«Զանգեզուրի ինքնապաշտպանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Զանգեզուրի ինքնապաշտպանություն''', [[հայ ժողովուրդ|հայ ժողովրդ]]ի ազատագրական պայքարը [[քեմալականություն|թուրքական]], [[Մուսավաթական Ադրբեջան|թաթարական]] ու [[Խորհրդային Ռուսաստան|խորհրդային]] զորքերի դեմ:դեմ։ Տեղի է ունեցել 1919-1921 թվականներին՝ պատմական [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիք]] նահանգի հարավում՝ [[Զանգեզուր]]ում: Ղեկավարել է գեներալ [[Գարեգին Նժդեհ]]ը:

Այդ շրջանում Զանգեզուրը Հայաստանի Հանրապետության մաս էր:էր։ 1919 թվականի մարտին Զանգեզուրի ընդհանուր կոմիսար էր նշանակվել Արսեն Շահմազյանը:Շահմազյանը։ Թուրք-ադրբեջանական համաթուրքական հեռանկարային ծրագրում նախատեսվում էր երկու «եղբայրակից պետությունների» (Թուրքիայի և Ադրբեջանի) միավորում:միավորում։ Իսկ այդ միավորման ճանապարհին առաջնային խոչընդոտ էր Սյունիքը<ref>[http://lraber.asj-oa.am/5984/1/2012-2-3_(141).pdf Սուքիասյան Հ. Կ., Սյունիքը Հայաստանի կազմում պահպանելու խնդիրը Գարեգին Նժդեհի աշխատություններում]</ref>:{{քաղվածք|Թշնամին նպատակադրել էր մեր ժողովրդի մի խոշոր մասի դիակի վրայով կամուրջ նետել Տաճկաստանի և Ադրբեջանի միջև և, տեր դառնալով Սյունյաց աշխարհի ու Գողթանի բնական ամրություններին, մշտական սարսափի տակ պահել մեր մատաղ հանրապետությունը<ref>Նժդեհ Գ., Հայ-բոլշևիկյան կռիվները (Երկեր, երկու հատորով, հ. 2, Ե., 2002, էջ 41)</ref>|''[[Գարեգին Նժդեհ]]''}}Ինքնապաշտպանական կռիվների հաղթական ավարտի շնորհիվ Սյունիքը մնաց Հայաստանի կազմում:կազմում։

[[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի Հանրապետության]] հռչակումից անմիջապես հետո՝ 1918 թվականի ամռանը, նորաստեղծ հայկական պետությունը տարածքային խնդիրներ ունեցավ հարևան պետությունների հետ:հետ։ [[Հարավային Կովկաս]]ի արևելյան՝ մուսուլմանաբնակ շրջաններում [[1918]] թվականի [[մայիսի 27]]-ին քեմալական Թուրքիայի օժանդակությամբ ստեղծվում է «Ադրբեջան» անունով պետություն:պետություն։ Մինչ այդ, այս անվանումը վերաբերում էր [[Արաքս]] գետից հարավ ընկած տարածքներին ([[Ատրպատական]]), որի բնակչությունը 16-րդ դարից սկսած դառնում էր [[Թյուրքական լեզվախումբ|թյուրքալեզու]]: Նորաստեղծ Ադրբեջանը ղեկավարելու էր [[պանթյուրքիզմ|պանթյուրքական]] գաղափարախոսության հողի վրա ստեղծված ազգայնական «[[Մուսավաթ]]» կուսակցությունը:կուսակցությունը։ Ուստի, Ադրբեջանի առաջին հանրապետությունը (1918-1920) ընդունված է անվանել նաև [[Մուսավաթական Ադրբեջան]]:

Հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների սրումը կապված էր աշխարհաքաղաքական, ազգային, կրոնական, սահմանային և այլ գործոններով:գործոններով։ Այնուհանդերձ, առանցքային գործոնը տարածքային հարցն էր:էր։ Ադրբեջանը հավակնություններ ներկայացրեց գերազանցապես հայաբնակ Ղարաբաղի ([[Արցախի Հանրապետություն|Արցախ]]), Զանգեզուրի ([[Սյունիքի մարզ|Սյունիք]]), Ղազախի սահմանային գավառների ([[Տավուշի մարզ|Տավուշ]]), ինչպես նաև անվիճելիորեն Հայաստանին պատկանող Շարուրի, Նախիջևանի և իսլամադավան բնակչություն ունեցող այլ տարածքների նկատմամբ (այժմ՝ [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն]]):։ Երկու կողմն էլ հասկանում էին հիշյալ տարածքների իրական նշանակությունը, որը և անզիջում էր դարձնում պայքարը:պայքարը։ Ղարաբաղում և Զանգեզուրում կատարվող իրադարձություններն անմիջականորեն ազդում էին երկու երկրների փոխհարաբերությունների վրա՝ ժամանակ առ ժամանակ սպառնալով վերածվել ուղղակի պատերազմի:պատերազմի։ Ադրբեջանի ռազմական ճնշումը դրսևորվում էր ոչ միայն սահմանային գավառներում ուժի բացահայտ ցուցադրմամբ և Ղարաբաղի ու Զանգեզուրի վրա պարբերական հարձակման փորձերով, այլև, ինչպես ասվեց, Հայաստանի իսլամադավան բնակչության շրջանում քայքայիչ գործունեության ծավալմամբ և թուրք-թաթարական նորանոր խռովությունների կազմակերպմամբ<ref name="հժպ">[http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_Hayk_taracqneri_harcy Հայկական տարածքների հարցը 1918 1920 թթ: Զանգեզուրի հայերի հերոսամարտերն ադրբեջանական զավթիչների դեմ]</ref>:

[[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] [[Ելիզավետպոլի նահանգ]]ի Զանգեզուրի գավառում շերտընդմեջ ապրող հայերը և կովկասցի թաթարները (այժմ՝ [[ադրբեջանցիներ]]), ունեին իրարից խիստ տարբեր քաղաքական ձգտումներ:ձգտումներ։ 1917 թվականի [[փետրվարյան հեղափոխություն]]ից հետո գավառը փաստորեն բաժանվել էր երկու մասի՝ հայկական և մուսուլմանական:մուսուլմանական։

Հայկական մասը ընդգրկում էր բուն Զանգեզուրի՝ [[Գորիսի շրջան|Գորիսի]], [[Սիսիանի շրջան|Սիսիանի]], [[Կապանի շրջան|Կապանի]] և [[Մեղրու շրջան|Արևիքի (Մեղրու)]] շրջանները, իսկ մուսուլմանական մասի մեջ էին մտնում [[Գորիս]]-[[Կապան]]-[[Մեղրի]] գծից արևելք ըկած թուրք և քուրդ բնակչությամբ շրջանները:շրջանները։ Հայկական մասում կային հայերի համար մեծ վտանգ ներկայացնող թուրք և քուրդ հոծ բնակչությամբ տասնյակ գյուղեր, հատկապես Սիսիանի և Կապանի շրջաններում<ref name="հժպ" />:

1919 թվականի մարտին զորավար [[Անդրանիկ Օզանյան]]ը հարկադրված էր թողնել Զանգեզուրը:Զանգեզուրը։ Անգլիացիների միջոցով հասնելով իր նպատակին, Ադրբեջանը գերազանցող ուժերով հարձակվեց Կապանի ուղղությամբ՝ զավթելով մի շարք հայկական բնակավայրեր, իսկ միաժամանակ Նախիջևանի կողմից ներխուժած թուրքական զորքերը, ընդհուպ մոտենալով Զանգեզուրի սահմաններին, սպառնում էին Հայաստանի Հանրապետությունից անջատել այդ տարածքը<ref name="զհ" />:

Գավառի ինքնապաշտպանության կազմակերպման գործում մեծ աշխատանք էին տանում Զանգեզուրի ազգային խորհուրդը, ՀՅԴ Սյունիքի կենտրոնական կոմիտեն, գործիչներ [[Արշակ Շիրինյան]]ը, [[Միքայել Պարոնյան|Միքայել (Միշա) Պարոնյան]]ը, [[Զախար Տեր-Դավթյան]]ը, [[Նիկոլայ Հովսեփյան]]ը, [[Զախար Տեր-Ղազարյան]]ը և ուրիշներ:ուրիշներ։ 1918 թվականի հուլիսի վերջերին Անդրանիկն իր ավելի քան 3 հազարանոց «Հարվածող զորամասով» և թուրքահայ ու նախիջևանահայ շուրջ 35 հազար գաղթականներով մտավ Զանգեզուր:Զանգեզուր։

Գաղթականությունը հիմնականում տեղավորվեց Սիսիանի շրջանում, իսկ զորամասի ստորաբաժանումները՝ զորավար Սմբատի, Սասունցի Մուշեղի, Հայկ Բոնապարտյանի, Բորտի, Կալմակովի և Վիչինի, Ջեբեջիի, Փիլոսի, Հասրաթի, Հարությունի և ուրիշ հայտնի զինվորական գործիչների հրամանատարությամբ տեղակայվեցին գավառի չորս շրջաններում:շրջաններում։ Անդրանիկի զորամասից քիչ առաջ Զանգեզուր էր մտել նաև 1918 թվականի սկզբին արցախցի հայ զինվորականներից [[Թիֆլիս]]ում կազմավորված Շուշիի գունդը՝ գնդապետ Միքայել Մելիք-Շահնազարյանի հրամանատարությամբ<ref name="հժպ" />:

Արձագանքելով Գողթանի կառավարիչ Ա.Մելիք-Մուսյանի օգնության կոչին, ՀՅԴ կառավարությունը Զանգեզուր գործուղեց փոխգնդապետ [[Գարեգին Նժդեհ]]ին: Դեռ 1918 թվականի մայիսին [[Ալեքսանդրապոլ]]ում կռվի բռնվելով թուրքական զորքերի դեմ, Նժդեհը իր խմբով նահանջում է Ղարաքիլիսա (այժմ՝ [[Վանաձոր]]):։ Այստեղ էին նահանջել բազմահազար հայ փախստականներ. տեղի ժողովուրդը նույնպես տագնապի մեջ էր:էր։ Նժդեհի գլխավորությամբ տեղի էր ունեցել [[Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ (1918)|Ղարաքիլիսայի ինքնապաշտպանություն]]ը, որտեղ վիրավորված Նժդեհը արժանացել է ամենաբարձր՝ քաջության շքանշանի:շքանշանի։

Գարեգին Նժդեհն անմիջապես ստեղծեց զինվորական շտաբ և ձեռնամուխ եղավ կազմակերպական մի շարք հրատապ խնդիրների լուծմանը:լուծմանը։ Հաշվառվեցին առկա զենքն ու զինամթերքը, միջոցներ ձեռնարկվեցին օպերատիվ իրավիճակը վերահսկելի դարձնելու և ժողովրդական վաշտերի կազմակերպման ուղղությամբ:ուղղությամբ։ Կատարվեցին ամրաշինական աշխատանքներ, պատրաստվեցին պայթուցիկ տակառներ:տակառներ։ 1919 թվականի [[նոյեմբերի 18]]-ին Օխչի-Ձորի մարտում Գենվազի երկու վաշտերը ջախջախեցին թուրք-թաթարական զինված ավազակներին և ազատագրեցին մի քանի գյուղ:գյուղ։ Նույն թվականի դեկտեմբերի առաջին շաբթվա ընթացքում ազատագրվեց նաև անառիկ համարվող [[Գեղվաձոր]]ը:

1920 թվականի հունվարի 19-ին Կապարգողթի ինքնապաշտպանության ուժերը, հարձակման անցնելով [[Շուռնուխ]]ի ուղղությամբ, նախատեսված վեցի փոխարեն ճնշեցին 30 գյուղերում գտնվող թշնամու կրակակետերը և նվաճեցին կարևոր ռազմավարական բնագծեր:բնագծեր։

Դեռ 1919 թվականի հունվարից Ադրբեջանի կառավարությունը Շուշիի, Զանգեզուրի, Ջիվանշիրի և Ջեբրայիլի գավառներից ստեղծեց գեներալ-նահանգապետություն՝ մուսավաթական գործիչ [[Խոսրով բեկ Սուլթանով]]ի ղեկավարությամբ՝ նպատակ ունենալով բռնի ուժով կոտրել հայերի դիմադրությունը և Արցախն ու Զանգեզուրը ենթարկել Ադրբեջանին:Ադրբեջանին։ Հայաստանի կառավարությունը իր հերթին, 1919 թվականի մարտին շտաբս-կապիտան [[Արսեն Շահմազյան]]ին նշանակեց Զանգեզուրի և Ղարաբաղի ընդհանուր պետական կոմիսար:կոմիսար։ Նրա [[Գորիս]] ժամանելուց մի քանի օր անց, մարտի 25-ին, Անդրանիկն իր զորամասով Գորիսից մեկնեց [[Երևան]]՝ գաղթականությանը առժամանակ թողնելով Զանգեզուրում:Զանգեզուրում։ Գաղթականության կարիքները հոգալու համար Անդրանիկը Գորիսի գավառի ազգային խորհրդի տրամադրության տակ դրեց իր զորամասի ունեցած գումարի ու դեղորայքի մեծ մասը<ref name="հժպ" />:

Մարտի 20-21-ին Նժդեհը կարողանում է հակառակորդին զրկե [[Գողթան]]ում ունեցած բոլոր ռազմավարական կետերից, բացի Արաքսի ափին ընկած թաթարական երկու գյուղերից:գյուղերից։ Այդ ժամանակ թուրք-ադրբեջանական միացյալ զորքերը ներխուժել էին [[Կապան]]: Ապրիլի 1-ին սկսված հակահարձակմամբ թշնամին դուրս մղվեց գրավված բարձունքներից:բարձունքներից։ Ճակատամարտի երրորդ օրը հայկական ինքնապաշտպանական ուժերը վնասազերծեցին [[Որոտան]]ի ձախ ափին տարածված թաթարական շուրջ հարյուր գյուղեր:գյուղեր։ Ապրիլի 6-ին և 13-ին հաղթանակներ նվաճվեցին նաև Ասկյուլումի և Չավնդուրի մարտերում:մարտերում։ Զանգեզուրցիների հաղթանակները հնարավորություն ստեղծեցին օգնության գնալ [[Արցախ (նահանգ)|Արցախին]]: Հայաստանի կառավարությունը Արցախ ուղարկեց մի զորամաս՝ [[Դրաստամատ Կանայան|Դրոյի]] հրամանատարությամբ:հրամանատարությամբ։ Կապարգողթի ուժերի գլուխն անցած՝ այնտեղ գնաց նաև Նժդեհը<ref name="հժպ" />:

1920 թվականի ապրիլի 28-ին [[Մուսավաթական Ադրբեջան|Ադրբեջանի]] խորհրդայնացումը նոր իրավիճակ ստեղծեց տարածաշրջանում. [[Խորհրդային Ռուսաստան]]ը նպատակ ուներ բոլշևիկյան կարգեր հաստատել [[Անդրկովկաս]]ում: Եթե մինչ այդ Հայաստանի Հանրապետությունը հակամարտության մեջ էր մուսավաթական Ադրբեջանի հետ, ապա այժմ նրան փոխարինեց Խորհրդային Ադրբեջանը:Ադրբեջանը։ Ապրիլի 30-ին [[Երևան]] հասավ բոլշևիկյան Ադրբեջանի վերջնագիրը. պահանջվում էր հայկական զորքերից մաքրել Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը<ref>Զոհրաբյան Է. Ա., 1920 թ. թուրք-հայկական պատերազմը և տերությունները, Ե., 1997, էջ 14</ref>: 1920 թվականի մայիսի վերջին Արցախ մտած խորհրդային զինուժի ճնշման տակ Դրոն ու Նժզեհը իրենց զորամասերը այնտեղից հետ քաշեցին:քաշեցին։ Ըստ այդմ էլ՝ 1920 թվականի ամռանը Կապարգողթի՝ խորհրդային ուժերի դեմ պայքարելու անհրաժեշտությունը Նժդեհը բխեցնում էր հետևյալից. Կապանի ներկայացուցիչները 1920 թվականի հուլիսի 11-ին տեսակցել էին Կարմիր բանակի պատվիրակության հետ և տեղեկացել, որ նրանք եկել էին Զանգեզուրն ու Ղարաբաղը Խորհրդային Ադրբեջանին կցելու համար<ref>Նժդեհ Գ., Ինչու պայքարեց Լեռնահայաստանը, հ. 2, էջ 11: Նույնի՝ Հայ-բոլշևիկյան կռիվները, հ. 2, էջ 31</ref>:

1920 թվականի մայիսի վերջին Արցախ մտած խորհրդային զինուժի ճնշման տակ Դրոն ու Նժդեհը իրենց զորամասերը այնտեղից հետ քաշեցին:քաշեցին։

Կարմիր բանակը 1920 թվականի [[հուլիսի 4]]-ին ներխուժեց Հայաստանի Հանրապետության տարածքը և հաջորդ օրը զավթեց [[Գորիս]] քաղաքը:քաղաքը։ [[Գորիսի շրջան|Գորիսի]] և [[Սիսիանի շրջան]]ները զավթելուց հետո կարմիրներն արշավեցին դեպի [[Կապան]], որտեղ հանդիպեցին առաջին լուրջ հակահարվածին:հակահարվածին։ Բոլշևիկյան զորքերն ու թուրք-ադրբեջանական բանդաները երեք ուղղություններով՝ Գորիսից դեպի Կապանի հանքերը, նախկին [[Զանգելանի շրջան (Ադրբեջանական ԽՍՀ)|Զանգելանի]] և [[Կուբաթլուի շրջան (Ադրբեջանական ԽՍՀ)|Կուբաթլուի]] շրջաններից՝ դեպի Կապան ու [[Մեղրի]], Նախիջևանի կողմից՝ դեպի Մեղրի և [[Գողթան]] հարձակումներ էին գործում, ձգտելով նվաճել Կապարգողթը<ref name="զհ" />:

Կանգնած լինելով հանրապետության համար կործանարար հայ-ռուսական պատերազմի վտանգի առաջ՝ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին [[Թիֆլիս]]ում ստորագրված [[Թիֆլիսի հայ-ռուսական համաձայնագիր (1920)|հայ-ռուսական համաձայնագրով]] ՀՀ-ն համակերպվեց, որ [[Խորհրդային Ռուսաստան]]ի զորքերը ժամանակավորապես ռազմակալեն «վիճելի» համարվող Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը:Նախիջևանը։ Նույն օրը Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակությունը՝ [[Ավետիս Ահարոնյան]]ի գլխավորությամբ, [[Փարիզ]]ում ստորագրել էր [[Սևրի պայմանագիր]]ը:

Օգոստոսի 15-ին Դրոյի միջոցով Գարեգին Նժդեհը ստացավ ՀՀ զինվորական նախարար [[Ռուբեն Տեր-Մինասյան]]ի օգոստոսի 10-ի հրահանգը՝ իր զորամասով թողնել Զանգեզուրը և Երևան անցնել:անցնել։ Սակայն նա չենթարկվեց այս կարգադրությանը՝ պատճառաբանլով, որ ոչ թե միայն Զանգեզուրն էր հանձնում կարմիրներին, այլև Արարատյան Հայաստանը:Հայաստանը։

Հայկական զորամասերն ամրացան Մեղրիում և հետ էին մղում Կարմիր բանակի իրար հաջորդող գրոհները:գրոհները։ Գարեգին Նժդեհը [[Խուստուփ]]ի բարձունքներից հոկտեմբերի 20-ին կազմակերպեց մի ապստամբություն, և բոլշևիկներին կարողացավ դուրս անել Հանքերից և Կապանից:Կապանից։ Նույնը կատարվեց նաև Մեղրիում ու Սիսիանում:Սիսիանում։ Բոլշևիկները Գորիսից հարձակման անցան՝ Սիսիանի և Կապանի ուղղություններով:ուղղություններով։ Գրոհն արդյունք չտվեց, և նոյեմբերի վերջին Կարմիր բանակի զորամասերը թողեցին Գորիսը<ref name="զհ" />:

«մայր երկիր» ասելով հասկացվում էր [[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի Հանրապետություն]]ը և ոչ թե [[Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը (ՀԽՍՀ):։ Այն, որ զանգեզուրցիները կողմ չէին արտահայտվում ՀԽՍՀ-ին միանալուն, պայմանավորված էր երկրամասի հայության՝ շուրջ կես տարի խորհրդային

Հայաստանի Հանրապետության խորհրդայնացմանը հաջորդող դեկտեմբեր-հունվար ամիսներին Հայհեղկոմի իրականացրած քաղաքականության հետևանքով նախկինում իշխանությունից հրաժարված ՀՅ Դաշնակցության ղեկավարությամբ 1921 թվականի փետրվարին [[Փետրվարյան ապստամբություն|հակախորհրդային ապստամբություն]] բռնկվեց:բռնկվեց։ Փետրվարի 18-ին ապստամբները գրավեցին [[Երևան]]ը և ՀՀ վերջին վարչապետ [[Սիմոն Վրացյան]]ի գլխավորությամբ ստեղծեցին կառավարություն՝ «[[Հայրենիքի փրկության կոմիտե]]» անվանումով:անվանումով։ Զանգեզուրցիները 1920 թվականի փետրվարի 17-ին գրավեցին ներկայիս [[Մարտունի (Գեղարքունիքի մարզ)|Մարտունին]], ապա [[Նոր Բայազետ]]ը ([[Գավառ (քաղաք)|Գավառ]]):։ Ապրիլի 2-ին, ապստամբության պարտությունից հետո, հազարավոր գաղթականների ուղեկցությամբ «Հայրենիքի փրկության կոմիտեն» Բաշ-Գառնի-Դարալագյազ ճանապարհով ապաստանեց Զանգեզուրում:Զանգեզուրում։

Ապրիլի 15-ին Դարալագյազը ([[Վայոց Ձոր]]) գրավելուց հետո խորհրդային կողմը դադարեցրեց ռազմական գործողությունները՝ փորձելով բանակցությունների միջոցով խորհրդայնացնել Զանգեզուրը:Զանգեզուրը։ 1921 թվականի ապրիլի 26-ին [[Տաթևի վանք]]ում տեղի ունեցած համազանգեզուրյան երկրորդ համագումարում Ինքնավար Սյունիքը վերանվանեց [[Լեռնահայաստան]]: Ստեղծվեց Լեռնահայաստանի կառավարություն՝ Գարեգին Նժդեհի գլխավորությամբ:գլխավորությամբ։ [[Երևան]]ից եկող մի շարք առաջարկներից հետո Լեռնահայաստանի կառավարությունը համաձայնություն տվեց Զանգեզուրի հետագա ճակատագրի հարցով բանակցություններ սկսել խորհրդային ներկայացուցիչների հետ:հետ։ Այդ նպատակով ՀԽՍՀ կողմից [[Արտաշես Կարինյան]]ի և [[Վասիլի Մելնիկով]]ի գլխավորությամբ պատվիրակություն ուղարկվեց՝ Լեռնահայաստանի իշխանությունների հետ համաձայնության գալու համար:համար։ Սակայն մայիսի 12-15-ին Սիսիանի Ղալաջուղ (այժմ՝ [[Սառնակունք]]) գյուղում տեղի ունեցած բանակցությունները դրական արդյունք չտվեցին և դադարեցին. Լեռնահայաստանի ղեկավարները փորձում էին ձգձգել բանակցությունները:բանակցությունները։

Հունիսի 1-ին Լեռնահայաստանը վերանվանվեց Հայաստանի Հանրապետություն՝ հակադրվելով Խորհրդային Հայաստանին:Հայաստանին։ ՌԿ(բ)Կ Կովկասյան բյուրոն 1921 թվականի [[հունիսի 3]]-ին որոշեց հունիսի վերջին ռազմական ճանապարհով լուծել «հակահեղափոխական Զանգեզուրի» խնդիրը:խնդիրը։ Որոշման կենսագործումից առաջ՝ [[հունիսի 13]]-ին, ՀԽՍՀ Ժողկոմխորհի նախագահ [[Ալեքսանդր Մյասնիկյան]]ը նամակ-հայտարարությունով դիմեց Լեռնահայաստանի իշխանություններին:իշխանություններին։ Հայտարարության համաձայն՝ երկրամասը կազմելու էր Խորհրդային Հայաստանի մասը, ներում էր շնորհվելու խորհրդային իշխանությունների դեմ պայքարած գործիչներին և այլն:այլն։ Հունիսի 15-ին, [[Յապոն]]ի գլխավորությամբ Լեռնահայաստանի զինված ուժերը գրավեցին խորհրդային Դարալագյազը:Դարալագյազը։

Հունիսի 26-ին Դարալագյազը վերագրավելուց հետո Կարմիր բանակը շարունակեց ռազմական գործողությունները՝ խնդիր դնելով պարտության մատնել Զանգեզուրում կենտրոնացած «հակահեղափոխական ուժերին» և երկրամասը միավորել Խորհրդային Հայաստանին:Հայաստանին։ Խորհրդային գերակշիռ ուժերի առաջխաղացման հետևանքով շատ արագ Զանգեզուրը խորհրդայնացվեց, իսկ հուլիսի 9-ին Գարեգին Նժդեհն իր մի խումբ մարտիկներով անցավ [[Արաքս]] գետի պարսկական ափը:ափը։

Զանգեզուրի ազատագրական պայքարի շնորհիվ գավառը մնաց Հայաստանի կազմում:կազմում։ Արցախում նման պայքար չծավալվեց, և հուլիսի 4-ին [[Արցախի բռնակցումը Խորհրդային Ադրբեջանին|Արցախը բռնակցվեց Խորհրդային Ադրբեջանին]]: