«Հայերն Իսրայելում»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Հայաստան]]ն ու [[հայեր]]ը [[Իսրայել]]ի հետ կապեր են ունեցել դեռևս [[Տիգրան Մեծ]]ի ժամանակվանից:ժամանակվանից։ Հայոց ներկայությունն էլ Երուսաղեմում [[Հիսուս|Քրիստոսի]] ծննդից առաջ է եղել, իսկ որպես հոգևոր կայուն միավոր՝ 154 թվականից է թվագրվում:թվագրվում։ Արդեն 4-րդ դարից սկսած՝ ծանրակշիռ դիրք ունենք Սուրբ երկրում:երկրում։ Երուսաղեմի եկեղեցու առաջին հայրապետը եղել է Հակոբոս Տյառնեղբայրը:Տյառնեղբայրը։ [[Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողով]]ի (381 թ.) որոշմամբ, Երուսաղեմի եպիսկոպոսությունը դարձել է պատրիարքություն:պատրիարքություն։

Հայ աշխարհիկ համայնքը «սրբազան քաղաքում» կազմավորվեց ավելի ուշ՝ VII դարում, երբ այստեղ մուտք գործեցին հայ վաճառականներն ու արհեստավորները, որոնք հիմնականում բնակվում էին [[Սիոն]] թաղամասի Հայկական կոչված փողոցում:փողոցում։ Հայերի թիվը [[Երուսաղեմ]]ում և մյուս քաղաքներում ստվարացավ X-XI դարերում, երբ եվրոպական խաչակիրները գրավեցին երկիրը և հիմնեցին Երուսաղեմի թագավորությունը, նրանք հիմնականում [[Կիլիկյան Հայաստան]]ում խաչակիրներին միացած հայ ռազմիկներն էին:էին։ XIX-XX դարերում հայերի թիվն այստեղ ավելացավ հատկապես թուրքական յաթաղանից փախած գաղթականների հաշվին, որոնց մի մասը հետագայում՝ ներգաղթեց [[Հայաստան]]:

Այսօր Երուսաղեմում բնակվում է շուրջ 3 հազար հայ՝ հիմնականում արհեստավորներ, բժիշկներ, ձեռնարկատերեր, հոգևորականներ, մտավորականներ:մտավորականներ։ Այստեղ է գտնվում Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը՝ [[Սուրբ Հակոբյանց վանք|Սրբոց Հակոբյանց վանքով]] ու վանքապատկան կալվածքներով, հայկական տպարանով:տպարանով։

Երուսաղեմը հայ մշակույթի և մատենագիտության կենտրոններից է:է։ Սրբոց Հակոբյանց վանքի թանգարանում պահվում են տարբեր ժամանակներում ուխտավորների ձեռքով Երուսաղեմ բերված հայ վարպետների պատրաստած ոսկե, արծաթե, փայտե իրեր, ձեռագրակազմեր, կանթեղներ, վարդապետական և եպիսկոպոսական գավազաններ, Կիլիկիայի հայոց թագավոր [[Հեթում Ա]]-ի մականը, [[Թորոս Ռոսլին]]ի նկարազարդ ձեռագրերի հիմնական մասը:մասը։ Վանքի ձեռագրատանը պահվում է հայերեն ձեռագրերի՝ աշխարհում երկրորդ ([[Երևանի Մաշտոցի անվան Մատենադարան]]ից հետո) հավաքածուն (շուրջ 4 հազար ձեռագիր):։

Հայրենիք-Սփյուռք կապերի ամրապնդմանը, հայապահպանությանը աջակցում են Հայկական բարեսիրական, Հայ երիտասարդաց միությունները, «ՀԵՄ» եռամսյա թերթը, «Սիոն» գրական ամսագիրը:ամսագիրը։

Գործում են երգի-պարի, թատերական խմբեր, Երուսաղեմի ժառանգավորաց և Սրբոց թարգմանչաց վարժարանները:վարժարանները։ Փոքրաթիվ հայեր են ապրում նաև Իսրայելի այլ քաղաքներում<ref>{{cite book|author=|title=Դպրոցական մեծ հանրագիտարան, Գիրք I, հատոր 1, Երևան, 2008}}</ref>:

[[Հայաստան]]ն ու հայերը [[Իսրայել]]ի հետ (Պաղեստինի պատմական տարածքի մի մասն է) կապեր են ունեցել վաղնջական ժամանակներից, հատկապես [[Տիգրան Բ Մեծ]]ի օրոք, սակայն հայերի նկատելի հոսքը [[Պաղեստին]] սկսվել է քրիստոնեության տարածման առաջին դարերից, իսկ [[4-րդ դար]]ում արդեն նրանք [[Երուսաղեմ]]ում հիմնել են եկեղեցիներ ու վանքեր:վանքեր։ Երուսաղեմ եկած ուխտավոր հայերի մի մասը մշտական բնակություն է հաստատել այստեղ:այստեղ։ Շուտով Երուսաղեմում և Պաղեստինի մի շարք այլ բնակավայրերում գոյացել է նաև առևտրականներից և արհեստավորներից բաղկացած հայ աշխարհիկ համայնք:համայնք։ Երուսաղեմում առ այսօր հայտնաբերված հայերեն արձանագրություններ կրող խճանկարները թվագրվում են [[5-րդ դար|5]]-[[9-րդ դար]]երին: Երուսաղեմում և մոտակա սրբավայրերում մշտապես բնակվող հայ հոգևորականներն այլազգի կրոնավորների հետ ապրել և աղոթել են նույն վանքերում և եկեղեցիներում:եկեղեցիներում։ [[6-րդ դար]]ի վերջին, սակայն, Երուսաղեմի միասնական քրիստոնյա համայնքը քայքայվել է [[Քաղկեդոնի ժողով]]ի (451) որոշումների շուրջ առաջացած միջքրիստոնեական վեճերի հետևանքով:հետևանքով։ Հայ հոգևորականներն այնուհետև Երուսաղեմում ունեցել են իրենց պատկանող մի քանի տասնյակ եկեղեցիներ և մատուռներ:մատուռներ։ [[7-րդ դար|7]]-[[11-րդ դար]]երում Երուսաղեմի վրա իշխող արաբ և իսլամադավան այլ իշխանավորներ ճանաչել են հայ համայնքի ինքնուրույնությունն ու նրա իրավունքները որոշ քրիստոնեական սրբավայրերի նկատմամբ:նկատմամբ։ 11-րդ դարում Երուսաղեմի հայկական թաղամասը, որը հին քաղաքի չորս թաղամասերից մեկն է, արդեն իսկ զբաղեցրել է իր ներկայիս (շուրջ 120000 մ) տարածքը:տարածքը։ Կիլիկյան հայոց թագավորների օրոք հայերն ավելի են ամրացել Երուսաղեմում<ref>[http://imyerevan.com/ru/society/view/4416 Эрна Ревазова, Первая королева Иерусалима.]{{ref-ru}}</ref>: Քաղաքի հայ բնակչությունն ավելացել է 11-րդ դարի վերջին-12-րդ դարի սկզբին, երբ այն նվաճել են խաչակիրները, որոնց բանակում եղել են հայեր [[Կիլիկիա]]յից և [[Սիրիա]]յից: Կիլիկիայի [[Թորոս Բ]] իշխանապետի (1145-1169) և Երուսաղեմի թագավոր [[Ամալրիխ]]ի (1162-1173) միջև բանակցություններ են վարվել 30 000 հայերի Կիլիկիայից Պաղեստին վերաբնակեցնելու վերաբերյալ (Երուսաղեմի թագավորության ռազմական ուժը մեծացնելու նպատակով):։

Երուսաղեմում բնակվող հայերը հիմնականում կենտրոնացած էին քաղաքի փողոցներից մեկում, որը կոչվում էր Հայկական:Հայկական։ Պատմիչները վկայում են, որ այդ շրջանում Երուսաղեմում հաստատված հայկական միաբանության անդամների թիվը հասել է 500-ի, իսկ աշխարհիկ բնակչությունը շուրջ 1000 ընտանիք էր:էր։ Հավանաբար այդ ժամանակաշրջանում է հայ միաբանության տնօրինությանն անցել [[Երուսաղեմ]]ի հարավարևմտյան մասում՝ [[Սիոն]] լեռան բարձունքում գտնվող և դեռևս [[5-րդ դար]]ից գործող Սբ. Հակոբյանց մայր տաճարը:տաճարը։ Եվրոպական աղբյուրներում կան հիշատակություններ, որ հայերը բնակվել են նաև [[Պաղեստին]]ի այլ քաղաքներում՝ [[Ակկա]]յում, [[Բեթղեհեմ]]ում, [[Սալթ]]ում, [[Գազա]]յում, [[Նաբլուս]]ում և այլն:այլն։

[[1187]] թվականին, երբ [[Սալահ ալ-Դին]]ը գրավել է Երուսաղեմը, հայերը չեն տուժել:տուժել։ Նա համարել է վստահելի քաղաքացիներ և նրանց տվել առավել առանձնաշնորհումներ՝ ի տարբերություն [[Արևմտյան Եվրոպա]]յից եկած մյուս քրիստոնյա համայնքների:համայնքների։

Հայերի թիվը [[Երուսաղեմ]]ում նվազել է օսմանյան տիրապետության հաստատումից (1517) հետո:հետո։ Պատմիչ [[Սիմեոն Լեհացի]]ն վկայում է, որ [[1615]] թվականին Երուսաղեմում եղել է 12 հայ ընտանիք:ընտանիք։ [[19-րդ դար]]ում հայ համայնքը սկսել է ստվարանալ:ստվարանալ։ 1800 թվականին Երուսաղեմում բնակվել է 500, 1850 թվականին՝ 550, իսկ 1870 թվականին՝ 640 հայ:հայ։ [[Պաղեստին]]ի հայ համայնքը դարձյալ համալրվել է 1894-1896 թվականներին և 1909 թվականին [[Օսմանյան Թուրքիա]]յում հայկական ջարդերից փրկված հայերով:հայերով։ 1910 թվականին Երուսաղեմում ապրել է շուրջ 1300 հայ:հայ։ [[Մեծ եղեռն]]ից և 1918 թվականին երկրամասը մանդատի տակ անցնելուց հետո Երուսաղեմում ապաստան է գտել ավելի քան 10 000 հայ:հայ։ Նրանց մի մասին առաջին անգամ թույլ է տրվել մշտական բնակություն հաստատել հայկական միաբանության կենտրոն Սբ. Հակոբյանց վանքի պարիսպներից ներս՝ հայոց պատրիարքարանի պաշտպանության ներքո:ներքո։ 1920 թվականին Պաղեստինի տարածքում հայերի թիվն արդեն հասել է մոտ 20 000-ի:ի։ 1922 թվականին [[ՀԲԸՄ]] հովանավորությամբ Երուսաղեմ են բերվել 1000 հայ որբեր, որոնց մի մասը 1924 թվականին ներգաղթել է [[Հայաստան]]: Պաղեստինից զգալի թվով հայեր են ներգաղթել Հայաստան նաև 1947 թվականին:թվականին։

[[1948-1949 թվականների արաբա-իսրայելական պատերազմ]]ի հետևանքով Պաղեստինի տարածքը բաժանվել է նորաստեղծ [[Իսրայել]]ի պետության և [[Հորդանան]]ի միջև:միջև։ [[Երուսաղեմ]]ի, [[Յաֆա]]յի և [[Հայֆա]]յի մինչ այդ բարգավաճ հայ գաղութները նոսրացել են. շատ հայեր հեռացել են [[Եվրոպա]], [[ԱՄՆ]] և [[Մերձավոր Արևելք]]ի այլ երկրներ:երկրներ։

2003 թվականի տվյալներով [[Իսրայել]]ում և 1967 թվականին [[Հորդանան]]ից նրա գրաված տարածքներում բնակվում է շուրջ 3 000 հայ, հիմնականում՝ Հին (արևելյան) Երուսաղեմի հայկական թաղամասում, շուրջ 700-ը՝ Սբ. Հակոբյանց վանքի պարիսպներից ներս գտնվող տարածքում:տարածքում։ Միայն 600-ը ունի Իսրայելի քաղաքացիություն:քաղաքացիություն։ Զգալի թիվ են կազմում արհեստավորները (դերձակ, ժամագործ, ոսկերիչ), լուսանկարիչները, հախճապակեգործները, մտավորականները, բժիշկները, իրավաբանները, առևտրականները և ձեռնարկատերերը:ձեռնարկատերերը։ Գործում են եկեղեցիներ, դպրոցներ, հասարակական, մշակութային կազմակերպություններ, լույս են տեսնում «Սիոն» և «ՀԵՄ եռամսյա» պարբերականները:պարբերականները։ Վերջին տարիներին (1990-ական թվականներից սկսած) Իսրայելի տարբեր քաղաքներում հաստատվել են նաև շուրջ 13 000 հայաստանցիներ:հայաստանցիներ։

Հայ համայնքը [[Երուսաղեմ]]ում ձևավորվել է առավելաբար իբրև հոգևոր համայնք:համայնք։ [[Հայ առաքելական եկեղեցի]]ն ինքն է նպաստել Երուսաղեմում հայ աշխարհիկ համայնքի կազմավորմանն ու բարգավաճմանը:բարգավաճմանը։ Եկեղեցին կազմակերպում է հայ ուխտավորների այցելությունները Երուսաղեմի և շրջակայքի քրիստոնեական սրբավայրեր, տնօրինում հայ համայնքի, վանքերի և եկեղեցիների գործերը, տեր կանգնում Երուսաղեմում և նրա շրջակայքում գտնվող սրբավայրերում հայ առաքելականների ավանդական իրավունքներին:իրավունքներին։ Ներկայումս Հայ առաքելական եկեղեցու վայելած իրավունքները հաստատվել են 1852 թվականին՝ [[Թուրքիա]]յի սուլթան Աբդուլմեջիդի հրովարտակով, ու հետագայում հարգվել բրիտանական, հորդանանյան և իսրայելական իշխանությունների կողմից:կողմից։ Հակառակ դժվարությունների և անհավասար պայքարի, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը կարողացել է պաշտպանել հայերի իրավունքները հույն և լատին եկեղեցիների և նրանց պաշտպան տերությունների ոտնձգություններից:ոտնձգություններից։ Երուսաղեմի համաքրիստոնեական գլխավոր սրբատեղիների երեք ավագ պահապանները՝ հայ, հույն և լատին եկեղեցիները, պաշտոնապես ճանաչվել են Սբ. Հարության տաճարի, Բեթղեհեմի Սբ. Ծննդյան տաճարի, Գեթսեմանիի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու, Ձիթենյաց լեռան Համբարձման մատուռի իրավատերեր:իրավատերեր։

Երուսաղեմում բնակվում են նաև փոքրաթիվ հայ կաթոլիկներ և ավետարանականներ:ավետարանականներ։ Հայ կաթոլիկ առաջին հոգևորականը Երուսաղեմում հաստատվել է 1856 թվականին:թվականին։ 1881 թվականից նրանք ունեն իրենց եկեղեցին:եկեղեցին։

[[Երուսաղեմ]]ի հայոց պատրիարքությունը<ref>[http://www.armenian-patriarchate.com/ The Armenian Apostolic Patriarchate of Jerusalem.]{{ref-en}}</ref> Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու նվիրապետական աթոռներից:աթոռներից։ Հիմնադրվել է [[7-րդ դար]]ում: Աթոռանիստը՝ Երուսաղեմի Սբ. Հակոբյանց վանք:վանք։ Պատրիարքը Սբ. Հակոբյանց վանքի հոգևոր և վարչական պետն է, Երուսաղեմի քաղաքական իշխանությունների առջև հայ առաքելական համայնքի (ներառյալ աշխարհականների) ներկայացուցիչը:ներկայացուցիչը։ Ընտրվում է Երուսաղեմի Սբ. Հակոբյանց միաբանության ընդհանուր ժողովի կողմից և հաշվետու է նրան:նրան։ Ընտրությունը հաստատում է [[Ամենայն հայոց կաթողիկոս]]ը և Երուսաղեմի վրա իշխող պետության ղեկավարը:ղեկավարը։ Պատրիարքության նյութական միջոցները գոյանում են ուխտավորների կատարած նվիրատվություններից, տարբեր հայ գաղութներ գործուղված նվիրակների կատարած հանգանակություններից, Երուսաղեմում և այլուր ունեցած կալվածքների հասույթներից:հասույթներից։

[[7-րդ դար]]ում Երուսաղեմի հայկական միաբանության առաջնորդին (վանահորը) հունաց ուղղափառ պատրիարքին հավասար իրավունքներ տվել և միաբանությունը պատրիարքական աթոռ դարձրել են արաբները:արաբները։ Երուսաղեմի հայոց հոգևոր առաջնորդ, առաջին պատրիարք Աբրահամը (638-669), միջնադարյան վավերագրերի համաձայն, մեկնել է [[Մուհամմեդ]] մարգարեի մոտ և նրանից ստացել հավատարմագիր, որով [[Երուսաղեմ]]ի հայոց պատրիարքությունն անջատվել է հունականից, հայոց սեփականություն են ճանաչվել Սբ. Էջմիածին վանքն իր կալվածքներով, Բեթղեհեմի Սբ․ Ծննդյան տաճարի և Սբ․ Հարության տաճարի որոշ մասերը, Ձիթենյաց լեռան ստորոտին գտնվող Սբ․ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին, Գողգոթայի բարձունքը և այլն:այլն։ Պատրիարքը խոստացել է վճարել սահմանված տուրք ենթարկվել միայն իսլամադավան իշխողներին:իշխողներին։ Այս հաստատագիրը նորոգվել է հետագա ժամանակներում:ժամանակներում։

Մինչ 1311 թվականը Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը գտնվել է [[Կիլիկիա]]յի հայոց թագավորների և Սսում նստող Հայոց կաթողիկոսների իշխանության ներքո:ներքո։ Չընդունելով [[Օշին Ա|Օշին]] թագավորի, [[Գրիգոր Է Անավարզեցի]] և [[Կոնստանդին Գ Կեսարացի]] կաթողիկոսների լատինամետ քաղաքականությունը և չենթարկվելով 1307 թվականի Սսի ժողովի որոշումներին՝ [[Երուսաղեմ]]ի հայոց պատրիարք Սարգիսը, Հայ եկեղեցու վարդապետությունն անաղարտ պահելու համար, անջատել է իր Աթոռը Կիլիկիայի քաղաքական և եկեղեցական իշխանությունից:իշխանությունից։ 1311 թվականից, [[Եգիպտոս]]ի սուլթանի հրովարտակով, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը դարձել է անկախ, ինչը հիմք է տվել որոշ ուսումնասիրողների կարծելու, թե պատրիարքությունը հիմնադրվել է այդ թվին:թվին։

Օսմանյան տիրապետության տարիներին Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության գերիշխանությունը տարածվել է [[Սիրիա]]յի, [[Լիբանան]]ի, [[Կիպրոս]]ի և մինչև 1839 թվականը՝ [[Եգիպտոս]]ի թեմերի վրա:վրա։

[[17-րդ դար]]ի 1-ին կեսին իր ծավալած շինարարական աշխատանքով աչքի է ընկել [[Գրիգոր պատրիարք Պարոնտեր]]ը: Սբ․ Հակոբյանց վանքի պարիսպներից ներս գտնվող բնակարանների գրեթե կեսը կառուցվել է նրա օրոք:օրոք։ 1664 թվականին [[Եղիազար Ա Այնթափցի]]ն [[Երուսաղեմ]]ում հաստատել է [[Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին]] հակաթոռ կաթողիկոսություն, իրեն ենթարկել օսմանյան տերության տարածքում գործող եկեղեցական թեմերը:թեմերը։ 1682 թվականին, Եղիազար Ա Այնթափցու [[Ամենայն հայոց կաթողիկոս]] ընտրվելուց հետո, Երուսաղեմի կաթողիկոսությունը վերացվել է:է։ 1702 թվականին [[Կ. Պոլիս|Կ. Պոլսի]] պատրիարք [[Ավետիք Եվդոկացի]]ն զբաղեցրել է նաև Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության աթոռը, և մինչև 1715 թվականը Երուսաղեմում հայոց առանձին պատրիարք չի եղել:եղել։ Սբ. Հակոբյանց վանքն այդ շրջանում կառավարել են Կ. Պոլսից նշանակված վիքիները (փոխանորդ) և ընկել պարտքերի տակ:տակ։ 1715 թվականին Կ. Պոլսի նորընտիր պատրիարք [[Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցի]]ն վերահաստատել է Երուսաղեմի ինքնուրույն պատրիարքությունը:պատրիարքությունը։ Վերջինիս առաջարկով Երուսաղեմի պատրիարքական աթոռին բազմած [[Գրիգոր Զ Շղթայակիր]]ը մարել է պարտքերը, ձեռնամուխ եղել շինարարական աշխատանքների:աշխատանքների։ 1833 թվականին Զաքարիա պատրիարքի ջանքերով Երուսաղեմում հիմնադրվել է տպարան, 1843 թվականին՝ բացվել Ժառանգավորաց վարժարանը:վարժարանը։ 1855-1885 թվականներին Եսայի վարդապետ (հետագայում՝ պատրիարք) Կարապետյանը վանքում բացել է լուսանկարչական արհեստանոց:արհեստանոց։ 1916 թվականին երիտթուրքական կառավարությունը վերացրել է [[Կիլիկիա]]յի կաթողիկոսությունն ու Կ. Պոլսի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները, դրանց փոխարեն հաստատել [[Թուրքիա]]յում բնակվող բոլոր հայ առաքելականների համար մեկ կաթողիկոս-պատրիարքություն՝ Երուսաղեմ նստավայրով:նստավայրով։ Կաթողիկոս-պատրիարքի պաշտոնը հանձնվել է 1915 թվականին Երուսաղեմ աքսորված Կիլիկիայի հայոց կաթողիկոս [[Սահակ Խապայան]]ին: 1918 թվականին, [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ում օսմանյան պետության պարտությունից հետո, Կիլիկիայի կաթողիկոսությունն ու Կ․ Պոլսի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները շարունակել են իրենց գոյությունը:գոյությունը։

Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը բարգավաճել է [[Եղիշե Դուրյան]] պատրիարքի (1921-30) և նրա գործընկեր Բաբկեն արքեպիսկոպոս Կյուլեսերյանի օրոք:օրոք։ Նրանք վերաբացել են [[Ժառանգավորաց վարժարան]]ը, հիմնել գրադարան (1929), որն այժմ կոչվում է Գալուստ Կյուլպենկյանի անունով և պարունակում ավելի քան 100 000 կտոր գիրք, բազմաթիվ թերթերի և պարբերականների հավաքածուներ:հավաքածուներ։ 1929 թվականին Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը, Ամենայն հայոց կաթողիկոսության հավանությամբ, [[Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն|Մեծի Տանն Կիլիկիո]] կաթողիկոսությանն է զիջել [[Սիրիա]]յի, [[Լիբանան]]ի և [[Կիպրոս]]ի թեմերը:թեմերը։ Ներկայումս Երուսաղեմի պատրիարքության իրավասության տակ են միայն [[Իսրայել]]ի և [[Հորդանան]]ի հայկական եկեղեցիները:եկեղեցիները։ Հին քաղաքի պարիսպներից դուրս պատրիարքությունն ունի գերեզմանոց, Սբ․ Փրկիչ եկեղեցին, Նահատակների հայկական եկեղեցին [[Մուսրարա]]յում, Բեթղեհեմի Սբ․ Ծննդյան տաճարի մի մասը, Սբ․ Նիկողոսի վանքը՝ [[Յաֆա]]յում, Սբ․ Գևորգը՝ [[Ռամլա]]յում, Սբ․ Գրիգոր (փոքրիկ) եկեղեցին՝ Արևմտյան Երուսաղեմում և Սբ․ Եղիայի եկեղեցին՝ [[Հայֆա]]յում: Պատրիարքությունն իրավազոր է Սբ․ Գերեզմանի (որտեղ թաղված է եղել [[Հիսուս Քրիստոս]]ը) հայկական մասի, ինչպես նաև [[Գեթսմանի]]ի Սբ․ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու և [[Ձիթենյաց լեռ|Ձիթենյաց]] լեռան վրա գտնվող Համբարձման մատուռի հանդեպ:հանդեպ։

Երուսաղեմի հայոց պատրիարքն է [[Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյան]]ը (1990 թվականից):։

Հայերը [[Երուսաղեմ]]ում եկեղեցիներ ու վանքեր են հիմնել դեռևս [[4-րդ դար]]ում: Այս ժամանակաշրջանում (4-5-րդ դարեր) Երուսաղեմում կառուցված հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը թվարկել և նկարագրել են [[7-րդ դար]]ի պատմիչներ [[Մովսես Կաղանկատվացի]]ն և Անաստաս Վարդապետը:Վարդապետը։ Վերջինս 70 վանք, եկեղեցի և մատուռ է հիշատակում Երուսաղեմում՝ նշելով, թե դա կատարում է Համազասպ Պահլավունի Կամսարական իշխանի խնդրանքով, որը ցանկացել է ունենալ հայ իշխանների հովանավորությամբ և հայ ուխտավորների նվիրատվություններով պահվող հայկական վանքերի ցուցակը:ցուցակը։

Ըստ ավանդության՝ Սրբոց Հակոբյանց վանքը հիմնվել է քրիստոնեության տարածման առաջին դարերում:դարերում։ Գտնվում է [[Երուսաղեմ]]ի հարավարևմտյան մասում՝ [[Սիոն]] լեռան բարձունքին, Գլխադիր կոչվող մատուռ-գերեզմանի տեղում, որտեղ թաղված է [[Հակոբոս Զեբեդյան]] առաքյալի գլուխը:գլուխը։ Վանքը պատված է ամուր, բերդանման պարիսպներով, որոնց ներսում են Սբ. Հակոբյանց մայր տաճարը՝ կից մատուռներով, եկեղեցիներով, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանը, հոգևորականների, աշխարհականների և ուխտավորների բնակության թաղերը:թաղերը։ Սկսել է գործել [[5-րդ դար]]ից: Հայ միջնադարյան ավանդության համաձայն՝ [[7-րդ դար]]ում արաբները (636 թվականին գրավել են Երուսաղեմը) միաբանության առաջնորդին տվել են Երուսաղեմի հունաց պատրիարքին հավասար իրավունքներ, հայոց սեփականություն ճանաչել վանքն իր կալվածքներով:կալվածքներով։ 1187 թվականին Երուսաղեմը գրաված [[Եգիպտոս]]ի սուլթան Սալահէդդինն իր հաջորդներին պատվիրել է, որ ոչ ոք հայերին չզրկի այս վանքից:վանքից։ [[13-րդ դար]]ի [[Կիլիկիա]]յի հայոց թագավոր [[Լևոն Գ]] այցելել է Երուսաղեմ, նորոգել է վանքը (ինչպես նաև այլ հայկական եկեղեցիներ):։

Վանքի ներսում են գտնվում երեք հիմնական եկեղեցիները՝ Սբ. Հակոբյանց մայր տաճարը, Սբ. Հրեշտակապետաց եկեղեցին և Սբ. Թորոսի մատուռը (կառուցել է Կիլիկիայի հայոց [[Հեթում Բ]] թագավորը՝ [[Մառիի ճակատամարտ]]ում զոհված իր որդու՝ Թորոս իշխանի հիշատակին. այժմ հին հայերեն ձեռագրերի գանձատունն է):։

Վանքի միաբանության գլխավոր առաքելության մասն է Սուրբ երկրի մեջ սրբատեղիների պահպանումը, նոր սերունդների հոգևոր և կրթական դաստիարակությունը, հայ ազգային ու մշակութային ժառանգության տարածումը:տարածումը։ 1997 թվականին միաբանությունն ուներ 45 անդամ:անդամ։

[[19-րդ դար]]ում [[Երուսաղեմ]]ում հիմնվել և հայոց պատրիարքարանի նյութական միջոցներով գոյատևել են երկսեռ մի մանկապարտեզ, տղաների Մեսրոպյան և աղջիկների Գայանյանց վարժարանները:վարժարանները։ Այս վարժարանները հաճախող աշակերտների թիվը շատ սահմանափակ է եղել:եղել։ Երուսաղեմաբնակ հայերի զգալի մասը եղել է արաբախոս, նրանց զավակները հաճախել են օտար վարժարաններ:վարժարաններ։ Միաժամանակ պատրիարքարանը հայկական նախակրթարաններ է հովանավորել [[Բեթղեհեմ]]ում, [[Յաֆա]]յում, [[Դամասկոս]]ում, [[Բեյրութ]]ում և [[Լաթաքիա]]յում: [[Մեծ եղեռն]]ից հետո Երուսաղեմում ապաստանած շուրջ 1000 հայ որբերի համար՝ [[ՀԲԸՄ]]-ն հաստատել է ժամանակավոր մի որբանոց:որբանոց։ Նախակրթական նոր դպրոցներ են հաստատվել [[Հայֆա]]յում և [[Ամման]]ում: 1950 թվականից Երուսաղեմում գործում է հայ կաթոլիկ համայնքին ենթակա մի մանկապարտեզ:մանկապարտեզ։

Երուսաղեմի Ժառանգավորաց վարժարանը կրոնական գիշերօթիկ ուսումնական հաստատություն է պատրիարքարանի տնօրինության ներքո:ներքո։ Հիմնվել է 1843 թվականին, [[Ռամլա]]յում՝ [[Զաքարիա Կոփեցի]] պատրիարքի օրոք:օրոք։ Մեկ տարի անց տեղափոխվել է [[Երուսաղեմ]]: Պատրաստում է եկեղեցու սպասավորներ:սպասավորներ։ Ժամանակավորապես փակվել է 1851-1865 թվականներին:թվականներին։ 1857 թվականին [[Զաքարիա Զմյուռնիացի]] պատրիարքն ավարտել է վարժարանի նոր շենքի կառուցումը:կառուցումը։ Վերստին փակվել է [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի տարիներին և վերաբացվել 1920 թվականին:թվականին։ Սովորողների թիվը տարեկան 30-35 էր:էր։ 1976 թվականին [[Ալեք Մանուկյան]]ի բարերարությամբ կառուցվել է վարժարանի նոր, մինչև 100 աշակերտ տեղավորող շենքը:շենքը։ Այս շենի կառուցումից հետո աշակերտության թիվը զգալիորեն ավելացել է, հետագայում կրկին նվազել, երբ թուրքական պետությունն արգելել է թուրքահայ երիտասարդներին սովորել [[Երուսաղեմ]]ում: 1992 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1997 թվականը վարժարանում սովորելու համար [[Հայաստան]]ից եկել է 60 աշակերտ:աշակերտ։ 2001 թվականին ունեցել է շուրջ 50 աշակերտ:աշակերտ։

Ներկայումս վարժարանն ունի երկու բաժին, երկրորդական վարժարան (4 տարի) և ընծայարան (3 տարի):։ Առաջինում դասավանդվում են [[գրականություն]], լեզու, [[պատմություն]] և այլ առարկաներ, երկրորդում՝ [[աստվածաբանություն]], [[իմաստասիրություն]], եկեղեցական, մեթոդական և այլ առարկաներ:առարկաներ։ Ուսուցչական կազմը՝ շուրջ 20 հոգևորական և աշխարհական:աշխարհական։ Վարժարանում դասավանդել են Եղիշե արքեպիսկոպոս Դուրյանը, Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյանը, Բաբկեն արքեպիսկոպոս Կյուլսերյանը, Տիրան արքեպիսկոպոս Ներսոյանը, Եղիշե արքեպիսկոպոս Տերտերյանը, Շնորհք արքեպիսկոպոս Գալուստյանը, Նորայր արքեպիսկոպոս Պողարյանը, Հակոբ Օշականը, Շահան Պերպերյանը և ուրիշներ:ուրիշներ։ Վերջին տարիներին վարժարանում դասավանդելու համար [[Հայաստան]]ից հրավիրվում են հայոց լեզվի, հայ գրականության և մշակույթի մասնագետներ:մասնագետներ։

Երուսաղեմի Սրբոց թարգմանչաց վարժարանը երկսեռ երկրորդական (միջնակարգ) դպրոց է:է։ Հիմնվել է 1929 թվականին, [[Երուսաղեմ]]ում՝ մինչ այդ գոյություն ունեցող վարժարանների միացումով, Եղիշե Դուրյան պատրիարքի ջանքերով և նրա առաջարկով էլ անվանակոչվել՝ ի հիշատակ [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի և [[Սահակ Պարթև]]ի: Կառուցվել է Ժառանգավորաց վարժարանին և մատենադարանին կից:կից։ Երկրորդական վարժարան է 1953 թվականից:թվականից։ Առարկաները դասավանդվում են [[հայերեն]] (աշխարհաբար և գրաբար), [[անգլերեն]], [[արաբերեն]], [[եբրայերեն]] (1967 թվականից) և [[ֆրանսերեն]] (1990 թվականից):։ Վարժարանի շենքը կառուցվել է 350 աշակերտի համար, 1948 թվականին ունեցել է 850 աշակերտ:աշակերտ։ 1948 թվականից հետո ծայր առած արտագաղթի պատճառով աշակերտների թիվը նվազել է (2000 թվականին՝ շուրջ 150):։ Ունի 30 ուսուցիչ:ուսուցիչ։ Վարժարանը պահվում է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության միջոցներով, նաև նվիրատվություններով, [[ՀԲԸՄ]]-ի և [[Գալուստ Գյուլբենկյան|Գալուստ Կյուլպենկյան]] հիմնարկության հատկացումներով:հատկացումներով։ Շրջանավարտներից շատերը բարձրագույն կրթություն են ստացել [[Հայաստան]]ում:

[[Երուսաղեմ]]ում պաշտոնապես գործող հայկական կազմակերպություններից հնագույնը [[Երուսաղեմի հայոց բարեսիրական միություն]]ն է՝ հիմնված դեռևս [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ից առաջ:առաջ։ Ունի իր հավաքատեղին, ծավալում է հասարակական, բարեգործական և մշակութային գործունեություն:գործունեություն։ Ոչ պաշտոնապես գործում են [[ՌԱԿ]] և [[ՀՀԴ]] տեղական կազմակերպությունները:կազմակերպությունները։ Նրանց հովանու տակ հայապահպան գործունեություն են ծավալում [[Հայ երիտասարդաց միություն]]ը (ՀԵՄ, 1933 թվականից) և [[ՀՄԸՄ]]-ն (1935 թվականից), որոնք ունեն իրենց ակումբները պատրիարքարանի տարածքում:տարածքում։ ՀԵՄ-ը և ՀՄԸՄ-ն ունեն ֆուտբոլի և սկաուտական խմբեր:խմբեր։ Երուսաղեմում գործում է նաև [[ՀՕՄ]]-ի մասնաճյուղը:մասնաճյուղը։ Կան թատերական և երգի-պարի խմբեր:խմբեր։

[[Երուսաղեմ]]ը հայ մշակույթի և գիտության կենտրոններից է:է։ Ս․ Հակոբյանց վանքի [[Էդուարդ և Հելեն Մարտիկյան թանգարան|«Էդուարդ և Հելեն Մարտիկյան» թանգարան]]ում պահվում են տարբեր ժամանակներում ուխտավորների ձեռքով Երուսաղեմ բերված հայ, մեծ մասամբ կիլիկյան վարպետների պատրաստած ոսկե, արծաթե, փայտե իրեր, ձեռագրակազմեր, կանթեղներ, վարդապետական և եպիսկոպոսական գավազաններ, [[Կիլիկիա]]յի հայոց թագավոր [[Հեթում Ա]]-ի մականը, [[Թորոս Ռոսլին]]ի նկարազարդ ձեռագրերի ստվար մասը:մասը։

Ս․ Հակոբյանց վանքի ձեռագրատանը պահվում է հայերեն ձեռագրերի՝ աշխարհում երկրորդ ամենամեծ հավաքածուն ([[Երևան]]ի [[Մատենադարան]]ից հետո)<ref>[http://lccn.loc.gov/52060045 Clark, Kenneth Willis, Checklist of manuscripts in the libraries of the Greek and Armenian Patriarchates in Jerusalem.]{{ref-en}}</ref>: Ձեռագրերի թիվը հասնում է շուրջ 4000-ի՝ ներառյալ [[Երուսաղեմ]]ի պատմությանը վերաբերող բազմաթիվ բարձրարժեք դիվանագիտական փաստաթղթեր, հրովարտակներ, ժամանակագրություններ և հիշատակարաններ:հիշատակարաններ։ Ուսումնասիրողներից ոմանք ենթադրում են, թե ձեռագրատունը սկզբնավորվել է [[5-րդ դար]]ում: Այլ մասնագետներ, ելնելով որոշ ձեռագրերի գրության թվականներից, ավելի հավանական են համարում [[12-րդ դար|12]]-[[13-րդ դար]]երը: Մինչ [[19-րդ դար]]ի կեսը ձեռագրերն անխնամ վիճակում են եղել:եղել։ 1865 թվականին [[Տիգրան Սավալանյանց]]ը կազմել է դրանց ցանկը:ցանկը։ Հետագայում ցանկերի կազմմանն ու հրատարակմանը ձեռնամուխ է եղել Արտավազդ արքեպիսկոպոս Սյուրմեյանը:Սյուրմեյանը։ 1-ին հատորը լույս է տեսել 1948 թվականին, [[Վենետիկ]]ում: Գործը շարունակել է Նորայր արքեպիսկոպոս Պողարյանը՝ 1958-1960 թվականին հրատարակելով 2-5-րդ հատորները:հատորները։ 1966 թվականին Պողարյանը ձեռնարկել է «Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Հակոբյանց» ցանկի նոր, շքեղ ու վերափոխված հրատարակությունը:հրատարակությունը։ Մինչև 1991 թվականը հրատարակվել է 11 ծավալուն հատոր, որոնք ընդգրկում են 3890 ձեռագրի նկարագրություն:նկարագրություն։

1969 թվականից Երուսաղեմի Եբրայական համալսարանի ասիական և աֆրիկյան ուսումնասիրությունների ինստիտուտում գործում է հայագիտական ծրագիր․ դասավանդվում են աշխարհաբար, գրաբար, հայ դասական մատենագրություն և արդի գրականություն, հայոց պատմություն և հայ արվեստի պատմություն:պատմություն։ Հայագիտական ծրագիրը, որը համալսարանի հնդկական, իրանական և հայագիտական ամբիոնի մի մասն է կազմում, սերտ կապեր է պահպանում [[Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքություն|Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության]] ու Հայաստանի հայագիտական տարբեր կենտրոնների հետ:հետ։ 2014 թվականի դրությամբ հայագիտական բաժնի վարիչն է պրոֆեսոր [[Մայքլ Սթոուն]]ը<ref>[http://micro5.mscc.huji.ac.il/~armenia/ Armenian Studies. The Hebrew University of Jerusalem.]{{ref-en}}</ref>:

Արդի հայագիր գեղարվեստական գրականության զարգացմանը Երուսաղեմի հայ համայնքից նպաստել են Եղիշե Դուրյան, Եղիշե Տերտերյան (Եղիվարդ) և Թորգոմ Մանուկյան (Շեն-մահ) պատրիարքները, Կարո Կարապետյանը (Անել), Անուշ Նազգաշյանը և ուրիշներ:ուրիշներ։ Երուսաղեմում են իրենց առաջին գրական քայլերը կատարել Վահե Օշականն ու Վահրամ Մավյանը:Մավյանը։

Հայ թատերական առաջին միջոցառումը 1926 թվականին Երուսաղեմում կազմակերպել են Հայկ և Էմմա Արծիվները տեղի թատերասերների հետ:հետ։ 1938 թվականին Մ․ և Ռ․ Մարությանները բեմադրել են Ջակոմետտիի «Ոճրագործի ընտանիքը» պիեսը:պիեսը։ 1944 թվականին Բ․ Աբովյանը ներկայացրել է Մ․ Տեր-Առաքելյանի «Սայաթ-Նովա» օպերան (երգեհոնով նվագակցել է ապագա նշանավոր դիրիժոր [[Օհան Դուրյան|Օ․ Դուրյան]]ը, մասնակցել են նաև Ս․ Գարագաշյանը, Ե․ Պոյաճյանը, Զ․ Չաքըրյանը և ուրիշներ) և Ա․ Աբեղյանի «Մարվող ճրագներ» պիեսը:պիեսը։ Հայ երիտասարդաց միությունն ունեցել է իր «Գաբրիել Սունդուկյան» թատերախումը․ բեմադրել են [[Հակոբ Պարոնյան]]ի «Մեծապատիվ մուրացկանները», [[Նաիրի Զարյան]]ի «Արա Գեղեցիկը» և այլն:այլն։ Խմբի խաղացանկն ավելի հարստացել է 1980-ական թվականներին:թվականներին։ Թատերական ներկայացումներ են տեղի ունեցել [[Յաֆա]]յում և [[Հայֆա]]յում: Հայֆայի ՀԵՄ-ի թատերախումբը ներկայացրել է [[Ալեքսանդր Շիրվանզադե|Ա․ Շիրվանզադե]]ի «Նամուսը», «[[Պատվի համար (դրամա)|Պատվի համարը]]», որոնց մասնակցել են Խ․ Ճիվահիրճյանը, Պ․ և Ա․ Տուզյանները, Շ․ Պուլպուլյանը և ուրիշներ:ուրիշներ։

[[Երուսաղեմ]]ը հայ տպագրության խոշոր կենտրոններից է:է։ 1833 թվականին [[Զաքարիա Կոփեցի]] պատրարքի ջանքերով հիմնադրվել է հայկական տպարան:տպարան։ Հրատարակությունների զգալի մասը պատմական, կրոնական, եկեղեցական և Երուսաղեմի վերաբերյալ պատմատեղագրական բնույթի է<ref>Աւելի մանրամասն տե՛ս Ցուցակ եւ յիշատակարաններ Երուսաղէմի Գալուստ Կիւլպէնկեան մատենադարանի հայերէն հնատիպ գիրքերու 1512-1800, Յաւելուած՝ Հայ տպագրիչներու, մեկենասներու, մելանահարներու, սրբագրիչներու ցանկով եւ ընտանեկան ծառով (արտատպուած ՍԻՈՆ ամսագրէն 1967-1972), Կազմեց Արայ Գալայճեան, Երուսաղէմ, 1985:</ref>: Տպագրվել են հայ պատմիչների գործեր, թարգմանական երկեր, պատմաբանասիրական, գրականագիտական ուսումնասիրություններ, ինչպես նաև հայերեն պարբերականներ:պարբերականներ։<ref>Երուսաղեմի հայ տպագիր գրքի մատենագիտություն (1833-1996), աշխատասիրությամբ Ա. Մուրադյանի, Երեւան, 2011: ISBN 978-9939-53-989-8</ref> Երուսաղեմում լույս է տեսել 12 անուն պարբերական, «Սիոն», «Կյանք և գիտելիք» (1933), «Պատգամավոր» (1933-1949, ունեցել է հայատառ թուրքերեն հավելված), «Ամսօրյա շրջաբերական» (1938), ՀԵՄ (1940-1945, 1977 թվականից), «Հայ դիտակ» (1946), «Եռամյա տեղեկագիր» (1946-1947), «Երուսաղեմ» (1946-1948), «Չամ-թաղ լուրեր» (1949), «Նոր Սիոն» (1972), «ՀՄԸՄ տեղեկատու» (1980 թվականից) և «Հայ դատ» (1981 թվականից):։ [[Հայֆա]]յում հրատարակվել են «Ներքին հանդես» (1944) և «Միություն» (1945-1947) պարբերականները:պարբերականները։

ՀԵՄ եռամսյան [[Հայ երիտասարդաց միություն|Հայ երիտասարդաց միության]] պաշտոնաթերթ:պաշտոնաթերթ։ Լույս է տեսնում 1977 թվականից, [[Երուսաղեմ]]ում: Խմբագիրներ՝ Վարուժան Տիրատուրյան, Հակո Անդրեասյան, Վիգեն Լեփեճյան:Լեփեճյան։ Տպագրում է գրական, քաղաքական բնույթի հոդվածներ, մշակութային և մարզական լուրեր:լուրեր։ Լուսաբանում է Երուսաղեմի հայ համայնքի կյանքը, [[Հայաստան]]-[[սփյուռք]] հարաբերությունները:հարաբերությունները։

Սիոնը կրոնական, պատմաբանասիրական, գրական ամսագիր է, [[Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքություն|Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության]] պաշտոնական հրատարակությունը:հրատարակությունը։ Լույս է տեսնում 1866 թվականից, [[Երուսաղեմ]]ում (1878-1926 թվականներին ընդհատվել է):։ Խմբագիրներ՝ Տ․ Սավալանյան (հիմնադիր), Մ․ Մուրադյան, Ս․ Խապայան, Բ․ Կյուլեսերյան, Տ․ Ներսոյան, Թ․ Գուշակյան, Շ․ Գալուստյան, Ա․ Գալայճյան, Ե․ Տերտերյան և Թ․ Մանուկյան:Մանուկյան։ Արժեքավոր են ամսագրում տպագրված՝ Հայ եկեղեցու ազգային դիմագիծը հաստատող ուսումնասիրությունները:ուսումնասիրությունները։ Կրոնական նյութերից զատ, ամսագրում տեղ են գտնում նաև պատմությանը, բանասիրությանը, լեզվագիտությանը, մատենագիտությանը, հայ մշակույթին, գրչությանը վերաբերող հոդվածներ:հոդվածներ։ Հեղինակել են Եղիշե Դուրյանը, Գարեգին Հովսեփյանը, Ներսես Ակինյանը, Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանը և ուրիշներ:ուրիշներ։ Ամսագրի գրական բաժնում ներրկայացվում է հայ գրական ստեծագործություններ, մասնավորապես բանաստեղծություններ:բանաստեղծություններ։ Անդրադառնում է նաև գաղութահայ կյանքին, աջակցում հայապահպանությանը, հայրենիք-սփյուռք կապերի ամրապնդմանը:ամրապնդմանը։