը։ Իրանի առավել հայտնի հայ գորգագործներն էին Է. Բենլյանը, Ս. Թայրյակյանն ու Կ. Թաուշաջյանը:Թաուշաջյանը։ Վերջին երկուսը դարձան գորգագործության հիմնադիրները [[ԱՄՆ]]-ում և ստեղծեցին գորգի մի նոր տեսակ, որ կոչվեց «հայկական սարուկ»<ref>P.R.J Ford «Oriental Carpet Design» London:Thames and Hudson, 1981 стр-ца 281 the American Sarouk was originally produced by Mr. S. Tyriakian, the Arak representative of K. S. Taushandjian of New York in the early 1920s</ref>: [[1904]] թ. [[Նյու Ջերսի]] քաղաքում հիմնադրվեց A & M Karagheusian գորգագործական մեծ ֆաբրիկան, որի հիմնադիրներն էին [[1896]] թ. [[Թուրքիա]]յից գաղթած Արշակ և Միրան Կարագյոզյան եղբայրները:եղբայրները։ Նրանց ընտանիքում զբաղվել են գորգագործությամբ սկսած [[1818]] թվականից:թվականից։ Ֆաբրիկան գործել է 60 տարի և ունեցել մինչև 1700 աշխատակից:աշխատակից։ Ընկերության գլխավոր գրասենյակը գտնվել է [[Մանհեթեն (Նյու Յորք)|Մանհեթեն]]ում:
 
20-րդ դարի առաջին կեսին բռնկված [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ը և հայերի հանդեպ իրականացված [[Հայոց Ցեղասպանություն]|ցեղասպանություն]]ը հիմնովին ավերեցին [[Արևմտյան Հայաստան]]ի տնտեսությունը:տնտեսությունը։ Հարյուր հազարավոր հայ գաղթականներ, մազապուրծ լինելով թուրքական յաթաղանից, ապաստանեցին [[Սիրիա]]յում, [[Լիբանան]]ում, [[Եգիպտոս]]ում, [[Հունաստան]]ում, [[Ֆրանսիա]]յում, [[Իտալիա]]յում, [[Իրան]]ում և [[Ռուսաստան]]ում: Հայ բնակչությանը ոչնչացնում կամ տեղահանության էին ենթարկում, իսկ նրանց ունեցվածքն ամբողջությամբ առգրավվում կամ ոչնչացվում էր:էր։ Այսպիսով, [[Թուրքիա]]յում քրիստոնյա բնակչության ոչնչացումից հետո հայկական ավանդական արհեստները գրեթե ամբողջապես դադարեցին գոյություն ունենալ այն կենտրոններում, ուր սրի էր քաշվել հայ բնակչությունը:բնակչությունը։ Սրա հետ մեկտեղ [[Թուրքիա]]յի տարբեր շրջաններում ստեղծված բազմաթիվ հայկական որբանոցներում որբացած հայ մանուկները դեռ շարունակում էին գործել գորգեր:գորգեր։
 
Առաջին համաշխարհային պատերազմի, գաղթականության մեծ հոսքերի և ապա հաջորդած սովի արդյունքում [[Արևմտյան Հայաստան|Արևմտյան]] և [[Արևելյան Հայաստան]]ում հայկական գորգագործությունն անկում ապրեց:ապրեց։ Այն որոշ չափով վերականգնվեց [[Հայաստան]]ի խորհրդայնացումից հետո, երբ 20-րդ դարի սկզբին սկսեցին հիմնադրվել գորգագործական արտելներ:արտելներ։
 
20-րդ դարի 20-ական թվականներին 150 հայ, փրկվելով [[Հայոց Ցեղասպանություն|Ցեղասպանություն]]ից, [[Իտալիա]]յի Բարի քաղաքի մոտակայքում Հրանտ Նազարյանի գլխավորությամբ հիմնադրում են [[Նոր Արաքս]] գյուղը, ուր շուտով բացվում է ոչ մեծ գորգագործական գործարան:գործարան։ Այնտեղ պատրաստված հայկական գորգերը շատ հայտնի էին ինչպես Իտալիայում, այնպես էլ դրա սահմաններից դուրս:դուրս։ Գործարանից գորգեր են գնել մասնավորախպես թագավոր Ֆարուկը, [[Հռոմի Պապ]] [[Պիոս ԺԱ|Պիոս 11]]-րդը և թագուհի Ելենան:Ելենան։ [[Նոր Արաքս]]ի գործարանում պատրաստված գորգերով են ծածկված նաև [[Իտալիա]]յի պետական բանկի պատերը:պատերը։ Նոր Արաքս գյուղն այսօր էլ գոյություն ունի և շարունակում է զբաղվել հայկական գորգերի արտադրությամբ:արտադրությամբ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Իտալիայի Կալաբրիա շրջանում ձևավորվեց երկրորդ հայկական գորգագործական գյուղը<ref>[http://www.mondimedievali.net/microstorie/armeni.htm Marco Brando."Gli Armeni e la Puglia. Una storia millenaria]</ref>:
 
Սովետական իշխանության հաստատումից հետո տարածաշրջանում ստեղծվում են գորգագործության զարգացման նախադրյալներ:նախադրյալներ։ Սակայն [[1929]] թ. գարնանից գյուղերում սկսվեց իրականացվել «ակտիվ կոլեկտիվացման» քաղաքականությունը, որն ուղղված էր կոլեկտիվ տնտեսությունների ավելացմանը:ավելացմանը։ Զգալիորեն աճեց կոլտնտեսությունների թիվը, իսկ արհեստավորները, այդ թվում և գորգագործները, համախմբվեցին արտելներում:արտելներում։ Արտադրության մեջ սկսեցին ներմուծվել հաստոցներ ու մեքենայացված սարքավորումներ, ինչը նպաստեց ձեռագործ գորգերի արտադրության անկմանը:անկմանը։
 
[[1958]] թ. [[Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայկական ՍՍՀ]]-ի 22 շրջաններում սկսվեց գորգագործական արտադրություն:արտադրություն։ Գորգագործական արտելներում պատրաստված գորգերը ցուցադրվում էին բազմաթիվ միջազգային ցուցադրություննեերում և տոնավաճառներում՝ արժանանալով բարձր գնահատանքի և մրցանակների:մրցանակների։ Այսպես, [[1937]] թ.[[Փարիզ]]ի միջազգային ցուցահանդես-տոնավաճառում հայկական գորգերն արժանանում են Մեծ ոսկե մեդալի, [[1949]] թ. [[Նյու Յորք]]ում՝ Մեծ մրցանակի, [[1958]] թ. [[Բրյուսել]]ում՝ երկրորդ ոսկե մեդալի, [[1965]] թ. [[Լայպցիգ]]ում՝ Մեծ ոսկե մեդալի, իսկ [[1984]] թ. [[Բուլղարիա]]յի [[Պլովդիվ]] քաղաքում՝ չորս ոսկե մեդալի<ref>[http://carpets.iworldarmenia.com/am/sections/5/Հայգորգ]</ref>: [[1984]] թ. հայ գիտնականների ակտիվ գործունեության արդյունքում [[Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայկական ՍՍՀ]]-ում պաշտոնապես գրանցվեց ոչխարի նոր տեսակ՝ հայկական կիսակոպիտ կաշի ունեցող ոչխարը, որի բացառապես սպիտակ և ձիգ բուրդը սկսվեց օգտագործվել գորգագործության մեջ<ref>Вестник высшей школы“ выпуски 1-5 // Министерство высшего и среднего специального образования, 1984</ref>:
 
[[2009]] թ. ձեռագործ գորգերի աջակցության ծրագրի շրջանակներում [[Հայաստան|Հայաստանի Հանրապետության]] կառավարությունը ընդունեց որոշում, ըստ որի ձեռագործ գորգերի վաճառքն իրականացվելու է առանց եկամտահարկի և ավելացված արժեքի հարկի<ref>[http://armenpress.am/arm/print/629159/ Հ. Միրզոյան. Էկոնոմիկայի նախարարությունը կարևորում է հանրապետությունում թեթև արդյունաբերության ոլորտի զարդացումը]</ref>:
Տող 163.
===Գորգագործությունն այսօր===
 
Ներկայումս գորգագործության կենտրոններ են շարունակում մնալ Սյունիքն ու Արցախը:Արցախը։ Հատկանշական է, որ 2013 թ. Շուշիում բացվեց Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող միակ գորգերի թանգարանը:թանգարանը։
Հայաստանում և արտերկրում գոյություն ունեցող թանգարաններից բացի, հայկական գորգերը պահվում են անհատական հավաքածուներում, որոնց թիվը, ցավոք, հայտնի չէ:չէ։
 
====Գորգագործական ձեռնարկություններ====
Տող 178.
[[Պատկեր:Jan van Eyck 069.jpg|thumb|400px|[[Յան Վան Էյկ]], Տիրամայրը մանուկ [[Հիսուս]]ի, սրբերի և կանոնիկոս Պալեի հետ, 1436, Խրունինգե թանգարան, Բրյուգգե]]
 
17-րդ դարի հայկական գորգերը մեծապես պատկերվել է նաև [[կերպարվեստ]]ում, ինչպես օրինակ, [[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի|Ախթամարի Սուրբ Խաչ]] եկեղեցու բարձրաքանդակներում և միջնադարյան [[հայկական մանրանկարչություն|հայկական մանրանկարչության]] մեջ:մեջ։ Հաճախ գորգերի և տեքստիլի փոքր պատառիկներն օգտագործվում էին մատյաններ կազմելու համար:համար։ Հենց այս պատճառով է, որ այսօր մեզ են հասել այդպիսի մի քանի հազար պատառիկներ<ref>[http://armenianstudies.csufresno.edu/faculty/kouymjian/articles/armenia_textiles.htm#foot_in_15 Armenia Textiles: An Overview]</ref>:
 
[[Հայկական մանրանկարչություն]]ում և [[որմնանկար]]ներում հաճախ կարելի է հանդիպել [[Աստվածամայր|Աստվածամոր]]ը, [[Քրիստոս]]ին, ավետարանիչների և սրբերի՝ պատկերված գորգերով, բարձերով կամ ձեռագործ ծածկոցներով:ծածկոցներով։ Եկեղեցու խորանները, [[խաչքար]]ների բարդ հյուսվածքները, միջնադարյան հայկական ձեռագրերում հանդիպող վարդյակները կրկնում են գորգերի և կարպետների զարդանախշերը:զարդանախշերը։ Հայկական գորգեր պատկերվել են նաև 13-14-րդ դարի եկեղեցիների շքամուտքերին<ref>Շ. Ազատյան, «Հայկական շքամուտքեր», Երևան, 1987</ref>:
 
Գորգերի և կարպետների մասին բազմաթիվ հիշաատակություններ են պահպանվում հայկական բանավոր [[ավանդազրույց]]ներում, [[հեքիաթ]]ներում, [[երգ]]երում և [[Սասնա Ծռեր|Սասունցի Դավիթ]] էպոսում:էպոսում։ Այսպես օրինակ, «Անահիտ» հեքիաթի հերոսուհին ասում է, որ կհամաձայնի ամուսնանալ արքայազնի հետ այն պայմանով, որ նա սովորեցնի իրեն որևէ արհեստ՝ նախապատվությունը տալով գորգագործությանը<ref>David Tsitsishvili, “Rugs and Carpets from the Caucasus,” Ленинград, 1984, № 672(7-20), стр. 103-104</ref>: [[Ղարաբաղ]]ում պատմվող մի հայկական ավանդազրույցի համաձայն՝ սատանան սովորեցրել է մարդկանց զբաղվել գորգագործությամբ, որպեսզի գայթակղի նրանց շքեղությամբ և նյերգրավի ծանր աշխատանքի մեջ<ref>[http://www.ethnomuseum.ru/section33/2052/2063/3766.htm Российский Этнографический Музей. Армяне конец. XIX - начало XX в.]</ref>:
 
Հայկական գորգերի պատկերումներ կարելի է հանդիպել նաև եվրոպական [[գեղանկարչություն|գեղանկարչության]] մեջ, ուր այն պատկերվել է սկսած [[Վերածնունդ|Վերածննդի]] դարաշրջանից՝ դեռևս 13-14-րդ դդ.: Այսպես, առաջին օրինակներից մի քանիսն են [[Ջոտտո դի Բոնդոնե|Ջոտտո]]յի «Մոգերի երկրպագությունը» որմնանկարը, [[Լորենցետի Ամբրոջիո]]յի «Աստվածամայրը գահի վրա» նկարը, հետագայում [[Անդրէա Մանտենեա]]յի «Աստվածամայրն ու Սուրբ Զենոնը» որմնանկարները,[[Յակոբո Բասանո]]յի «Քրիստոսն Էմմաուսում», «Յովհաննէս Մկրտչի գլխատումը», «Աստվածամայրը մանկան հետ գահի վրա, Սուրբ Մարտինի և Անտոնի վանահոր հետ», [[Կարավաջո|Միք. դա Կարավաջո]]յի «Նախաճաշ Էմմաուսում» կտավները և այլն:այլն։
 
Նիդերլանդացի նկարիչների ստեղծագործություններում հայկական գորգը յուրահատուկ կոլորիտ է հաղորդել կտավին:կտավին։ Այս առումով հատկանշական են [[Յան Վան Էյկ]]ի, ֆլամանդացիներ [[Պիտեր Պաուլ Ռուբենս|Ռուբենս]]ի, [[Վան Դեյկ]]ի, [[Հանս Մեմլինգ]]ի, հոլանդացիներ [[Ռեմբրանդտ վան Ռեյն|Ռեմբրանդտ]]ի, [[Վերմեր Դելֆտացի|Վերմեր Դելֆտացու]], [[Տերբորխ]]ի, իսպանացի [[Դիեգո Վելասկես|Վելասկես]]ի կտավները<ref>[http://carpets.iworldarmenia.com/am/sections/2/ Հայկական գորգի պատմությունից]</ref>:
 
Ավստրիացի արվեստագետ Ալոիս Ռիեգլը գտնում է, որ Իտալիա և ապա Հոլանդիա ներմուծված հայկական գորգերի յուրահատուկ երանգավորումը ազդել է ողջ եվրոպական գեղանկարչության վրա<ref>David Tsitsishvili, “Rugs and Carpets from the Caucasus,” Ленинград, 1984, № 672(7-20), стр 101</ref>:
Ամերիկացի հայտնի հեղինակ [[Ռեյ Բրեդբերի]]ի «Ելակի պատուհանը» (Strawberry Window) պատմվածքում իրենց տունը կարոտող հերոսները տնային պարագաների շարքում հիշատակում են նաև հայկական գորգը<ref>The Stories of Ray Bradbury, Everyman Publishing, 2010</ref>:
 
Գորգը հաճախ է պատկերվում նաև հայ նկարիչների կտավներում:կտավներում։ Հատկանշական են Ս. Աղաջանյանի, [[Լավինիա Բաժբեուկ-Մելիքյան|Լ. Բաժբեուկ-Մելիքյան]]ի, [[Մինաս Ավետիսյան|Մ. Ավետիսյան]]ի և այլոց գործերը:գործերը։
 
==Հայոց գորգերի տիպաբանությունը==
 
Ստորև ներկայացվող տիպաբանական համակարգում տիպն աշխարհագրական անվանումով տարբերակված է միայն զանազան աղբյուրների համադրությամբ առավելագույնս հիմնավորված լինելու պարագայում:պարագայում։ Այդպիսի մոտեցումը հնարավորություն է տալիս խուսափելու ծագումնաբանական բնույթի լուրջ սխալներից, հատկապես որ անվանումների համակարգում կարևորվում է նաև տվյալ տիպին բնորոշ գլխավոր հորինվածքը:հորինվածքը։ Առաջարկվող համակարգում տեղ են գտել նաև Վերածննդի նկարիչների անուններին, ինչպես նաև տվյալ գորգի գործառնական բնույթին ու գեղազարդման համակարգի թեմատիկային առնչվող բառեզրեր, որոնք արժանացել են մասնագետների համընդհանուր ճանաչմանը:ճանաչմանը։ Նման դեպքերում առհասարակ բացառվում են տվյալ տիպի ծագումնաբանությանն ու տարածման արեալներին վերաբերող կանխակալ տեսակետները, քանի որ միևնույն տիպում կարող են ընդգրկվել էթնիկական տարբեր միավորների վերաբերող, սակայն միևնույն հորինվածքներով գեղազարդված և միևնույն գործառնական նշանակությունն ունեցող գորգեր ու կարպետներ<ref>Աշխունջ Պողոսյան, Հայոց գորգագործական մշակույթը (պատմազգագրական ուսումնասիրություն), սեղմագիր, Երևան, 2003</ref>: Այսպիսով, ստորև ներկայացվող տիպաբանության համակարգում որպես տիպերի անվանումներ ընդունված են.
 
[[Պատկեր:Karabagh Carpet 1896 Will.jpg|thumb|300px|Ղարաբաղյան գորգ՝ հայերեն գրություններով, 1896 թ.]]
Տող 203.
# գորգադաշտի երկրաչափական ձևի անվանումը,
 
# գեղազարդման համակարգի թեմատիկ ուղղվածության կամ հիմնական հորինվածքի անունը:անունը։
 
Տիպերն իրենց հերթին ընդգրկված են առանձին խմբերում:խմբերում։ Այս դեպքում կարևորված են տիպերի թեմատիկ, հորինվածքային, ինչպես նաև դրանց մատուցման աղերսները:աղերսները։ Ըստ այդմ առանձնացված են ներքոհիշյալ խմբերը.
# Բուսածաղկային
# Խաչազարդով կամ խաչաձև հորինվածքով
Տող 212.
# Աստղազարդով
# Խորանավոր
# Մեկ ընդհանուր զարդաշրջանակում ամփոփված հորինվածքներով:հորինվածքներով։
# Նախշաշերտով
# Վիշապապատկերով
# Ջրաբերդ
# Թեմատիկ-Պատկերային:Պատկերային։
 
Վերոհիշյալ խմբերում ընդգրկված տիպերի հորինվածքային հիմնական բնորոշիչներից զատ, հնարավորնս փորձել ենք ներկայացնել նաև դրանց տարածաշրջանները:տարածաշրջանները։ Հաշվի առնելով, որ տարածաշրջանների անունները բազմիցս ենթարկվել են տարաբնույթ փոփոխությունների, տիպը տարածաշրջանով անվանելու դեպքում նախապատվությունը տվել ենք հիմնականում Մեծ Հայքի վաղ միջնադարյան տեղանուններին:տեղանուններին։ Հարկ է շեշտել, որ Արևմտյան Հայաստանի երբեմնի գորգագործական կենտրոններին վերաբերող պատմազգագրական սկզբնաղբյուրների սակավության պատճառով սույն աշխատանքում նկատելիորեն թերի է արտահայտված դրանց բնորոշ գորգերի տեսականին:տեսականին։
 
Այդուհանդերձ, առաջարկվող տիպաբանությունը, համապարփակ է և ունի նկատելի առավելություններ եղածների նկատմամբ, քանի որ.
Տող 229.
=== Բուսածաղկային ===
 
Այս խմբում առաջարկվում է ներառել այն գորգերն, որոնց գեղազարդման համակարգում առանցքային նշանակություն ունեն բուսածաղկային բնույթի նախշերը՝ ծառանախշերն ու ծաղկանախշերն ու դրանցով կազմված հորինվածքները:հորինվածքները։ Ներառված են նաև այն տիպերը, որոնց գեղազարդման համակարգի հիմնական հորինվածքը վարդակ է՝ բուսանախշ հորինվածք, որը բազմաթերթ է, և ունենում է շրջանաձև ուրվագիծ:ուրվագիծ։ Կարող է լինի իրական կամ երկրաչափականացված տեսքի:տեսքի։ Հարկ է ընդգծել, որ հայոց գորգարվեստում հատկապես նշանակալից է այս խմբին դասվող «[[Կենաց ծառ]]» նախշը, որն աչքի է ընկնում տարբերակների արտակարգ հարստությամբ ու, մանավանդ, տարածվածությամբ:տարածվածությամբ։ Ընդ որում, այս խմբին պատկանող գորգերի գեղազարդման համակարգում այն ունենում է ինչպես հիմնական, այնպես էլ երկրորդական տարրի նշանակություն:նշանակություն։ Ընդհանուր առմամբ, բուսածաղկային հորինվածքները լինում են իրական կամ երկրաչափականացված:երկրաչափականացված։ Մեծ մասամբ համադրվում են զարդերի ու պատկերների հետ:հետ։ Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ բուսածաղկային հորինվածքներից մեկի՝ վարդակով ու դրա տարբերակներով գեղազարդված գորգերի տիպերը իրենց հերթին բավականին մեծ թիվ են կազմում, նպատակահարմար ենք գտել դրանց առանձնացնել այս խմբից ու ներկայացնել առանձին խմբով:խմբով։
 
[[Պատկեր:Nush design Carpet Artsakh.jpg|thumb|250px|Նշանախշով գորգ, 19-րդ դար, Ղարաբաղ]]
 
1. «'''Նշանախշ'''» - Նշաձև նախշերով ու դրանց ոճավորումներով:ոճավորումներով։ Կենտրոնում լինում է ծաղիկ կամ «կենաց ծառ»: Լինում են վանդակում կամ առանց դրան՝ կանոնավոր շարքերի տեսքով ու ծածկում են ողջ գորգադաշտը:գորգադաշտը։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։
 
2. «'''[[Կենաց ծառ]]'''» - Բնորոշվում է ծառանման հավասարաչափ նախշերով ու հորինվածքներով:հորինվածքներով։ Լինում են իրական կամ երկրաչափականացված տեսքով:տեսքով։ Դրանց գագաթներին կամ երկու կողմերում կարող են լինեն խաչ, կենդանապատկեր կամ որևէ զարդ:զարդ։ Այս տիպի կազմում եղած մի տարբերակի գորգերն էլ բնորոշվում են «կենաց» ծառի ճյուղին փաթաթված օձապատկերով:օձապատկերով։ Լինում են վանդակում կամ առանց դրան, որոշ տարբերակներում՝ նաև սափորում կամ ծաղկամանում:ծաղկամանում։ Հիմնականում ներկայացվում են, կանոնավոր շարքերի տեսքով ու ծածկում են ողջ գորգադաշտը:գորգադաշտը։ Բացառություն են կազմում խոշոր՝ մասնավորապես օձապատկերի հետ համադրված հորինվածքներով բնորոշվող տարբերակները, որոնք գեղազարդվուն են մեկ կամ մի քանի այդօրինակ հորինվածքով:հորինվածքով։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։
 
3. «'''Արմավենյակ'''» - Հիմնական հորինվածքը ծառաձև, նոճիանման սլացիկ նախշ է:է։ Լինում է վանդակում կամ առանց դրա:դրա։ Սովորաբար, գեղազարդման համակարգը լրացվում է զարդանածշերով ու կենդանապատկերներով:կենդանապատկերներով։
Առավել բնորոշ է [[Վասպուրական]]ի արևմտյան և հյուսիս-արևմտյան գավառների, պարսկահայոց, մասամբ նաև [[Սյունիք]]ի, [[Արցախ]]ի, գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
 
4.«'''[[Ուտիք]]'''» - Բնորոշվում է տափաշշի ուրվածով ու սլաքաձև գագաթով վանդակում ամփոփված «Կենաց ծառ» նախշով:նախշով։ Այն պատկերվում է դաշտի եզրամասերում:եզրամասերում։ Դաշտի կենտրոնում լինում է մեծավ մասամբ բուսանախշերով ու կենդանապատկերներով գեղազարդված շեղանկյունաձև ուրվագծով մեկ շրջանակ:շրջանակ։ Հիմնականում բնորոշ է Ուտիքի, Արցախի, ինչպես նաև [[Զանգեզուր]]ի, [[Վայք]]ի, Վասպուրականի հյուսիս-արևելյան գավառների ու Պարսկաստանի հյուսիս-արևմտյան գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Մեզ հայտնի բոլոր տարբերակները առավելապես բնորոշ են պատմական Հայաստանի Ուտիք նահանգի գորգագործական կենտրոններին՝ մասնավորապես ներկայիս [[Շամխոր]]-[[Քարհատ]] տարածաշրջանին:տարածաշրջանին։ Այդ հանգամանքից ելնելով էլ, իբրև այս տիպի անվանում, նպատակակահարմար է գտնվել «Ուտիք» տեղանունը:տեղանունը։
 
5.«'''Ծաղկանախշ'''» - Վարդերի և այլ ծաղիկների փնջերով գեղազարդված:գեղազարդված։ Գորգագործական որոշ կենտրոններում հիմնական հորինվածքը կարող է լրացված լինի կենդանակերպ ու թռչնակերպ իրական պատկերներով:պատկերներով։ Ծաղկային նախշերի գերակշիռ պարագան ի նկատի ունենալով, հարմար ենք գտնում կիրարկում առաջարկել վերոհիշյալ անվանումը:անվանումը։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։
 
6.«'''Լիլահան'''» - Բնորոշվում է գորգադաշտը ծածկող ճյուղատարած խոշոր ծաղկանախշերով ու դրանցից կազմված հորինվածքներով:հորինվածքներով։ Դրանք լինում են նաև խաչաձև՝ ողջ դաշտն ընդգրկող:ընդգրկող։ Որոշ տարբերակների բնորոշ է դաշտի կենտրոնում խոշոր վարդակի առկայությունը:առկայությունը։ Տարածված է պատմական Հայաստանի գորգագործական բոլոր կենտրոններում, սակայն, առավել հատուկ է Վասպուրականի արևելյան գավառների և պարսկահայոց՝ մասնավորապես [[Նոր Ջուղա]]յի մերձակա գորգագործական կենտրոններին (Շուրիշկան, Փերիա, Չարմահալ և այլն), Ուրմիա լճի ավազան-[[Համադան]] ընդգրկող բնակավայրերին և դրանց թվում՝ հատկապես Լիլահան քաղաքին:քաղաքին։ Դրանով ենք հիմնավորում այս տիպի գորգերին «Լիլահան» անվանելու առաջարկը:առաջարկը։
7.«'''Պարտեզային'''» - Քառակուսի կամ շեղանկյունաձև հավասարաչափ վանդակների բաժանված դաշտով:դաշտով։ Սովորաբար գեղազարդվում են բուսանախշերով ու կենդանապատկերներով և ունենում են տարբեր հիմնագույն:հիմնագույն։ Մի շարք ուսումնասիրողների կարծիքով, գեղազարդման այդպիսի համակարգ ուներ «Խոսրովի այգի» կոչված նշանավոր գորգը (6-րդ դար):։ Դրանք մասնագիտական շրջաններում հայտնի են «պարտեզ» կամ «պարտեզային» անվանումով:անվանումով։
Առավելապես բնորոշ է Վասպուրականի և պարսկահայոց՝ մասնավորապես Նոր Ջուղայի մերձակա տարածքներին, Համադանի ու Ուրմիա լճի ավազանում եղած գորգագործական կենտրոններոին:կենտրոններոին։
 
8. «'''Սավոնիր'''» - Գեղազարդման համակարգում հիմնականը բուսածաղկային՝ առավելապես ծաղկաշղթաներից կազմված, խոշոր, շրջանաձև ուվագծով հորինվածքներ են:են։ Դրանք սովորաբար լրացվում են նաև կենդանակերպ ու թռչնակերպ իրական պատկերներով:պատկերներով։ Այդ ոճը բնորոշ է 18-19-րդ դարի արևմտաեվրոպական գործվածքին:գործվածքին։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսից այն լայն տարածում գտավ Անդրկովկասի գորգագործական կենտրոններում, հատկապես [[Լոռի]]ում, Արցախում, Ղուբա-Դերբենտ տարածաշրջանում:տարածաշրջանում։ Անվանումը կապված է XVII դ.սկզբից [[Փարիզ]]ի մերձակայքում գործող գորգագործական նույնանուն մանուֆակտուրայի հետ:հետ։
 
9. «'''[[Բերդաձոր]]'''» - Բնորոշվում են ծաղկանախշ, անկանոն հորինվածքներով, որոնք սովորաբար, լրացվում են նաև «[[Խնձորեսկ]]» գորգերին բնորոշ վիշապապատկերները հիշեցնող կենդանակերպ ոճավորումներով:ոճավորումներով։ Համեմատաբար քիչ է տարածված:տարածված։ Այս տիպի գորգերին բնորոշ է նաև միայն մեկ նեղ գոտի ունենալը:ունենալը։ Հիմնականում հայտնի է Արցախում, մասնավորապես [[Վարանդա]], [[Դիզակ]] և [[Քաշաթաղ]] գավառների մասամբ, նաև [[Ատրպատական]]ի Ահար քաղաքի ու դրա մերձակայքի գորգագործական կենտրոններում:կենտրոններում։ Մեր կողմից կատարված դաշտային հետազոտությունների ու թանգարաններում պահվող նմուշների ուսումնասիրումից բացահայտվել է, որ այս տիպը առավել բնորոշ էր գորգագործության ավանդական կենտրոն Արցախի Քաշաթաղ գավառի Բերդաձոր գյուղին և դրա մերձակա տարածաշրջանի բնակավայրերին:բնակավայրերին։ Այս իմաստով էլ հիմնավորում ենք առաջարկված տերմինի կիրարկումը:կիրարկումը։
 
[[Պատկեր:AGIN ORPHAN 1.jpg|thumb|220px|Ակնի որբանոցի որբերի կողմից գործված գորգ, 1898 թ.]]
10. «'''[[Կուսապատ]]'''» - Գեղազարդման հիմնական տարրը խաչաձև առանցքով քառաթերթ վարդակն է, որի կենտրոնում լինում է քառակուսի կամ շեղանկյուն զարդ:զարդ։ Հայտնի է, որ դա «Ջրաբերդ» տիպի գորգերի հիմնական հորինվածքի բաղադրամասերից է:է։ Լինում է վանդակում և առանց դրան, պատկերվում մեկ և ավելին շարքով:շարքով։ Տարածված է հիմնականում [[Ջրաբերդ]]ի, [[Գարդման]]ի, [[Տավուշ]]ի գորգագործական կենտրոններում:կենտրոններում։ Մեր կողմից կատարված դաշտային ազգագրական հետազոտություններն ու թանգարաններում եղած այդ տիպի գորգերին վերաբերող փաստագրված տեղեկությունները թույլ են տվել եզրակացնելու, որ դրանք առավելապես տիպիկ են Արցախի [[Ջրաբերդ]] գավառի և հատկապես այդ տարածաշրջանում գորգագործությամբ ավանդաբար հայտնի Կուսապատ գյուղի և մերձակա բնակավայրերի գորգագործներին:գորգագործներին։ Դրանից ելնելով էլ, իբրև այդ տիպի գորգերի անվանում, կիրարկման ենք առաջադրում «Կուսապատ» տերմինը:տերմինը։
12.«'''[[Ամարաս]]'''»- Գեղազարդման համակարգում հիմնականը ութ թերթանի վարդակ է:է։ Դրա ուղղաձիգ ու հորիզոնական թերթերը խոշոր են՝ միանման ու հավասարաչափ:հավասարաչափ։ Միջանկյալ չորս թերթերը նույնպես հավասարաչափ ու միանման են, բայց ավելի փոքր:փոքր։ Այս վարդյակն իր մեջ ամփոփում է զարդի շուրջ պատկերված դարձյալ ութ թերթանի, երկրաչափականացված մեկ այլ՝ շատ ավելի փոքր վարդակ:վարդակ։ Սովորաբար երիզվում է ատամներով:ատամներով։ Լինում է վանդակում կամ առանց դրան:դրան։ Գորգագործական որոշ կենտրոններում այս տիպի գորգերի գեղազարդման համակարգը լրացվում է գորգադաշտի եզրերում պատկերված թռչնակերպ խոշոր ոճավորումներով:ոճավորումներով։ Ունի տարբերակներ:տարբերակներ։ Առավելապես բնորոշ է Արցախի, Սյունիքի, [[Գուգարք]]ի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Հայտնի է «Ղարաբաղ», «Լամպա Ղարաբաղ», «Լամպա» և այլ անվանումներով:անվանումներով։ Իր բոլոր տարբերակներով էլ ավանդական է Արցախի Դիզակ և Վարանդա գավառներում՝ մասնավորապես Ամարասի հովտում ու մերձակայքի գյուղերում:գյուղերում։ Վերոհիշյալով էլ հիմնավորվում ենք այս տիպին «Ամարաս» անվանելը:անվանելը։
 
13. «'''[[Աղբակ]]'''» - Բնորոշվում է բազմաթերթ շրջանաձև վարդակով:վարդակով։ Դասական նմուշների գեղազարդման համակարգում, որպես կանոն, պատկերվում են նաև ոճավորված զույգ թռչնագլուխներից կազմված հորինվածքներ:հորինվածքներ։ Պատկերվում են կանոնավոր շարքերով և ծածկում են ողջ գորգադաշտը:գորգադաշտը։ Հայտնի է [[Աղձնիք]]ի հարավային շրջաններում ([[Տիգրանակերտ]]ի և [[Սղերդ]]ի գավառներ), Վասպուրականի, Պարսկահայքի, Սյունիքի գորգագործական կենտրոններում, Անդրկովկասի հյուսիս-արևելքում:արևելքում։ Մեր կատարած ուսումնասիրություններից պարզվել է, որ գորգի գեղազարդման այս ավանդույթը Անդրկովկաս մուտք է գործել հիմնականում 1828-30-ական թթ, [[Խոյ]]-[[Սալմաստ]]ից և [[Պարսկահայք]]ից Արևելյան Հայաստան վերաբնակեցված ավելի քան վաթսուն հազար հայ ընտանիքների հետ միասին:միասին։ Նշված հանգամանքից ելնելով էլ նպատակահարմար է այս տիպի գորգերի համար կիրարկել միջնադարյան Հայաստանի գորգագործության նշանավոր կենտրոններից մեկի Վասպուրականի Աղբակ՝ Արծրունյաց տոհմական գավառի անունը, որը ներառում էր ներկայիս Խոյ-Սալմաստ տարածաշրջանը:տարածաշրջանը։
 
=== Խաչազարդով կամ խաչաձև հորինվածքով ===
[[Պատկեր:Armenian Carpet Tsaghkats Khach.jpg|մինի|Խաչաձև հորինվածքով գորգ, Հակոբ Մանոյանի հավաքածու, [[Նյու Յորք]], [[ԱՄՆ]]]]
Խմբի բնորոշիչ զարդը խաչն է, որը հայոց գորգարվետում ունի առանձնակի տեղ ու ներկայանում է բազմաբնույթ տարբերակների տեսքով:տեսքով։ Համադրվում է այլ զարդաձևերով, նախշերով, հորինվածքներով ու պատկերներով:պատկերներով։ Լինում է մեկը կամ մի քանիսը, վանդակում ու առանց դրան:դրան։ Խմբում ներառված են նաև «ծաղկած» կամ ծաղկանախշած խաչերով գեղազարդվածները:գեղազարդվածները։ Այս վերջիններս բնորոշվում են խաչաթևերը լրացնող կամ եզրափակող կոկոնաձև, վարսանդաձև կամ վարդակաձև բուսածաղկային նախշերով:նախշերով։ Սրանց առհասարակ հատուկ է բարդ կառուցվածքն ու բաղադրամասերի բազմազանությունը:բազմազանությունը։
 
1. «'''[[Խաչ]]երով'''»- Գեղազարդման հիմնական տարրը խաչի իրական պատկերն է՝ ներկայացված կանոնավոր շարքերի տեսքով:տեսքով։ Այս տիպի տարբերակներից մեկում խաչի թևերը ունեն սլաքաձև ծայր:ծայր։ Լինում են վանդակում և առանց դրան:դրան։ Տիպի վաղագույն նմուշների պատկերներ հայտնի են 11-12-րդ դարերի հայկական մանրանկարներից:մանրանկարներից։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
2. «'''[[Կեռխաչ]]'''» - Բնորոշվում է կեռխաչ նախշով:նախշով։ Լինում է մեկ և ավելին, պատկերվում մեկ և ավելին կանոնավոր շարքի տեսքով, համադրվում վարդակներով ու պատկերներով:պատկերներով։ Այս հորինվածքով գեղազարվարդված գորգի մեզ հայտնի վաղ նմուշը պատկերված է 14-րդ դարի երկրորդ կեսով թվագրված, Վասպուրականի գրչության կենտրոններից մեկում կատարված մանրանկարում:մանրանկարում։ Բնորոշ է Ուտիքի, Գուգարքի, Արցախի, Սյունիքի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
<center><gallery widths="80px" heights="160px"> <!-- perrow="6">-->
File:Sarre Rug Swastika Konya-Seljuk-Ganzhorn-5.jpg
Տող 299.
||[[Պատկեր:Armenian rug , No. 9717.jpg|160px|մինի|Վիշապագորգ, Արցախ]]
|}
3. «'''[[Ծաղկած խաչ]]'''» - Գեղազարդման հիմնական տարրը ծաղկած կամ [[հայկական խաչ]]ն է՝ վարսանդաձև, կոկոնաձև կամ վարդակաձև չորս նախշից կազմված մեկ ամբողջական հորինվածք, որը մասնագիտական շրջաններում հայտնի է հենց «Ծաղկած խաչ» անվանումով:անվանումով։ Լինում է մեկ կամ մի քանի հատ:հատ։ Դասական նմուշներից է Հայաստանի ազգագրության պետական թանգարանում պահվող 17-րդ դարի առաջին քառորդով թվագրվող գորգը:գորգը։ «Ծաղկած խաչ» տիպի գորգերը Ֆ. Գանցհորնը առանձնացրել է մի խմբում:խմբում։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
4. «'''[[Լոռի]]-[[Փամբակ]]'''» - Բնորոշվում է խաչաձև հորինվածքով:հորինվածքով։ Դրա հորիզոնական թևերը ավարտվում են կոկոնաձև նախշով:նախշով։ Ուղղաձիգները՝ դիմահայաց դիրքով պատկերված կենդանակերպ երկուական ոճավորումով են ու դրանց միջնամասում էլ լինում է եռանկյունաձև ելուստ:ելուստ։ Հորինվածքի կենտրոնում սովորաբար լինում է զարդ, որը կրկնվում է նաև ուղղաձիգ թևերի կենտրոնում:կենտրոնում։ Այս ամբողջությունը ունենում է միևնույն հիմնագույն, լինում է բազմանիստ շրջանակում, կամ առանց դրան:դրան։
Բնորոշ է Գուգարքի, Արցախի, Սյունիքի, ինչպես նաև [[Վանանդ]]ի ու [[Ջավախք]]ի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Բայց առավելապես բնորոշ է [[Լոռի|Լոռուն]] ու [[Փամբակ]]ին: Այդ իսկ պատճառով էլ հիմնավորված ենք համարում ուսումնասիրողների կողմից այս տիպի գորգերին տրված «Լոռի-Փամբակ» անունը:անունը։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
5. «'''[[Լոռի]]'''» - Բնորոշվում է խաչաձև բարդ հորինվածքով, որը կազմված է քառակող կամ բազմակող շրջանակում ամփոփված զարդից և այդ շրջանակի կողերի կենտրոններից սկզբնավորվող, ուղղաձիգ, հավասարաչափ երկարությամբ մեկական զարդանախշերից:զարդանախշերից։ Կառուցվածքով «Լոռի -Փամբակ» հորինվածքի երկրաչափականացված տարբերակ է:է։ Այս տիպի գորգերի գեղազարդման համակարգում, բացի հիմնական հորինվածքից, լինում են նաև աստիճանավոր եզրերով ու շեղանկյունաձև ուրվագծով շրջանակում ամփոփված զարդեր կամ ծաղկանախշեր:ծաղկանախշեր։ Բնորոշ է «Լոռի-Փամբակ» տիպի տարածման շրջաններին:շրջաններին։ Իր բոլոր տարբերակներով հանդերձ, առավելապես հայտնի է Լոռվա գորգագործական կենտրոններում, որի պատճառով էլ նպատակահարմար է գտնվել «Լոռի» անվանումը:անվանումը։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
6. «'''[[Հաղպատ]]'''» - Բնորոշվում է քառակուսի զարդից ու դրա յուրաքանչյուր գագաթից սկզբնավորած մեկական «կենաց ծառ» նախշից կազմված խաչաձև հորինվածքով:հորինվածքով։ Նախշերը լինում են հավասարաչափ, ընդգծված ճյուղերով ու սլաքաձև գագաթով:գագաթով։ Այդ ամբողջությունը «ծաղկած խաչ» է, ու սովորաբար ամփոփվում է ուղղանկյուն շրջանակում, որի յուրաքանչյուր կողի կենտրոնական մասում կենաց ծառի գագաթը ընդգծվում է եռանկյունաձև ելուստի տեսքով:տեսքով։ Շրջանակում՝ «կենաց ծառեր»-ին մեկընդմեջ լինում է կեռիկներով երիզված զարդ:զարդ։
Նշված հորինվածքը հայոց գեղազարդման արվեստի համակարգում հայտնի է վաղ ժամանակներից:ժամանակներից։ Միջնադարում բնորոշ էր հատկապես Շիրակի ու Լոռվա մշակութային կենտրոններին, այդ թվում՝ հատկապես [[Հաղպատ]]ի [[Հայկական մանրանկարչություն|մանրանկարչության]] դպրոցին:դպրոցին։ Լոռվա գորգագործության այդ հանրահայտ կենտրոնում ու դրա մերձակա բնակավայրերում այս տիպի գորգեր գործելու ավանդույթի գոյության փաստը, և վերը նշվածը ի նկատի ունենալով էլ, կիրարկման է առաջադրվում «Հաղպատ» անունը:անունը։ Տարածված է Ուտիքի, Արցախի, Սյունիքի, Գուգարքի, ինչպես նաև [[Շիրակ]]ի, Ջավախքի, Վանանդի ու [[Բագրևանդ]]ի գորգագործական կենտրոններում:կենտրոններում։ Մասնագիտական շրջաններում հայտնի է «Աղստաֆա» անունով:անունով։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
7. «'''Մեծ խաչ'''» - Գեղազարդման համակարգում հիմնականը խաչաձև զարդանախշ է:է։ Խաչի թևերի ծայրերը ունենում են ուղիղ կամ սլաքաձև կտրվածք:կտրվածք։ Լինում է մեկը կամ մի քանիսը՝ շրջանակում կամ առանց դրան:դրան։ Խաչի թևերն ու կենտրոնական մասը սովորաբար գեղազարդվում են վարդակով, զարդով ու ոճավորված պատկերով:պատկերով։ Մասնագիտական շրջաններում հայտնի է «Ղազախ», «Ղարաբաղ» «Շիրվան» և այլ անուններով:անուններով։ Աղբյուրագիտական պրպտումներից պարզվել է, որ նշված տիպի գորգերի վաղ ավանդույթները արտահայտված են [[Անի]]ի մերձակա գրչության կենտրոններում կատարված մանրանկարներում:մանրանկարներում։ Այդպիսի հորինվածքներով է գեղազարդված նաև Անիի եկեղեցիներից մեկի [[1371]] թվականին պատրաստված դուռը, որը այժմ պահվում է [[Սանկտ Պետերբուրգ]]ի Էրմիտաժում:Էրմիտաժում։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
Տող 321.
[[Պատկեր:Khndzoresk Syunik 19c.jpg|thumb|300px|Հայկական գորգ [[Խնձորեսկ]]ից, [[Սյունիքի մարզ|Սյունիք]], 19-րդ դար]]
 
Հայոց գորգերի գեղազարդման համակարգում հատկապես մեծ տեղ ունեն երկրաչափական՝ բազմանիստ, քառակուսի, ուղղանկյուն ձևերի հորինվածքները:հորինվածքները։ Սրանք աչքի են ընկնում առանձին տարրերի բազմազանությամբ, ինչպես նաև ոճավորված կենդանապատկերների ու երկրաչափականացված բուսածաղկային նախշերի ներկայությամբ:ներկայությամբ։
Այդօրինակ հորինվածքներին բնորոշ է նաև գաղափարա-իմաստային որոշակի բովանդակություն, որով էլ դրանք նույնպես մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ուսումնասիրողների շրջանում:շրջանում։ Հորինվածքային ու իմաստային տարաբնույթ արտահայտություններուվ հանդերձ, դրանք աղերսվում են երկրաչափական ձևերի ընդհանրություններով՝ խոշոր ու բազմանիստ շրջանակների առկայությամբ:առկայությամբ։ Այդ պարագան նկատի ունենալով է որ հարմար ենք գտել մի խմբում այդ բոլորին ընդգրկելը:ընդգրկելը։ Միաժամանակ, հարկ է նշել, որ առանձին խմբով ենք ներկայացնում շեղանկյունազարդերով գեղազարդված գորգերի տիպերը, որը ի թիվս այլ պատճառների, հիմնավորված է դրանց բազմազանությամբ ու ձևա-իմաստային առավել սերտ աղերսների առկայությամբ:առկայությամբ։
 
«'''[[Փառակա]]'''» - Գեղազարդման հիմնական հորինվածքը բաղկացած է խոյեղջյուր պատկերներ ամփոփող, ներսից ու դրսից կեռիկներով երիզված հատած անկյուններով ուղղանկյուն վանդակից ու այդ ամբողջությունը պարփակող մի խոշոր ութակող շրջանակից, որը ներսի շրջանակին եղած կեռիկների ուղղությամբ նույնպես երիզվում է նույնքան ուղղաձիգ կեռիկներով:կեռիկներով։ Լինում է մեկ և ավելին, և սովորաբար պատկերվում են քառակուսի շրջանակով ընդգծված մակերեսի վրա:վրա։ Այս տիպի գորգերի դաշտի անկյուններում սովորաբար լինում են նաև ուղղանկյուն շրջանակում ամփոփված աստղազարդեր:աստղազարդեր։ Տիպը, ըստ հավաքված դաշտային ազգագրական նյութերի, առավելապես բնորորոշ էր [[Գողթան]], [[Երնջակ]] ու Զանգեզուր գավառների գորգագործական կենտրոններին և հատկապես՝ ուշ միջնադարյան Հայաստանի գորգագործության հայտնի կենտրոն [[Փառակա]] գյուղին:գյուղին։ Այս հանգամանքից ելնելով էլ, իբրև տիպի անվանում, առաջարկվում է «Փառակա» տեղանունը:տեղանունը։ Տարածված է նաև Արցախում, Ուտիքում, Գուգարքում:Գուգարքում։
 
«'''[[Մեղրի]]'''» - Բնորոշվում է անկյունները հատած քառակուսի մակերեսով, որի կենտրոնում լինում է միևնույն ձևի՝ բայց շատ ավելի փոքր շրջանակում ամփոփված զարդանախշ:զարդանախշ։ Մակերեսի մնացած ողջ տարածքը գեղազարդված է լինում կենդանակերպ ոճավորումներով, կենաց ծառի տարբերակների նախշերով:նախշերով։ Այդ բոլորից սովորաբար լինում է չորսական հատ, ներկայացված կենտրոնի փոքր զարդանախշի շուրջ բոլորը, սիմետրիկ դիրքով:դիրքով։ Մատուցման ներդաշնակության ու իմաստային միևնույն սիմվոլիկ նշանակության շնորհիվ դրանք կազմում են մի կուռ ամբողջություն:ամբողջություն։ Արտաքին շրջանակը սովորաբար երիզվում է կեռիկներով:կեռիկներով։ Ընդհանուր առմամբ, գեղազարդման համակարգի տարրերը ծայրահեղ արխաիկ են, և խորհրդանշում են բնության և կյանքի հավերժության գաղափարը:գաղափարը։ Բնորոշ է Սյունիքին ու Արցախին մասամբ նաև Վասպուրականի արևելյան ու հյուսիս-արևելյան գավառների, Բագրևանդի, [[Կոգովիտ]]ի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Մեր ուսումնասիրություններով, այս տիպը առավելապես բնորոշ է Զանգեզուրի՝ մասնավորապես [[Կապան]]-[[Մեղրի]]-[[Ագուլիս]]ը ներառող տարածաշրջանի գորգագործական կենտրոններին, որով էլ պայմանավորում ենք առաջարկված տերմինի կիրարկումը:կիրարկումը։
«'''[[Հանս Մեմլինգ|Մեմլինգ]]'''» - Գեղազարդման համակարգում առանցքայինը քառակող ուրվագծով, աստիճանաձև եզրերով խոշոր շրջանակ է:է։ Սովորաբար, եզրերը լրացվում են այս տիպի բնորոշ ծնկաձև կեռիկներով:կեռիկներով։
Կենտրոնում լինում է աստղազարդ:աստղազարդ։ Լինում է մեկ և ավելին:ավելին։ Պատկերվում են մեկ կամ մի քանի շարքով:շարքով։ Անվանումը կապված է 15-րդ դարի գերմանացի նկարիչ [[Հանս Մեմլինգ]]ի հետ, որի կտավներում պատկերված են այս հորինվածքով գեղազարդված գորգեր:գորգեր։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։
 
«'''[[Կոգովիտ]]'''» - Բնորոշվում է գորգադաշտի մի ծայրից մյուսը ձգվող, երկայնաձիգ բազմանիստ հորինվածքով:հորինվածքով։ Դրա երկու հակադիր ծայրերը լինում են կոնաձև, եզրերը՝ ուղիղ ու կեռիկազարդ:կեռիկազարդ։ Դրանք գեղազարդվում են երկրաչափականացված վարդակներով, աստղազարդերով, կենդանակերպ ոճավորումներով:ոճավորումներով։ Լինում է մեկ կամ ավելին:ավելին։ Հիմնականում բնորոշ է Մասիսներին մերձակա գորգագործական կենտրոններին, [[Գեղարքունիք]]ին ու [[Սոդք]]ին: Հայտնի է, որ գորգերի այս տիպը [[Սևանի ավազան]]ում արմատավորվեց 1870-80-ական թթ, [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ]] նահանգի պատմական Կոգովիտ գավառի հայ բնակչության մի մասը վերաբնակվեց Գեղարքունիքում:Գեղարքունիքում։ Այս պարագան ի նկատի ունենալով էլ, կիրարկման է առաջադրվում «Կոգովիտ» տեղանունը:տեղանունը։
 
«'''[[Տավուշ]]'''» - Բնորոշվում մի հորինվածքով, որի կենտրոնում լինում է քառակուսաձև զարդ:զարդ։ Ուղղաձիգ առանցքի ուղղությամբ, երկու կողմից այն լրացվում է երկրաչափականացված երկու «կենաց ծառ» նախշով:նախշով։ Հորիզոնական կողմերը գեղազարդվում են «խոյեղջյուր» պատկերներով:պատկերներով։ Այս ամբողջությունը ունենում մի հիմնագույն, ընդգծվում է հորինվածքի ուրվագծին համապատասխանող բազմակող շրջանակով, ու «կենաց ծառերի» հատվածում ունենում է եռանկյունաձև ելուստ:ելուստ։ Շրջանակի լայն կողմերը երիզված են լինում կեռիկներով, իսկ նեղերը՝ «օձագալար» և «խոյեղջյուր» պատկերներով:պատկերներով։ Լինում է մեկ և ավելին:ավելին։
Այս հորինվածքը, իբրև գորգի գեղազարդման համակագի լրացուցիչ՝ երկրորդական տարր, ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։
Որպես հիմնական հորինվածք՝ առավելապես բնորոշ է Տավուշի գորգագործական կենտրոններին, որով էլ հիմնավորվում է մեր կողմից առաջարկվող անվանման կիրարկումը:կիրարկումը։ Հայտնի է «Ֆահրալո» անունով գյուղ պատմական [[Գարդման]] գավառում:գավառում։
 
«'''[[Գանձակ]]'''» - Բնորոշվում է իրար կցված բազմանիստ շրջանակներով ու դաշտի երկու ծայրում դրանք եզրափակող անկանոն, ատամնազարդ հորինվածքով:հորինվածքով։ Այն նմանվում ու հիշեցնում է սավառնող թռչնի պոչի:պոչի։ Բազմանիստներն ունենում են շեղանկյունաձև ուրվագիծ, գեղազարդվում են հիմնականում զարդով ու զարդանախշով:զարդանախշով։ Լինում են մեկ և ավելին ու սովորաբար պատկերվում են մեկ շարքով:շարքով։ Հիմնականում բնորոշ է Ուտիքի, մասամբ նաև Արցախի, Սյունիքի ինչպես նաև Շաքի-Շամախի տարածաշրջանի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
Հայտնի է «Շահնազարլու», «Գյանջա» և այլ անվանումներով:անվանումներով։ Նկատի ունենալով, որ այս տիպի գորգերը իրենց տարատեսակներով հանդերձ առավելապես բնորոշ են [[Ուտիք]]ի գորգագործական կենտրոններին, նպատակահարմար ենք գտնում այն կոչել պատմական Հայաստանի այդ նահանգի կենտրոն [[Գանձակ]] քաղաքի անունով:անունով։
 
«'''[[Դիզակ]]'''» - Գեղազարդման համակարգը բնորոշվում է հարթ եզրերով, բազմանիստ ուրվագծով շրջանակում ամփոփված, խաչաձև առանցքով դասավորված զարդերով ու վարդակներով կազմված խոշոր հորինվածքով:հորինվածքով։ Շրջանակները լայն ու չնդհատվող գունաժապավենի են նմանվում ու սովորաբար գեղազարդված են լինում մանր զարդերով:զարդերով։
Բնորոշ է հիմնականում Արցախի, Ուտիքի, Սյունիքի, մասամբ նաև Գողթան գավառի, [[Շամախի|Շամախու]], [[Շաքի]]ի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
Մեր ունեցած դաշտային ազգագրական նյութերի համաձայն, այս տիպի գորգերը հատկապես հատուկ են Արցախի [[Դիզակ]] գավառի գորգագործական կենտրոններին, մասնավորապես [[Մեծ Թաղեր]], [[Շեխեր]], [[Տող]], [[Տումի]], [[Խծաբերդ]] գյուղերին:գյուղերին։ Այսքանը ի նկատի ունենալով էլ նպատակահարմար ենք համարում կիրարկման առաջադրել «Դիզակ» տեղանունը:տեղանունը։
 
«'''[[Վարանդա]]'''» - Բնորոշվում է խաչաձև, բուսածաղկային բնույթի խոշոր հորինվածքով:հորինվածքով։ Այն լրացվում է չորս անկյուններից սկզբնավորված թիակաձև մեկական զարդանախշով:զարդանախշով։ Ունի երկրաչափականացված տարբերակներ, որոնք հիմնական հորինվածքի կենտրոնում ունենում են զարդ կամ «Կուսապատ» գորգերին բնորոշ վարդակ:վարդակ։ Հիմնական հորինվածքը այդ դեպքերում ունենում է թիթեռի կամ թիակաձև տեսք:տեսք։ Այս վերջին տարբերակով գեղազարդված գորգերի գեղազարդման համակարգի բաղկացուցիչ մասն են կազմում նաև հիմնական հորինվածքի երկու ծայրերում պատկերվող երկուական հավասարակող ութանիստ, որոնցից յուրաքանչյուրում պատկերվում է կենդանակերպ չորս ոճավորում:ոճավորում։ Տարածված է Լոռվա, Տավուշի, Գարդմանի, Սոդքի, Վարանդայի, Գողթանի և Անդրկովկասի հյուսիս-արևելյան ու Վասպուրականի արևելյան գորգագործական կենտրոններում:կենտրոններում։ Մեր կողմից կատարված դաշտային ազգագրական հետազոտություններից ու թանգարանային նմուշներին վերաբերող տվյալներից պարզվել է որ այս տիպը իր բոլոր տարբերակներով առավելապես բնորոշ է Արցախի Վարանդա գավառի գորգագործական կենտրոններին, ինչից ելնելով էլ՝ կիրարկման է առաջադրվում Վարանդա տեղանունը:տեղանունը։
 
=== «Ջրաբերդ» խումբ ===
Տող 350.
[[Պատկեր:Jraberd.png|thumb|150px|Գորգ «Ջրաբերդ», Արցախ, 1860-1900]]
 
Խմբում ներառված են «Ջրաբերդ» հորինվածքով ու դրա տարբերակներով գեղազարդված գորգերը:գորգերը։ Հիմնական հորինվածքը թեև անմիջական կապ ունի դասական վիշապագորգերի հետ ու կազմում է դրանց կարևոր տարրեից մեկը, սակայն նկատի ունենալով, որ առանձին ներկայացվելուց այն դադարում է կապ ունենալ վիշապագորգերի հետ, նպատակահարմար ենք համարում այդօրինակ գորգերը միավորել մի ամփոփ խմբում ու այն կոչել հիմնական հորինվածքի անունով:անունով։
 
«'''[[Ջրաբերդ]]'''» - Բնորոշվում է ծաղկած խաչ հիշեցնող նախշով, որը ամբողջովին երիզված է կեռիկաձև պատկերներով ու դրանցից սկզբնավորած երկար և ուղիղ, կոկոններով ավարտվող ցողուններով:ցողուններով։ Վերջիններս նմանվում են նաև արևի ճառագայթների:ճառագայթների։ Այդ ամբողջությունը լինում է մեկ կամ մի քանիսը, մեկ կամ երկու շարքով:շարքով։ Հայտնի են XVII-XVIII դդ թվագրվող նմուշներ:նմուշներ։ Իր տարածման արեալներով հիմնականում համապատասխանում է «Ջրաբերդ» վիշապագարգերի տարածման արեալներին:արեալներին։
 
«'''[[Ջրաբերդ]]-[[Դիզակ]]'''» - Բնորոշվում է բարդ՝ գծայնացված կենդանապատկերներից կազմված հորինվածքով, որի կենտրոնում լինում է երկայնաձիգ ութանիստ զարդ:զարդ։ Դրա ուղղաձիգ գագաթներին մեկական խոյեղջյուր պատկեր է, իսկ վերջինիս երկու կողմերին՝ մեկական թռչնակերպ ոճավորում:ոճավորում։ Երիզվում է նույնատիպ՝ հորիզոնական ուղղվածությամբ պատկերներով:պատկերներով։ Արտաքուստ հիշեցնում է «Ջրաբերդ» տիպի գորգերին բնորոշ հիմնական հորինվածքը:հորինվածքը։ Գեղազարդման համակարգի բաղադրամասերից է նաև «Կենաց ծառ» զարդանախշը, որը սովորաբար պատկերվում է հիմնական հորինվածքի եզրերին:եզրերին։ Հիմնականում բնորոշ է Զանգեզուրի և Արցախի Դիզակ գավառի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
 
«'''[[Ջրաբերդ]]-[[Վարանդա]]'''» - Բնորոշվում է խաչաձև, բուսածաղկային բնույթի խոշոր հորինվածքով:հորինվածքով։ Այն լրացվում է չորս անկյուններից սկզբնավորված թիակաձև մեկական զարդանախշով:զարդանախշով։ Այդ ամբողջությունը «Ջրաբերդ» տիպի գորգերին բնորոշ հիմնական հորինվածքի համեմատաբար պարզ տարբերակ է:է։ Գորգի այս տիպն ունի մի քանի տարբերակ՝ այդ թվում «Գյոլլու չիչի» կամ «Զեյխուր» կոչվածը:կոչվածը։ Տարածված է Լոռվա, Տավուշի, Գարդմանի, Սոդքի, Վարանդայի, [[Գողթան]]ի և Անդրկովկասի հյուսիս-արևելյան ու Վասպուրականի արևելյան գորգագործական կենտրոններում:կենտրոններում։ Մեր կողմից կատարված դաշտային ազգագրական հետազոտություններից ու թանգարանային նմուշներին վերաբերող տվյալներից պարզվել է, որ «Ջրաբերդ» խմբի այս տիպը իր բոլոր տարբերակներով առավելապես բնորոշ է Արցախի Վարանդա գավառի գորգագործական կենտրոններին, ինչից ելնելով էլ՝ կիրարկման է առաջադրվում «Ջրաբերդ-Վարանդա» անվանումը:անվանումը։
 
=== Թեմատիկ պատկերային ===
 
Այս խմբում ներառված են այն գորգերը, որոնց գեղազարդման համակարգում հիմնականն ու առանցքայինը կենդանիների՝ ըստ այդմ նաև թռչունների ու ձկների իրական կամ ոճավորված պատկերներն են, կամ դրանցով կազմված հորինվածքները:հորինվածքները։ Սովորաբար համադրվում են բուսանախշերի ու մասնավորապես «կենաց ծառ»-ի հետ:հետ։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
«'''Ձկնավոր'''» - Բնորոշվում է ձկնապատկերներից կազմված հորինվածքով:հորինվածքով։ Ձկնապատկերները լինում են, ուղղաձիգ դիրքով, զույգ առ զույգ ու կանոնավոր շարքերով:շարքերով։ Այս տիպի գորգերի գեղազարդման համակարգում մեծ տեղ են ունենում նաև երկրաչափական մանր զարդերը, ինչպես նաև «Գլաձոր» տիպի գորգերին բնորոշ հիմնական հորինվածքը:հորինվածքը։ Հիմնականում բնորոշ է Վասպուրականի արևելյան գավառների, Զանգեզուրի, Վայքի, ինչպես նաև պարսկահայոց գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Առանձնապես կարևորվում ենք Վասպուրականի պատմական [[Սալմաստ]] գավառը, որտեղից էլ 1829-30 թթ կատարված զանգվածային տեղաշարժից հետո, ըստ իս, այս տիպի գորգերը վերաբնակիչ հայերի հետ լայն տարածում գտան նաև Զանգեզուրում և Վայքում:Վայքում։ Այսքանով էլ հիմնավորում ենք առաջարկված տերմինի կիրարկումը:կիրարկումը։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
«'''[[Հորադիզ]]'''» - Գեղազարդման հիմնական տարրը ձկնապատկերներ են, որոնցում հստակ ներկայացված են խռիկներն ու թեփուկները:թեփուկները։ Պատկերվում են կանոնավոր շարքերի տեսքով:տեսքով։ Մեր ունեցած տվյալների համաձայն բնորոշ են [[Բարգուշատ]]ի, Վարանդայի, [[Դիզակ]]ի, [[Ղարադաղ]]ի, Ուրմիա լճի ավազանի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
«'''[[Փամբակ]]'''» - Հիմնական հորինվածքը կազմված է քառակուսի զարդի երկու կողմում ներկայացված հանդիպակած զույգ կենդանապատկերից և դրանք միացնող սլաքաձև ելուստի գագաթից սկզբնավորվող խոյեղջյուր պատկերից:պատկերից։ Կառուցվածքով «Լոռի-Փամբակ» խաչաձև հորինվածքի ուղղաձիգ առանցքի տարբերակ է:է։ Հայոց գորգերի հնամենի տիպերից է:է։ Հիմնականում հայտնի է Լոռվա և հատկապես Փամբակի գորգագործական կենտրոններում, որի պատճառով էլ նպատակահարմար ենք համարում առաջարկված տերմինի կիրարկումը:կիրարկումը։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
«'''Ծնող զույգ'''» - Տիպում ներառված են ծնող զույգի և կամ մեկ մի քանի կենդանապատկերով գեղազարդված գորգերը:գորգերը։ Այս տիպի գորգերի որոշ տարբերակների գեղազարդման համակարգի հիմնական տարրերից է նաև «կենաց ծառ» զարդանախշը:զարդանախշը։ Դա ներկայացվում է դիմահայաց զույգ կենդանապատկերի կենտրոնում ու խորհրդանշում է կյանքի ու բնության հավերժության գաղափարը:գաղափարը։ Առավելապես բնորոշ է Արցախի, Սյունիքի, [[Պարսկահայք]]ի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
<center><gallery widths="90px" heights="180px"> <!-- perrow="6">-->
File:Armenian rug , No. 0588626.jpg|Սիրամարգերի զույգ
</gallery></center>
«'''Մայր Հայաստան'''» - Պատմական Հայաստանի քաղաքների ավերակները սգացող կնոջ պատկերով:պատկերով։ Հիմնականում բնորոշ է [[Բարձր Հայք]]ի, Վանանդի, Շիրակի, Ջավախքի, Գուգարքի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։ Հայտնի է նաև «Անիի ավերակները»,«Ողբ Հայաստանի» և այլ անվանումներով:անվանումներով։
<center><gallery widths="240px" heights="170px"> <!-- perrow="6">-->
File:Armenian rug , No. 4889-4.jpg|
File:Armenian rug , No. b5f867d.jpg|
</gallery></center>
«'''Կենդանապատկերով'''» - տարբերակվում է ոճավորված իրական կենդանապատկերներով ու թռչնապատկերներով:թռչնապատկերներով։ Բնորոշ է հիմնականում Գուգարքի, Արցախի, Սյունիքի, Պարսկահայքի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->
</gallery></center>
Տող 387.
===[[Շեղանկյուն]]ազարդով===
 
Հայոց բնորոշ գորգերի գեղազարդման արվեստում առանձնակի տեղ է գրավում այս հորինվածքը:հորինվածքը։ Շեղանկյունազարդը ներկայացված է տարաբնույթ նախշերի, պատկերների ու զարդերի համադրությամբ:համադրությամբ։ Երիզվում է կեռիկներով, սղոցի ատամնանաշարի նմանվող նախշով ու լինում է նաև առանց դրանց:դրանց։ Հորինվածքը մեծավ մասամբ կազմված է լինում մեկմեկում ամփոփված ու համակենտրոն մի քանի շեղանկյունազարդից, որոնք իրենց հերթին լինում են նաև քառակուսի վանդակով շրջանակած:շրջանակած։ Շեղանկյունազարդեր ստեղծվում են նաև գունաժապավեններուվ:գունաժապավեններուվ։ Խմբում ներառված տիպերի գեղազարդման համակարգում լինում են մեկ կամ մի քանի շեղանկյունազարդ հորինվածք, պատկերվում են մեկ կամ մի քանի շարքով:շարքով։
 
«'''[[Բանանց]]'''» - Բնորոշվում է նեղ կենտրոնական դաշտով ու դրա գեղազարդման հիմնական տարրը հանդիացող շեղանկյունազարդով:շեղանկյունազարդով։ Վերջիններս լինում են նաև քառակուսի շրջանակում ամփոփված:ամփոփված։ Այս տիպի գորգերին բնորոշ է նաև չափազանց լայն գոտին:գոտին։
Հատուկ է հիմնականում Գարդմանի, Տավուշի, Ջրաբերդի, մասամբ նաև Զանգեզուրի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Մեր ուսումնասիրություններից պարզվել է, որ այն հատկապես տարածված է Գարդմանում:Գարդմանում։ Ի նկատի ունենալով այս հանգամանքը, իբրև տիպի անուն առաջադրվում է այդ գավառի և առհասարակ պատմական Հայաստանի գորգագործության հանրահայտ կենտրոն [[Բանանց]] գյուղի անունը:անունը։
 
«'''[[Բագրևանդ]]'''» - Բնորոշվում է մեկմեկում ամփոփված համակենտրոն, կեռիկներով երիզված շեղանկյունազարդերով:շեղանկյունազարդերով։ Լինում է շրջանակում, կամ առանց դրան:դրան։ Պատկերվում են մեկ կամ երկու շարքով:շարքով։ Տիպը ունի համահայաստանյան տարածում, սակայն առավելապես բնորոշ է պատմական Հայաստանի Բագրևանդ, ինչպես նաև [[Բասեն]], [[Ճակատք]] գավառների գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Այս ամենն էլ հաշվի առնելով, նպատակահարմար ենք գտնում տիպին պատկանող գորգերըի համար կիրարկել «Բագրևանդ» տեղանունը:տեղանունը։
 
«'''[[Քաշաթաղ]]'''» - Բնորոշվում Է շեղանկյունաձև խոշոր շրջանակում ամփոփված խաչաձև հորինվածքով:հորինվածքով։ Դրա դրա կենտրոնում լինում է զարդ ու դրա նիստերի ուղղությամբ ձգվող գունաշերտեր, որոնցով տարանջատվում են խաչի թևերը:թևերը։ Այս վերջիններիս հորիզոնականները ներկայացնում են երկրաչափականացված «կենաց» ծառ, իսկ ուղղահայացները մեկական աստղազարդ:աստղազարդ։ Բնորոշ է հիմնականում Դիզակի, Վարանդայի, Զանգեզուրի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Դաշտային ազգագրական նյութերից ու Հայաստանի թանգարաններում պահվող նմուշներին վերաբերող տվյալներից պարզվում է, որ այս տիպի գորգերը առավելապես հատուկ էին Դիզակի ու Զանգեզուրի միջանկյալ տարածքին՝ Սյունիքի պատմական Քաշաթաղ գավառին:գավառին։ Մասնավոր հավաքածույի կազմում պահվող այդօրինակ մի գորգ, որը մեզ հայտնիներից հնագույնն է, ունի հայերեն արձանագրություն, ըստ որի այն գործել են 1824 թվականին, այդ գավառի նախկինում ամբողջովին հայաբնակ Մինքենդ գյուղում:գյուղում։ Այդքանից ելնելով էլ կիրարկման է առաջադրվում «Քաշաթաղ» անվանումը:անվանումը։
 
«'''[[Ճարտար]]'''» - Գեղազարդման համակարգում առանցքայինը դաշտի երկայնքով ձգվող երկու զիգզակ, ատամնազարդ կամ սղոցատիպ երիզված գունաժապավեններով ստեղծված շեղանկյունատիպ վանդակներն են:են։ Դրանցում սովորաբար պատկերվում են վարդակներ, նախշեր ու կենդանապատկերներ:կենդանապատկերներ։ Այս վերջիններս մեծավ մասամբ ունենում են երկրորդական նշանակություն:նշանակություն։ Տիպին պատկանողները հիմնականում ուղեգորգեր են:են։ Բնորոշ է Արցախի, Սյունիքի, Ուտիքի ինչպես նաև Ջավախքի, Վասպուրականի հյուսիս-արևմտյան գավառների ու [[Ատրպատական]]ի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Իր տարբերակներով առավելապես հատուկ է Արցախի գորգագործության խոշոր ու ավանդական կենտրոններից մեկին՝ [[Ճարտար]] գյուղին, որի անունով էլ անվանակոչվում է գորգերի այս տիպը:տիպը։
«'''[[Գլաձոր]]'''» - Բնորոշվում է շեղանկյունաձև զարդից, դրա գագաթներին եղած մեկական ծաղկանախշից և կողային մեկական պատկերից կազմված հորինվածքով:հորինվածքով։ Այն պատկերվում է կանոնավոր շարքերի տեսքով:տեսքով։ Գորգի այս տիպը հայտնի է «Ֆերահան», «Սենեհ», «Հերաթ» և այլ անվանումներով:անվանումներով։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։ Այդ հորինվածքը բնորոշ էր Արցախի ու Սյունիքի մանրանկարչության կենտրոններին և հատկապես [[Գլաձոր]]ի մանրանկարչության դպրոցին, որտեղ 13-14-րդ դարերում, [[Թորոս Տարոնացի|Թորոս Տարոնացու]] և [[Մոմիկ]]ի կատարած մանրանկարներում, պատկերված են նմանատիպ գորգապատկերներ:գորգապատկերներ։
Պարսկաստանի գորգագործական կենտրոններում այս տիպի տարածում ունենալը կարելի է բացատրել 1604 թվականին [[Շահ Աբաս]] առաջինի կատարած արևելահայոց զանգվածային բռնագաղթով, երբ տաասնյակ հազարավոր հայ ընտանիքներ բնակություն հաստատեցին հիմնականում Ֆերահանի, Շիրազի, Իսպահանի, Լուրիստանի տարածաշրջաններում և զարգացրին ու տեղայնացրին հայոց գորգարվեստին բնորոշ այս և այլ մի շարք ավանդույթներ:ավանդույթներ։ Հիմնական հորինվածքում լինում են առանձին տարրերի ձևափոխություններ, բայց դրա առանցքը հանդիսացող շեղանկյունազարդը մնում է անփոփոխ:անփոփոխ։ Այս հանգամանքի պատճառով էլ առաջին հայացքից բուսածաղկային կամ կենդանապատկերային տպավորություն թողնող այս տիպի գորգերը ընդգրկել ենք շեղանկյունազարդով բնորոշվող խմբում:խմբում։
 
«'''[[Բարգուշատ]]'''» - Տարբերակվում է խաչաձև առանցքով բարդ բուսանախշ հորինվածքով ու ձկնակերպ ոճավորումներով:ոճավորումներով։ Որոշ տարբերակներում դրանց հետ միասին ներկայացվում են նաև բազմաթերթ բարդ վարդակներ:վարդակներ։ Հիմնականում բնորոշ է Արցախի հարավային, Զանգեզուրի, Վասպուրական հյուսիս-արևելյան գավառների, Ղարադաղի, Ուրմիա լիճ-Համադան տարածաշրջանի գորգագործական կենտրոններին, Նոր Ջուղային ու մերձակայքին:մերձակայքին։
 
=== Աստղազարդով ===
 
Խմբում ընդգրկված բոլոր տիպերը բնորոշվում են գեղազարդման համակարգում աստղազարդի՝ որպես հիմնական տարրի ներկայությամբ:ներկայությամբ։ Դրանք սովորաբար լրացվում են բուսա-ծաղկային նախշերով, ոճավորված կենդանապատկերներով, և կամ լինում են միայն պարզ աստղազարդերի տեսքով, առանց որևէ լրացուցիչ հարդարանքի:հարդարանքի։ Սովորաբար վեց թևանի են:են։ Պատկերվում են վանդակում կամ առանց դրա, կանոնավոր շարքով:շարքով։ Առանձնակի բարդությամբ ու գեղազարդման համակարգի արտակարգ հարստությամբ նշանավոր են այս խմբին դասվող «Աստղազարդ» տիպի գորգերը:գորգերը։
 
«'''Աստղավոր'''» - Բնորոշվում է գորգադաշտի կենտրոնում պատկերված մեկ խոշոր աստղազարդով, որի միջթևային իջվածքները մեկ ընդ մեջ երիզված են կեռիկներով ու լրացված են «կենաց ծառ» նախշով:նախշով։ Դաշտի եզրային մասերը գեղազարդվում են դրա հատվածներով:հատվածներով։ Մասնագիտական շրջանակներում հայտնի է «Աստղ Ղազախ» (Star Kazak) անունով:անունով։ Այս տիպի ծագումնաբանությունը դեռևս ուսումնասիրված չէ:չէ։ Հայտնի նմուշները վերագրվում են Գարդմանին, Տավուշին, Լոռուն:Լոռուն։ Ենթադրում ենք, որ այն բնորոշ էր նաև Սյունիքի հարավային գորգագործական կենտրոններին, Գողթան գավառին, Վասպուրականի հյուսիս-արևելյան և Բարձր Հայքի արևելյան գավառներին, Բագրևանդին, [[Ճակատք]]ին ու մերձակա գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
 
[[Պատկեր:Ковер Ереван 1815.jpg|thumb|200px|Գորգ «Աստղեր և խաչեր», [[Երևան]], 1815]]
 
«'''[[Որոտան]]'''» - Բնորոշվում է վեց թևանի աստղազարդով, որի թևերը ավարտվում են մեկական դիմահայաց կեռիկաձև ելուստով:ելուստով։ Թևերի միջնամասում, մեկընդմեջ, լինում է մեկական սլաքաձև նախշ:նախշ։ Այդ ամբողջությունը ունենում է եզրագծված հիմնագույն:հիմնագույն։ Լավագույն նմուշներից է հայատառ արձանագրությամբ, 1815 թ գործված գորգը, որը պահվում է Հայաստանի ժողովրդական արվեստի պետական թանգարանում:թանգարանում։ Պատկերվում են վանդակում կամ առանց դրան, մեկ կամ մի քանի շարքով:շարքով։ Հայտնի է «Զեյվա» անունով, որը Սյունիքի ամրոցներից մեկին՝ Որոտանի կիրճում կառուցված [[Որոտնաբերդի]]ն մուսուլմանական, եկվոր ցեղերի կողմից տրված «Զեվու» անվանման աղավաղված ձևն է:է։ Կարևորելով այս հանգամանքը և տիպի գորգերի Սյունիքում առանձնակի տարածում ունենալու փաստը, «Զեյվա»-ի փոխարեն կիրարկման է առաջադրվում այդ բնակավայրի պատմական «Որոտան» անունը:անունը։
 
«'''Փայլող աստղ'''» - Գեղազարդման համակարգում հիմնականը պարզ աստղանախշեր են, որոնցով էլ ծածկվում է ողջ գորգադաշտը:գորգադաշտը։ Լինում են վանդակում ու առանց դրան:դրան։ Պատկերվում են կանոնավոր շարքերի տեսքով:տեսքով։ Գեղազարդման համակարգի հիմնական զարդի անվանումը հիմք ընդունելով էլ առաջարկվում է սույն տերմինի կիրարկման գաղափարը:գաղափարը։
 
=== Խորանավոր ===
 
Ներառված են խորանաձև կամ գմբեթաձև կտրվածքով ու սյունազարդ հորինվածքով բնորոշվող գորգերը:գորգերը։ Սրանք հայոց գորգարվետում առանձնակի են հնագույն ավանդույթներով:ավանդույթներով։ Այս խմբին է պատկանում նշանավոր «Եռախորան» գորգը:գորգը։ Հիմնական հորինվածքները՝ ըստ այդմ նաև խորանները, լինում են մեկ և ավելին:ավելին։ Խմբի գորգերը մեծավ մասամբ առնչվում են եկեղեցու, ինչպես նաև կրոնական արարողակարգի ու ծիսակարգի հետ:հետ։ Դրանով պայմանավորված էլ, դրանց գեղազարդման համակարգում կարևորված են եկեղեցական առարկաների՝ ջահի կամ կանթեղի պատկերները, ինչպես նաև բուսածաղկային նախշերն ու հորինվածքները, մասնավորապես՝ «կենաց ծառ»-ը:ը։
 
«'''[[Գանձասար]]'''» - Բնորոշվում է գորգադաշտի մեկ կամ երկու ծայրում եղած «կենաց» ծառ զարդանախշի մեկական շարքով:շարքով։ Զարդանախշը լինում է երկայնաձիգ, հավասարաչափ ճյուղերով և ավարտվում է կոկոնով:կոկոնով։ Դաշտի կենտրոնական մասը սովորաբար գեղազարդվում է երկու և ավելին սյունաձև հորինվածքներով:հորինվածքներով։ Դասական նմուշներից է [[1731]] թվականին, Աղվանից Ներսես կաթողիկոսի պատվերով Արցախի Ջրաբերդ գավառի սուրբ [[Չարեք]]ի անապատում գործված, այժմ [[Երուսաղեմ]]ի [[Սուրբ Հակոբյանց եկեղեցի|սուրբ Հակոբ]]եկեղեցում պահվող հայատառ արձանագրությամբ գորգը:գորգը։ Այս հանգամանքը հաշվի առնելով էլ, «Գանձասար» բառը առաջարկվում է որպես այդ տիպի գորգերի անվանում:անվանում։ Լայնորեն տարածված է նաև Բարձր Հայքի ու [[Փոքր Ասիա]]յի գորգագործական կետրոններում:կետրոններում։ Հայտնի է «Լադիկ» և այլ անվանումներով:անվանումներով։
 
«'''Սյունազարդ'''» - Բնորոշվում է դաշտի երկայնքով ձգված սյուներով, որոնց միջոցով գորգադաշտը բաժանվում է խորանների:խորանների։ Խորանները լինում են մեկ և ավելին:ավելին։ Սյուները լինում են խոյակով և հիմքով:հիմքով։ Խորանագագաթների և դաշտի վերին ծայրի միջև ընկած մակերեսը գեղազարդվում է զարդանախշերով ու հորինվածքներով, ինչպես նաև կենդանապատկերներով:կենդանապատկերներով։ Բնորոշ օրինակ է ուսումնասիրողների կողմից(Վ. Թեմուրճյան, Մ. Ղազարյան) «Եռախորան» անվանակոչված նշանավոր գորգը:գորգը։ Այն մինչև մեր ժամանակները պահպանված հնագույն գորգերից մեկն է, և ունի հայատառ արձանագրություն՝ ըստ որի գործվել է [[1202]] թվականին, պատմական Հայաստանի Գարդման գավառի գորգագործության ավանդական կենտրոններից մեկում՝ Բանանց գյուղում:գյուղում։ Գործել են Արցախի, Ուտիքի և Արևմտյան Հայաստանի գորգագործական մի շարք տարածաշրջաններում:տարածաշրջաններում։
 
«'''Աղոթագորգ'''» - Դաշտի վերին մասը լինում է գմբեթաձև կամ կոնաձև:կոնաձև։ Որոշ տարբերակներ բնորոշվում են այդ նույն մասում նմանատիպ ուրվագծի գունաժապավենով:գունաժապավենով։ Վերջինս լինում է նաև դաշտի երկու ծայրերում:ծայրերում։ Սովորաբար, գունաժապավեննի երկու կողմերում պատկերվում է մեկական ձեռքի դաստակ:դաստակ։
Դաշտի ազատ մնացած տարածքը կարող է լինի գեղազարդված ինչպես մանր նախշերով, այնպես էլ խոշոր հորինվածքներով:հորինվածքներով։ Օգտագործում են հիմնականում մուսուլմանները՝ աղոթքի ժամանակ ծնրադրելու համար:համար։ Բնորոշ է գորգագործական բոլոր կենտրոններին:կենտրոններին։ Հայտնի են միջնադարյան Հայաստանում գործված աղոթքի գորգերը, որոնք լայն պահանջարկ էին վայելում Արաբական խալիֆաթի ժամանակաշրջանում:ժամանակաշրջանում։
 
=== Մեկ ընդհանուր զարդաշրջանակում ամփոփված հորինվածքներով ===
Տող 430.
[[Պատկեր:Vahan gorg.png|thumb|«Վահան», [[Սևանի ավազան]], 1860-1900 թթ.]]
 
Հայոց բնորոշ գորգերի թվում զգալի մաս են կազմում մեկ ընդհանուր շրջանակում ամփոփված հորինվածքներով գեղազարդվածները:գեղազարդվածները։ Շրջանակը կարող է ներառի ողջ գորգադաշտը՝ սկսած ներքին եզրագոտուց անմիջապես հետո, կամ ողջ գորգադաշտը՝ առանց անկյունների:անկյունների։ Առավել տիպական է գորգադաշտի կենտրոնական հատվածը ընդրկող շրջանակը:շրջանակը։ Այս դեպքում գորգադաշտի եզրամասերը մնում են դրանից դուրս ու գեղազարդվում են գորգի գեղազարդման համակարգում երկրորդական կամ լրացուցիչ դեր խաղացող այլ զարդանախշերով, հորինվածքներով կամ պատկերներով:պատկերներով։ Զարդաշրջանակում ամփոփված հորինվածքները լինում են միատեսակ ու բազմատեսակ՝ շեղանկյունազարդ, բուսածաղկային, բազմանիստ և այլն:այլն։ Բոլոր դեպքերում էլ դրանց գեղազարդման համակարգում բնորոշիչը ընդհանուր զարդաշրջանակ ունենալն է, որով էլ նպատակարմար է գտնված դրանց այս խմբում առանձնացնելը:առանձնացնելը։
 
«'''Վահան'''» - Բնորոշվում է երկայնաձիգ ու խաչաձև մի շրջանակով, որը նմանվում է վահանի:վահանի։ Դրա կենտրոնում լինում է ուղղանկյունաձև զարդ, որի երկու կողմերին՝ հորինվածքի երկայնքով լինում է մեկական ելուստ ու դրանից սկզբնավորված ոճավորված կենաց ծառ:ծառ։ Ինքը շրջանակը լայն գունաժապավենով է, ու սովորաբար գեղազարդվում է զարդերով ու ոճավորված պատկերներով:պատկերներով։ Դասական են համարվում վահանի արտաքին ելուստներին «կենաց ծառ» գծայնացված ու սլացիկ զարդանախշերով գեղազարդվածները:գեղազարդվածները։ Բնորոշ է հիմնականում Գարդմանին, Արցախին, Սյունիքին, Տավուշին, Բասենին, Բագրևանդին, Վանանդին, Ջավախքին:Ջավախքին։ Մեկ հորինվածքով տարբերակը առավելապես բնորոշ է Արևելյան Հայաստանի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Առաջարկված անվանումը կապված է հորինվածքային ամբողջությունը ամփոփող գունաժապավեն-շրջանակի ձևի հետ:հետ։
 
«'''Երկայնաձիգ ուղղանկյունաձև շրջանակով'''» - Բնորոշվում է ողջ դաշտն ընդգրկող երկայնաձիգ, ուղղանկյունաձև շրջանակով:շրջանակով։ Դրա նեղ կողերին լինում է գմբեթաձև ելուստ:ելուստ։ Երկայնակի կողերը ուղղաձիգ են:են։ Այս տիպին ենք դասում նաև միայն մեկ կողմում ելուստ ունեցող գորգերը:գորգերը։ Շրջանակում լինում են բուսածաղկային հորինվածքներ, զարդեր:զարդեր։ Դրանցից յուրաքանչյուրը իր հերթին լինում է վանդակում կամ առանց դրան:դրան։ Ընդհանուր առմամբ, ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։ Առավել բնորոշ է Վանանդի, Ջավախքի, Բագրևանդի ու Բասենի գորգագործական կենտրոններին՝ մասնավորապես [[Կաղզվան]]ին: Այս հանգամանքով էլ պայմանավորված է առաջարկված տերմինի կիրարկման գաղափարը:գաղափարը։
«'''[[Տաշիր]]'''» – Իբրև զարդաշրջանակ, այս տիպի գորգերում ներկայանում է ներքին գոտին:գոտին։ Դաշտը սովորաբար լինում է առանց հորինվածքների:հորինվածքների։ Որոշ գորգագործական կենտրոններում էլ այն գեղազարդվում է միայն մեկ կամ մի քանի «կենաց ծառ» նախշով, ինչպես նաև աստղաձև զարդով կամ վարդակով:վարդակով։ Դաշտի հիմնագույնը սովորաբար մատուցվում է մասնակի երանգափոխումներով, որով էլ ստեղծվում է գունային որոշակի էֆեկտ:էֆեկտ։ Հիմնականում բնորոշ են Տաշիրի, Տավուշի, Գարդմանի, Ջրաբերդի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Դաշտային ազգագրական ուսումնասիրություններն ու Հայաստանի թանգարաններում պահվող նմուշներին վերաբերող նյութերը հնարավորություն են տալիս եզրակացնելու, որ այս տիպի դասական՝ առանց որևէ զարդի, նախշի կամ պատկերի գորգադաշտով նմուշները հիմնականում վերաբերում են Արցախի Ջրաբերդ գավառի Աբովյան իշխանների աթոռանիստ հինավուրց Թալիշ գյուղին ու դրա մերձակա գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Ուսումնասիրողների մեծ մասը, ըստ իս, միանգամայն հիմնավորված, այդ անվանումով էլ տարբերակում է խնդրո առարկա գորգերը:գորգերը։
 
«'''Ոսկանապատ'''» - Բնորոշվում է ամբողջ գորգադաշտը մի խոշոր շրջանակով:շրջանակով։ Վերջինս լինում է երկարավուն և ունենում է գմբեթաձև գագաթներ:գագաթներ։ Երկարավուն կողերում՝ հավասար հեռավորությամբ ունենում է ներս ուղղված՝ դիմահայաց, հավասարաչափ կտրվածքներ:կտրվածքներ։ Առաջացած ուղղանկյուն վանդակներում սովորաբար պատկերվում են «Տավուշ» կամ «Մեմլինգ» տիպի գորգերին բնորոշ հիմնական հորինվածքներ:հորինվածքներ։ Շրջանակը սովորաբար գեղազարդվում է «կենաց Ծառ» նախշի պարզ տարատեսակներով կամ «օձագալար» պատկերներով:պատկերներով։ Տարածված է Սյունիքի, Արցախի, Ուտիքի գորգագործական կենտրոններում:կենտրոններում։ Հատկապես բնորոշ է Գարդման ու Ջրաբերդ գավառների գորգագործական կենտրոններին և մասնավորապես գորգագործության հարուստ ավանդույթներով Ոսկանապատ գյուղին, որի անունով էլ առաջարկվում է անվանակոչել այս տիպը:տիպը։
 
[[Պատկեր:Ijevan gorg.jpeg|thumb|Գորգ «Իջևան»]]
 
«'''[[Վայոց ձոր]]'''» - Բնորոշվում է, կենտրոնական դաշտը ընդգծող բազմանիստ շրջանակով:շրջանակով։ Դրա երկարավուն կողերը ատամնավոր են, խոշոր ու հավասարաչափ, իսկ մյուսները՝ սղոցատիպ ատամնաշարով:ատամնաշարով։ Այդ շրջանակով պարփակված ուղղանկյուն մակերեսը գեղազարդվում է այլ գորգատիպերի բնորոշ երկրաչափական խոշոր հորինվածքներով և վարդակներով:վարդակներով։ Տարածված է Սյունիքի, Արցախի, Գուգարքի մասնավորապես՝ Տավուշի, Գարդմանի, Վայքի ինչպես նաև Երնջակի, Գողթան գավառի ու Վասպուրականի արևելյան գորգագործական կենտրոններում:կենտրոններում։ Հատկապես բնորոշ է Նախիջևան-Վայք տարածաշրջանին՝ [[Խաչիկ (գյուղ)|Խաչիկ]], [[Շոռոթ]], [[Նորաշեն]], [[Աստապատ]], [[Ազնաբերդ]] գյուղերին:գյուղերին։ Մեր տվյալներով, Վայոց ձորին է վերաբերում [[1767]] թվականին գործված այս տիպի մի գորգ, որը այժմ պահվում է Հայաստանի պատմության պետական թանգարանում:թանգարանում։ Այս հանգամանքը հաշվի առնելով էլ տիպի համար առաջարկվում է «Վայոց ձոր» անունը:անունը։
 
«'''[[Իջևան]]'''» - Բնորոշվում են գորգադաշտի անկյունների ընդգծվածությամբ ու մեծավ մասամբ դրանք դեղին հիմնագույնի լինեով:լինեով։ Դաշտի կենտրոնական հատվածում լինում են մեկմեկում ամփոփված խոշոր բազմանիստներ, որոնց մակերեսի գեղազարդման համակարգի հիմնական տարր «Գլաձոր» հորինվածքն է:է։ Լինում են նաև բուսածաղկային հորինվածքներով ու զարդերով գեղազարդվածներ:գեղազարդվածներ։ Տարածված է հատկապես Տավուշի և Լոռվա գորգագործական կենտրոններում:կենտրոններում։ Սկսել են գործել 1901-1905 թթ, Իջևանում:Իջևանում։ Համարվում է տեղի նշանավոր գորգագործուհի Նունուֆար Էդիլյանի ստեղծագործությունը:ստեղծագործությունը։ Հայտնի է նաև «Դեղնաքյունջ» ու «Քարվանսարա» անուններով, ըստ որում վերջինս Իջևանի նախկին անվանումներից է:է։
 
=== Գունաշերտերով ===
 
Այս խմբում ներառել ենք հավասարաչափ, բազմագույն գունաշերտերով գորգեր:գորգեր։ Գունաշերտերը ծածկում են ողջ գորգադաշտն ու լինում են շեղակի, ուղղաձիգ, կամ հասկաձև դասավորվածությամբ:դասավորվածությամբ։ Դրանք հիմնականում գեղազարդվում են բուսածաղկային նախշերով ու երկրաչափական զարդերով:զարդերով։ Լայնորեն հայտնի ու տարածված է ուղղաձիգ գունաշերտերում գալարանախշի պատկերման ավանդույթը:ավանդույթը։ Այդ դեպքում դրանք մեծավ մասամբ լրացվում են նշանախշով, ինչպես նաև կենդանակերպ ոճավորումներով:ոճավորումներով։ Խմբին պատկանող գորգերը իրենց բոլոր տիպերով ու տարբերակներով հանդերձ ունեն համահայաստանյան տարածում:տարածում։
 
«'''Շեղակի'''» - Բնորոշվում է ամբողջ գորգադաշտը ծածկող շեղակի, հավասարաչափ գունաշերտերով, որոնք գեղազարդվում են նախշերով, զարդանախշերով ու կենդանապատկերներով:կենդանապատկերներով։ Ունի համահայաստանյան տարածում, բայց առավել բնորոշ է Բարձր Հայքի ու [[Տայք]]ի հյուսիս-արևելյան գավառների, Վանանդի ու Ջավախքի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
Դաշտային ազգագրական հետազոտություններից պարզվել է, որ այս տիպի գորգերը առավելապես բնորոշ են Ջավախքին, որի պատճառով էլ կիրարկման է ներկայացված «Ջավախք» տեղանունը:տեղանունը։
 
«'''Ուղաձիգ'''» - Բնորոշվում է ամբողջ գորգադաշտը ծածկող ուղղաձիգ, հավասարաչափ գունաշերտերով:գունաշերտերով։ Սովորաբար դրանք գեղազարդվում են գալարավուն գծանախշով և այն լրացնող նշանախշերով ու ոճավորված կենդանապատկերներով:կենդանապատկերներով։ Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։ Մեր կողմից կատարված հետազոտություններն ու թանգարաններում եղած նմուշներին վերաբերող տվյալները վկայում են, որ պատմական Հայաստանի հարավ-արևմտյան գորգագործական կենտրոններում, մասնավորապես [[Խարբերդ]]ի գավառում և մերձակայքում տարածված էին այս տիպի մեզ հայտնի բոլոր տարբերակները:տարբերակները։ Դրանից ելնելով է, որ կիրարկման է առաջադրվում «Խարբերդ» տեղանունը:տեղանունը։
 
«'''Հասկաձև՛''» - Բնորոշվում է ամբողջ գորգադաշտը ընդգրկող հասկաձև՝ շեղակի գունաշերտերի երկու հավասար շարքով:շարքով։ Գունաշերտերը սովորաբար գեղազարդվում են նախշերով, զարդանախշերով, կենդանապատկերներով:կենդանապատկերներով։
Ունի համահայաստանյան տարածում:տարածում։ Առավելապես բնորոշ է Վանանդի ու Շիրակի, մասամբ նաև Սևանի ավազանի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
 
=== Վիշապագորգեր ===
Տող 462.
[[Պատկեր:Phoenix and dragon carpet Anatolia first half or middle 15th century.jpg|thumb|200px|Գորգ՝ վիշապի և փյունիկի պատկերով, 15-րդ դար]]
Այս խմբում ընդգրկվածների գեղազարդման համակարգում առանցքայինը առասպելական վիշապի ոճավորված ու երկրաչափականացված պատկերն է:է։ Այն աչքի է ընկնում պատկերագրման ձևի ու մատուցման բազմազանությամբ, որով էլ պայմանավորված է նաև տիպերի ու դրանց տարբերակների բազմազանությունը:բազմազանությունը։ Վիշապագորգերի գեղազարդման ավանդույթների ակունքները հայոց գորգարվեստում ու առհասարակ մշակութային համակարգում հայտնի են մթա III-II հազ:հազ։ Ուսումնասիրողների մի մասի կարծիքով էլ այդ ավանդույթը Հայաստան ներմուծվել է սելջուկ-թուրքմենական արշավանքների ու տարածաշրջանում դրանց հաստատվելու շնորհիվ:շնորհիվ։ Վիշապագորգերի մեզ հայտնի բոլոր տարբերակները հայտնի են պատմական Հայաստանի գորգագործաության ավանդական կենտրոններում՝ Սյունիքում ու Արցախում, որն ըստ իս, հիմք է տալիս դրանց համարելու խնդրո առարկա գորգերի նախատիպերի ստեղծման հավանական բնօրրաններից մեկը<ref>[http://www.digilib.am/digilib/?menu=10&wrk=1175&media=132&mediaPg=0&mediaZoo=400&wrpg=0&aupg=0 Յ. Քիւրտեան, Վիշապը հայկական գորգերուն մէջ, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1932:]</ref>:
 
«'''Գուհար'''» - Բնորոշվում է մի կետից սկզբնավորող վիշապի երկու ոճավորումից կազմված հորինվածքով:հորինվածքով։ Այն քնարաձև տեսքի է՝ վիշապի ոճավորումները պատկերվում են ուղղաձիգ, ասիմետրիկ դիրքով, ունենում են հստակորեն ընդգծված իրան, գլուխ ու նաև եղջյուրներ:եղջյուրներ։ Լինում է մեկ և ավելին, պատկերվում են մեկ կամ մի քանի շարքերով:շարքերով։ Բնորոշ է Արցախին, Սյունիքին, Ուտիքին, ինչպես նաև Վասպուրականի և Անդրկովկասի հյուսիս -արևելյան ու Պարսկաստանի հյուսիս-արևմտյան գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Այս տիպի դասական ու մինչև մեր ժամանակները պահպանված ամենավաղ նմուշը [[1680]] թ. գործված, հայատառ արձանագրությամբ, (Ես Գուհարս մեղօք լի, ես նորհաս ձեռամբ զսա գործեսցի, օվ կարդա մեկ բերան օղորմի թող ասի, թվին ՌՃ) նշանավոր «Գուհար» գորգն է, որը այդպես է անվանակոչված գործողի՝ գորգագործուհի Գուհարի պատվին:պատվին։ Հաշվի առնելով այս ամենն, իբրև այս տիպի գորգերի տարբերակիչ, նպատակահարմար ենք գտնում կիրարկել «Գուհար» անունը:անունը։
«'''[[Սիսական]]'''» - Գեղազարդման առանցքը կազմում է երկգլուխ վիշապի երկու ոճավորված պատկերներից կազմված հորինվածքը:հորինվածքը։ Վիշապապատկերները լինում են աղեղնաձև, ողնաշարի ու գլուխների հստակ ընդգծվածությամբ ու պատկերվում են ասիմետրիկ դիրքով, որի արդյունքում դրանց միջնամասում ձևավորվում է բազմանիստ շրջանակ:շրջանակ։ Սովորաբար այդ շրջանակում ներկայացվում է կեռիկազարդ հորինվածք:հորինվածք։ Բնորոշ է մեծավ մասամբ Զանգեզուրի, Սիսականի, Արցախի մի շարք գավառների գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Այս տիպի գորգեր մասամբ գործել են նաև Ղարադաղում ու Վասպուրականի հյուսիս -արևելյան գորգագործական կենտրոններում:կենտրոններում։ Գորգերի գեղազարդման այս համակարգը տարածված է նաև [[Տրանսիլվանիա]]յում: Իր բոլոր տարատեսակներով հայտնի է Սիսականում, որով էլ պատճառաբանված է առաջակված տերմինի կիրարկումը:կիրարկումը։
 
«'''[[Գարդման]]'''» - Գեղազարդման առանցքը կազմում է վիշապի երկու ոճավորումից կազմված հորինվածքը:հորինվածքը։ Վիշապի ոճավորումները լինում են աղեղնաձև, պատկերվում են դեմ-դիմաց՝ կոր ծայրերը մեկ-մեկու ուղղված դիրքով:դիրքով։ Դրանք իրարից բացազատվում են տարաբնույթ պատկերներով գեղազարդված մակերեսով՝ երիզված ատամնազարդ եզրերով, երկայնաձիգ ձևավոր շրջանակով:շրջանակով։ Այս տիպի 17-18-րդ դդ վերաբերող նմուշների վրա այդ մակերեսը գեղազարդված է կենաց ծառի սլացիկ, նոճիանման հորինվածքով:հորինվածքով։ Պատկանում է վիշապագորգերի «Գուհար» ենթախմբին:ենթախմբին։ Հիմնականում տարածված է Գարդմանում:Գարդմանում։
«'''Մասյացոտն'''» - Բնորոշվում է քառակուսի կամ շեղանկյուն զարդի չորս գագագաթներից սկզբնավորած մեկական կենաց ծառ նախշով, որոնցից յուրաքանչյուրի երկու կողմում պատկերվում է վիշապի երկու՝ դիմահայաց ոճավորում:ոճավորում։ Ունենում է շեղանկյունաձև ուրվագիծ ու յուրաքանչյուր գագաթից սկզբնավորող վիշապի երկու ոճավորված պատկեր:պատկեր։ Լինում է մեկ և ավելին՝ շրջանակում կամ առանց դրան:դրան։ Այս տիպի գորգերի գեղազարդման համակարգի բաղադրատարրերից են շրջանակի գագաթներին պատկերվող վիշապի երկրաչափականացված տարբերակի երկուական պատկերներ:պատկերներ։ Հայոց գորգարվեստը ուսումնասիրողները հիմնականում օգտագործում են «Միքայել» տերմինը, որը շրջանառության մեջ է դրվել [[1920]]-ական թվականներին, հայագետ, արվեստաբան Արմենակ Սակզյանի կողմից և կապված է նմանատիպ մի գորգի վրա եղած նվիրատվական հայատառ արձանագրությունում հիշատակված ոմն Միքայելի անվան հետ:հետ։ Կիրարկվում են նաև «Ղարաբաղ», «Կասմ Ուշակ» տերմինները:տերմինները։ Բնորոշ է Արցախի, Ուտիքի, Սյունիքի, Վասպուրականի հյուսիս-արևելյան գավառների ինչպես նաև Բագրևանդի ու Կոգովիտի գորգագործական կենտրոններին, որոնք հիմնականում տեղաբախշված են [[Մասիս]] սարի շուրջ բոլորը:բոլորը։ Ավելացնենք, որ հայոց հնագույն առասպելաշարում հենց այդ տարածքներն էլ հիշատակվում են որպես վիշապազունների բնակավայրեր:բնակավայրեր։ Վերոհիշյալները հաշվի առնելով էլ կիրարկման է ներկայացվում ժամանակակից Խոյ -[[Մակու]] մասամբ նաև [[Բայազետ]] տարածքը ներառող Պատմական Հայաստանի [[Մասյացոտն]] գավառի անունը:անունը։
«'''Փյունիկ'''» - Գեղազարդման առանցքը կազմում է ոճավորված զույգ վիշապապատկերով և «կենաց» ծառ նախշով, կամ դրա տարբերակով կազմված բարդ հորինվածքը:հորինվածքը։ Լինում է մեկ և ավելին:ավելին։ Վիշապի ոճավորման այս տարբերակը առավել հնամենի է:է։ Այն աղեսվում է [[Բեռլին]]ի Իսլամական արվեստի թանգարանում պահվող 13-14-րդ դդ. թվագրվող վիշապի և առասպելական փյունիկի պայքարը ներկայացնող գորգին պատկերված վիշապի ոճավորումին:ոճավորումին։ Համեմատաբար քիչ տարածված տիպ է:է։ Հիմնականում բնորոշ է Արցախին, Սյունիքին, ինչպես նաև Անդրկովկասի հյուսիս-արևելյան գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Հայտնի է «Ղուբա» և «Բիջով» անուններով:անուններով։ Այս վերջինս կապված է Շամախի քաղաքի մերձակայքում գտնվող Բիջով՝ նախկինում հայաբնակ գյուղի անվան հետ:հետ։ Առաջարկված տերմինի կիրարկումը հիմնավորում ենք գորգի գեղազարդման համակարգի հիմնական հորինվածքի արտահայտած կյանքի ու բնության հավերժության գաղափարով՝ որի խորհրդանշաններից մեկն էլ առասպելական փյունիկն է:է։ Հաշվի է առնված նաև այս տիպի գորգերի վերը հիշատակված վաղ տարբերակի գեղազարդման համակարգում փյունիկի ներկայությունը:ներկայությունը։
 
[[Պատկեր:Chondzoresk Karabakh 1860 AlbertoLeviGallery.jpg|thumb|200px|Օձագորգ, 1860 թ., [[Խնձորեսկ]], Ալբերտո Լևի պատկերասրահ]]
 
«'''[[Ջրաբերդ]]'''» - Բնորոշվում է ծաղկած խաչ հիշեցնող նախշով, որը ամբողջովին երիզված է կեռիկաձև պատկերներով ու դրանցից սկզբնավորած երկար և ուղիղ, կոկոններով ավարտվող ցողուններով:ցողուններով։ Վերջիններս նմանվում են նաև արևի ճառագայթների:ճառագայթների։ Այս տիպի գորգերի մի տարբերակ է պատկանում է վիշապագորգերի խմբին:խմբին։ Դրա գեղազարդման համակարգում խաչաձև ու ճառագայթազարդ հորինվածքը լրացվում է վարից ու վերից այն երիզող «Գուհար» տիպին բնորոշ մեկական վիշապապատկերով:վիշապապատկերով։ Այդ ամբողջությունը լինում է մեկ կամ մի քանիսը, մեկ կամ երկու շարքով:շարքով։ Հայտնի են XVII-XVIII դդ թվագրվող նմուշներ:նմուշներ։ Բնորոշ է Արցախի, Սյունիքի, Ուտիքի, Գուգարքի, Վասպուրականի արևելյան, Ղարադաղի ու Շաքի-Դերբենտի տարածաշրջանների, ինչպես նաև Փոքր Ասիայի արևմտյան մասերի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Հայտնի է «Չարաբերդ», «Չալաբերդ», «Չելեբի», «Ղազախ», «Ղարաբաղ», «Արծվագորգ» և այլ անվանումներով:անվանումներով։ Հաշվի առնելով առաջին երկու տեղանունների Արցախի պատմական «Ջրաբերդ» գավառի ու համանուն ամրոցի անվանման տարբերակ լինելու փաստը, և այն, որ այդ տարածաշրջանին բնորոշ են տիպի բոլոր տարբերակները, հիմնավորված ենք համարում առաջարկված տերմինի կիրարկումը:կիրարկումը։
«'''[[Խնձորեսկ]]'''» - Բնորոշվում է քառակուսի զարդի մեջ ամփոփված արևի ու հավերժության որևէ խորհրդանշանից և այն բոլորող վիշապի ութ ոճավորումներից կազմված հորինվածքով:հորինվածքով։ Հորինվածքի բաղկացուցիչ մաս են նաև զարդի անկյուններից սկզբնավորված նախշերը:նախշերը։ Զարդի ուղղաձիգ առանցքի ուղղությամբ լինում է մեկական «Կենաց ծառ»: Ներկայացվում է բազմանիստ վանդակում կամ առանց դրան, պատկերվում մեկ կամ երկու շարքով:շարքով։ Կան նաև մեկ հորինվածքով գեղազարդվածներ:գեղազարդվածներ։ «Խնձորեսկ» տերմինը միջազգայնացված և ընդունված է ուսումնասիրողների գերակշիռ մասի կողմից:կողմից։ Հաշվի առնելով այդ հանգամանքը, որ Խնձորեսկ գյուղը գորգագործության, և մասնավորապես, գորգերի այս տիպի ավանդական կենտրոն լինելու փաստը, միանգամայն հիմնավորված ու նպատակահարմար ենք համարում տերմինի հետագա կիրարկումը:կիրարկումը։ Հիմնականում բնորոշ է Արցախի, Սյունիքի, Գուգարքի գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։
 
«'''[[Գետաշեն]]'''» - Բնորոշվում է երկայնաձիգ, զիգզագ երկու գունաժապավենով կազմված շեղանկյունաձև կամ բազմանիստ շրջանակներում պատկերված գծայնացված ու ոճավորված ութ վիշապապատկերով ու դրանց հետ մի ամբողջություն կազմող բուսածաղկային նախշերով:նախշերով։ Կենտրոնում լինում է զարդ, որի շուրջ բոլորն էլ, զույգ առ զույգ՝ մեկմեկու դիմահայաց պատկերվում են վիշապի ոճավորւմները:ոճավորւմները։ Որոշ կենտրոններում, մասնավորապես Գետաշենում ու մերձակա գորգագործական կենտրոններում գորգադաշտի անկյուններում պատկերվում է մեկական թամբած ձի:ձի։ Հատուկ է Արցախի, Սյունիքի, Գուգարքի, Վասպուրականի հյուսիս-արևելյան գավառների գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Հատկապես հանրահայտ են գորգագործության ճանաչված կենտրոն Արցախի Ջրաբերդ գավառի Գետաշեն գյուղում գործված նմուշները, որն էլ թույլ է տալիս մեզ տիպը անվանակոչել հայկական այդ գյուղի անունով:անունով։
 
«'''[[Վայք]]'''» - Գեղազարդման հիմնական տարրը բազմանիստ շրջանակի շուրջ ամփոփված վիշապի պարզունակ՝«Տ»-աձև ութ ոճավորումներ են:են։ Դրանք իրարից տարանջատված են շրջանակից սկզբնավորող հավասարաչափ, զարդանախշված, գունաժապավեններով:գունաժապավեններով։ Շրջանակի կենտրոնում սովորաբար լինում է «Կուսապատ» տիպի գորգերին բնորոշ վարդակ:վարդակ։ Լինում է մեկ և ավելին:ավելին։ Վիշապի ոճավորումները այս տիպի գորգերի գեղազարդման համակարգում հնամենի են ու հարում են պատկերագրման ժայռապատկերային ոճին:ոճին։ Սերտորեն աղեսվում է «Խնձորեսկ» տիպին:տիպին։ Բնորոշ է Սյունիքի, Արցախի ինչպես նաև Վասպուրականի հյուսիսային գորգագործական կենտրոններին:կենտրոններին։ Առավել տարածված է Վայքում, որտեղ այն հայտնի է մի շարք տարբերակներով:տարբերակներով։ Դրանցով էլ պայմանավորված է «Վայք» տերմինի կիրարկման առաջարկը:առաջարկը։
 
==Գորգագործական կոմբինատները և արտելները Խորհրդային Հայաստանում==
Տող 518.
* Գյումրու Ավետիք Իսահակյանի անվան տուն-թանգարանի գորգերի հավաքածու,
* [[Շուշի]]ի գորգի թանգարան, մոտ 250 ցուցանմուշ,
* [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն|Արցախ]]ի պետական պատմաերկրագիտական թանգարան, մոտ 100 գորգ ու կարպետ:կարպետ։
 
===Արտերկրում===
Տող 544.
== Օգտագործված հիմնական հասկացությունների համառոտ բացատրություններ ==
 
*'''''Արմավենակ''''' (նոճի, կիպարիս) - Նախշ՝ սլացիկ կենաց ծառ, համադրվում է նաև բուսածացկային այլ նախշերով:նախշերով։ Լինում է նաև երկրաչափականացված:երկրաչափականացված։
*'''''Գեղազարդման համակարգ''''' - Մակերեսի գեղազարդման կանոնակարգված ամբողջություն:ամբողջություն։
*'''''Գունաշերտ''''' - Եզրագոտիներն իրարից բացազատող գունավոր մակերեսի նեղ, հավասար լայնությամբ շերտ:շերտ։ Գեղազարդված գունաշերտեր լինում են նաև գորգադաշտում:գորգադաշտում։
*'''''Դաշտ՝ գորգի''''' - Մեկ կամ մի քանի եզրագոտիներով երիզված գեղազարդված մակերես, գորգադաշտ:գորգադաշտ։ Լինում են գորգադաշտը երիզող ներքին, արտաքին, կենտրոնակն գոտիներ:գոտիներ։
*'''''Դասական վիշապապատկեր''''' - առասպելական վիշապի պատկերագրման ձև՝ բնորոշ 15-18-րդ դդ կովկասյան վիշապագորգերին:վիշապագորգերին։ Լինում են ուղղաձիգ դիրքով, ընդգծված եղջյուրակիր գլխով ու պոչով:պոչով։
*'''''Եզրագոտի''''' - Առարկայի մակերեսն ամբողջությամբ երիզող, գեղազարդված շրջանակ:շրջանակ։ Լինում է ներքին, կենտրոնական և արտաքին:արտաքին։
*'''''Երկրաչափականացում''''' - Նախշի ու պատկերի բնական ձևերի /թեք, գալարուն, ալիքաձև և այլն/ ուղղագծում, պարզեցում:պարզեցում։
*'''''Զարդ''''' - Բնության չորս տարրերի կարգավորված համակարգ խորհրդանշող երկրաչափական ձևեր՝ քառակուսի, եռանկյունի ու միայն դրանցից կազմված միացություններ:միացություններ։
*'''''Զարդանախշ''''' – Նախշով կամ նախշերով լրացված զարդ:զարդ։
*'''''Հիմնական հորինվածք''''' - Գորգի գեղազա հորինվածքադրման համակարգի առանցքը կազմող հորինվածք՝ որով բնորոշվում է տվյալ գորգը:գորգը։
*'''''Հորինվածք''''' - Նախշից, զարդից, զարդանախշից, պատկերից կազմված կամ նախշերից, զարդերից, զարդանախշերից, պատկերներից կազմված մի ամբողջություն:ամբողջություն։
*'''''Նախշ''''' - Բուսական աշխարհը ներկայացնող գեղազարդման տարր՝ ճյուղ, տերև, ծաղիկ և այլն:այլն։
*'''''Վարդակ''''' - Բացված՝ բազմաթերթ, շրջանաձև կամ ձվաձև ուրվագծով ամբողջություն:ամբողջություն։ Լինում է նաև երկրաչափականացված:երկրաչափականացված։
*'''''Պատկեր''''' – Կենդանի օրգանիզմի գծային կամ գունային ռեալիստական կամ ոճավորված վերարտադրություն:վերարտադրություն։
*'''''Օձագալար''''' - Պատկեր՝ բնորոշվում է հայերեն մեծատառ «Տ»-ի նմանությամբ:նմանությամբ։ Ներկայացնում է ոճավորված օձապատկեր:օձապատկեր։ Հայտնի է բազմաթիվ տարբերակների տեսքով:տեսքով։ Դրանցից մեկը «Վայք» տիպի հիմնական հորինվածքն է:է։
 
==Օգտակար հղումներ==