Վիքիպեդիա

«Երզնկա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
չ clean up, փոխարինվեց: → , է: → է։, գ: → գ։, դ: → դ։, ը: → ը։ (13), ի: → ի։, լ: → լ։ (3), կ: → կ։, ղ: → ղ։, մ: → մ։ (3), ն: → ն։ (11), ս: → oգտվելով [[Վիքիպեդիա:Ավտո...
Տող 73.
|add3 =
}}
'''Երզնկա''' ({{lang-tr|Erzincan}}), քաղաք [[Թուրքիայի Հանրապետություն]]ում: Հանդիսանում է [[Երզնկայի նահանգ]]ի վարչական կենտրոնը:կենտրոնը։ Գտնվում է [[Արևմտյան Եփրատ]] գետի աջ ափին:ափին։ Հայնտի էր Երեզ, Երիզա, Երիզավան, Եզնկա, Արզնկա և այլ անուններով:անուններով։
 
Ըստ [[Անանիա Շիրակացի|Անանիա Շիրակացու]] «[[Աշխարհացույց]]» աշխատության՝ քաղաքը գտնվել է [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] [[Բարձր Հայք]] նահանգի Եկեղյաց գավառում:գավառում։ Նախաքրիստոնեական դարաշրջանում Երզնկայում էր գտնվում հայոց հավատքի տաճարներից մեկը՝ [[Անահիտ]] դիցամոր տաճարը, որի ավերակները պահպանվել են ցայսօր Ոսկե Բլուր կոչվող սրբավայրում։
 
Ուշ միջնադարում՝ [[Հայաստանի երրորդ բաժանում]]ից (1555) հետո, Երզնկան անցել է [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրությանը]]: Վարչականորեն մտել է [[Էրզրումի վիլայեթ]]ի [[Երզնկայի գավառ]]ի մեջ։ Մինչև [[Հայոց ցեղասպանություն]]ը (1915) քաղաքում ապրել է մեծաքանակ [[Հայեր|հայ]] բնակչություն, որի հիմնական մասը աքսորվել է կամ սպանդի ենթարկվել:ենթարկվել։ Այժմ քաղաքի բնակչությունը բաղկացած է [[թուրքեր]]ից, մասամբ՝ [[քրդեր]]ից:
 
==Անվանումներ==
Երզնկան ունեցել է հետևյալ անվանումները. Արզանգան, Արզանկան, Արզանճան, Արզանջան, Արզանքան, Արզենկա, Արզենկան, Արզենջան, Արզինգա, Արզինգան, Արզինչան, Արզինջա, Արզնկյան, Արզնջան, Եզենկա, Եզընկա, Եզնիկե, Եզնգան, Եզնգան, Եզնկա, Եզնկան, Եկեղյաց քաղաք, Երեզ, Երեզավան, Երզ, Երզենկա, Երզենջան, Երզընկա, Երզիկան, Երզինգան, Երզինգիան, Երզինգյան, Երզինճան, Երզինջան, Երզիջան, Երզնգա, Երզնգան, Երզընկան, Երզնկյան, Երզնջան, Երիզ, Երիզա, Երիզավան, Երիզաց ավան, Երիզաք, Երջինա, Էզինկա, Էզինկե, Էրեզ, Էրզ, Էրզինգյան, Էրզինկյան, Էրզինճան, Էրզինճյան, Էրզինջա, Էրզնգի, Էրզնջան, Էրիզ, Էրիզա:Էրիզա։
 
Բնակավայրը հնում ունեցել է Երեզ, Երիզա կամ Երիզավան անվանումները:անվանումները։ Թուրքական տիրապետության ժամանակաշրջանում՝ Երզինգան, Երզինգյան, Երզինջան և այլ անվանումներ:անվանումներ։<ref name=texanunneri_bararan>«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հտ 2, էջ 235-237</ref>
 
==Աշխարհագրություն ==
Երզնկան գտնվում է Երզնակայի դաշտի արևմուտքում՝ Գայլ (Երզնկա) գետաբերանի մոտ:մոտ։ Հնում քաղաքը գտնվում էր ուղղակի Եփրատ գետի մոտ, սակայն երկրաշարժերի պատճառով քաղաքը ստիպված էին տեղափոխել 2 կմ հյուսիս:հյուսիս։ Իսկ այդ ավերված թաղը ստացել է Հին քաղաք անվանումը:անվանումը։
 
Երզնկայի տարածքում կան հորդաբուխ ջերմուկներ, որոնցով ջեռուցվել են քաղաքի որոշ թաղամասեր։
 
Բարենպաստ կլիմայի պատճառով հաջողությամբ աճել է բամբակենին:բամբակենին։
 
Երզնկայի օդը մաքուր չի եղել, իսկ ջուրն էլ բավարար որակ չի ունեցել:ունեցել։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
==Կլիմա ==
Կլիման եղել է բարեխառն:բարեխառն։ [[Ամառ]]ը եղել է սաստիկ շոգ:շոգ։
 
Երզնկան ջրառատ է: է։ Տարեկան մթնոլորտային տեղումները հասնում են 700—750 մմ-ի, որոնք լինում են ձյան և անձրևի տեսքով:տեսքով։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
==Պատմություն ==
Երզնկան հնագույն բնակավայր է, առաջին անգամ հիշատակվում է մ․ թ․ ա․ 8-րդ դարի [[Վանի թագավորության սեպագիր արձանագրություններ|ուրարտական սեպագիր արձանագրություններում]]։ Այդ ժամանակ Երզնկան քաղաքատիպ տաճարային համայնք էր։ Պատմագիրներն այն հիշատակում են մ.թ.ա. 1-ին դարից, երբ բնակավայրը '''Երեզ''' կամ '''Երիզա''' անունով ավան էր:էր։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
===Հեթանոսական ժամանակաշրջան ===
Եղել է կարևորագույն կրոնական կենտրոններից մեկը:մեկը։ Այստեղ էր գտնվում [[Անահիտ|Անահիտ դիցուհու]] գլխավոր տաճարը՝ ոսկեձույլ արձանով հանդերձ։ Եփրատ գետի ձախ ափին, Երզնկայի դիմաց տարածված էին [[մեհյան]]ի ընդարձակ կալվածքները, որտեղ [[զոհաբերություն|զոհաբերվում էին]] սպիտակ երինջներ։ Տաճարն ուներ հսկայական թվով անասուններ, գանձեր և այլ թանկագին իրեր:իրեր։
 
Ամեն տարի [[նավասարդ]]ի 15-ին Երզնկայում նշվում էր Անահիտի տոնը, բազմամարդ թափորով, ջահերով, [[տաճար]]ի շուրջ պտտեցվում էր [[կուռք]]ը, ապա կատարվում զոհաբերությունը։ Տաճարի անունով Եկեղյաց գավառը կոչվել է նաև '''Անահտական'''։
Տող 108.
Հռոմեացի պատմիչ [[Պլինիոս Ավագ]]ն իր «Բնական պատմության» մեջ վկայում է, որ մ․ թ․ ա․ 35 թվականին զորավար [[Անտոնիոս]]ը, գրավելով Երզնկան, ջարդել է տվել Անահիտի արձանը և բաժանել զորապետների միջն։ Հետագայում այնտեղ կանգնեցվել է Անահիտի նոր արձանը։
 
[[Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում|Քրիստոնեության տարածման ժամանակ]] [[Տրդատ Գ]] թագավորը և [[Գրիգոր Լուսավորիչ]]ը ավերել են տվել Երզնկայի [[հեթանոսություն|հեթանոսական]] մեհյանը՝ հիմնահատակ ոչնչացնելով Անահիտի մեհյանը և նրա հետքերը:հետքերը։ Տաճարի տեղում կառուցվել է '''Ս. Մարիամ''' անունով [[տաճար]]ը:<ref name=texanunneri_bararan/>
 
===Քրիստոնեական ժամանակաշրջան ===
Քրիստոնեության տարածումից հետո Երզնկան դարձավ նոր կրոնի նշանավոր կենտրոններից մեկը և եպիսկոպոսանիստ ավան։
 
Հայաստանի առաջին բաժանմամբ (387) Երզնկան անցավ Բյուզանդիային և դարձավ Արշակ Գ թագավորի մայրաքաղաքը։ 451 թվականին՝ [[Քաղկեդոնի ժողով|Քաղկեդոնի եկեղեցական ժողովին]] Երզնկայից մասնակցել է Պապ եպիսկոպոսը։ Հուստիանոս կայսր կողմից Երզնկա ավանից քիչ հեռու՝ դեպի հարավ-արևելք, նախկին Ջեմին վայում հիմնվում է Հուստիանուպոլիս բերդաքաղաքը:բերդաքաղաքը։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
[[7-րդ դար]]ում Երզնկան գրավել են [[արաբներ]]ը, [[885]] թվականին եղել է [[Բագրատունիների թագավորություն|Հայոց Բագրատունիների թագավորության]] կազմում։ [[10-րդ դար]]ի վերջերին Երզնկան նվաճեցին բյուզանդացիները, [[1057]] թվականին՝ սելջուկ–թուրքերը։ [[1243]] թվականին մոնղոլական գորքերը Բաչու Նոինի հրամանատարությամբ Չմանկատուկ գյուղաքաղաքի մոտ ջարդեցին Իկոնիայի սուլթան Ղիաթեդդինի բանակը, ապա գրավեցին Երզնկան՝ մեծ ավերածություններ կատարելով քաղաքում։<ref name=soviet_enc/>
Տող 132.
Երզնկան ավերվել է նաև պարբերաբար կրկնվող [[երկրաշարժ]]երից։ Հայ պատմիչների վկայությամբ, [[1045]] թվականից մինչև [[1784]] թվականը 25 անգամ կրկնվել են երկրաշարժերը<ref name=soviet_enc/>, մի քանի անգամ ավերվել է Երզնկան՝ տալով մի քանի հարյուր հազար զոհ։
 
Ուժգին երկրաշարժեր են տեղի ունեցել [[1045]], [[1165]], [[1236]], [[1251]], [[1254]], [[1268]], [[1281]], [[1458]], [[1462]], [[1682]], [[1784]], [[1939]], [[1966]] և այլ թվականներին:թվականներին։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
[[Մատթեոս Ուռհայեցի]]ն [[1045]] թվականի երկրաշարժի մասին գրում է<ref name=jamanakagrutyun>Ժամանակագրություն, Երզնկա, 1973, էջ 65</ref>. <blockquote>«Տեր աստվածը զայրացավ իր արարածների վրա, և ահավոր ու սոսկալի երկրաշարժ եղավ, բովանդակ տիեզերքը սասանվեց․․․։ Եկեղյաց գավառում բազում եկեղեցիներ խարխլվելով հիմնահատակ կործանվեցին։ Երզնկա կոչված քաղաքը ամբողջությամբ ավերվեց, գետինը պատռվեց, և տղամարդիկ ու կանայք սուզվեցին անդունդի խորխորատները:»</blockquote>
 
[[1268]] թվականին երկրաշարժից զոհվել են 15 000 մարդ, [[1458]] թվականին 32 000, [[1482]] թվականին՝ 30000, [[1583]] թվականին 15000 մարդ:մարդ։<ref name=katanyanc>Կատանյանց «Հայկական լեռնաշխարհի երկրաշարժերի ժամանակագրության»</ref>
 
Սոսկալի երկրաշարժ տեղի ունեցավ [[1784]] թվականի հուլիսի 30-ին՝ գրեթե հիմնահատակ եղավ Երզնկան<ref name=soviet_enc/> և մոտակայքում գտնվող 3 գյուղ:գյուղ։
 
Երզնկացիները մի քանի անգամ քաղաքը վերականգնել ու վերաշինել են միանգամայն փլատակներից։<ref name=texanunneri_bararan/>
Տող 145.
[[XIV դար]]ում, ըստ [[Մակո Պոլո]]յի և Իբն Բաթուտայի Երզնկայի բնակչությունը միատարր էր և կազմված էր գրեթե միայն [[հայեր]]ից: [[1830]] թվականին հայ բնակչության թիվը հասնում էր 15 000:
 
[[1880]] թվականին Երզնկան ուներ 6000 տուն, որից 4000-ը [[թուրք]]ական էին, իսկ 1800-ը՝ հայկական:հայկական։
 
Ըստ Վ. Քինեի 1890-ական թվականներին Երզնկան ուներ 23 000 բնակիչ, որից 15 000-ը թուրքեր էին, 7500-ը հայեր, մնացածը հույներ և այլք:այլք։
 
[[1915 թվական]]ի [[Մեծ եղեռն]]ի նախօրյակին բնակչության թիվը հասնում էր 24 000 մարդու, որից մեկ երրորդից ավելին հայեր էին:էին։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
== Տնտեսություն ==
Տող 160.
Արաբ պատմիչ [[Իբն Բատուտա]]ն գրում է<ref name=batuta>[[Իբն Բատուտա]], Երզնկա, 1940, էջ 31</ref>․ «Նրա (Արզինջանի) բնակիչներից մեծագույն մասը հայ է․․․ Այնտեղ կան լավ կարգավորված շուկաներ, շինում են գեղեցիկ կերպասներ, որ իր անունով (քաղաքի) է կոչվում:»
 
Թուրքական կառավարությունը խոչընդոտում էր հայ վաճառականների ու ձեռնարկատերերի գործունեությունը:գործունեությունը։ Մի հայ ձեռնարկատեր լուցկու ձեռնարկություն էր հիմնել «Լուցկիք Հայաստանի»: Անվանումը պատճառ դարձավ, որ ձեռնարկությունը իսկույն փակվի:փակվի։ Դրա համար էլ դեռևս 19-րդ դարից 20 դարի սզկբներին ոչ մի կապիտալիստական ձեռնարկություն չկար Երզնկայում:Երզնկայում։ Օրինակի համար կաշեմշակման գործարանը իրենից հասարակ մանուֆակտուրա էր ներկայացնում:ներկայացնում։
 
Երզնկայում լայն տարածված էին արհեստները, որով գլխավորապես զբաղվում էին հայերը:հայերը։ Տարածում գտած արհեստներն էին ատաղձագործությունը, դարբնությունը, դերձակությունը, ժամագործությունը, մետաքսագործությունը, կտավագործությունը, պղնձագործությունը, հյուսնությունը, քարկոփությունը:քարկոփությունը։ Գավառի տարածքում հայտնի էր Երզնկայի ջուլհակների կողմից արտադրված ամուր և նուրբ «շերտավոր կտավը»:<ref name=texanunneri_bararan/>
 
== Մշակույթ ==
Տող 168.
 
=== Գրչություն ===
Քաղաքը եղել է հայ մշակույթի նշանավոր կենտրոններից մեկը:մեկը։ Երզնկայում 13-17-րդ դարերում ընդօրինակվել են հարյուրավոր ձեռագրեր՝ [[ավետարան]]ներ, [[Գանձարան (մատյան)|գանձարաններ]], [[շարակնոց]], մաշտոցներ, [[հայսմավուրք]], [[Գրիգոր Տաթևացի|Գրգիոր Տաթևացու]] «Քաղուածոյ մեկնութիւն Մատթէոսի Ավետարանին» աշխատությունը և այլն:այլն։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
Դեռ 14–15-րդ դարերում Երզնկայի մոտ՝ Սեպուհ լեռան ստորոտին կառուցված [[Ավագ վանքի դպրոց|Ավագ]] և [[Կապոսի դպրոց|Կապոսի վանքերին կից եղել են դպրոցներ]], որտեղ դասավանդել են [[Գևորգ Երզնկացի]]ն, [[Հովհաննես Համշենցի]]ն և ուրիշները։<ref name=soviet_enc/>
Տող 174.
=== Ճարտարապետություն ===
==== Քաղաքաշինություն ====
Երզնկան եղել է նեղ ու ծուռումուռ, փոշոտ ու ցեխոտ փողոցներով անբարեկարգ քաղաք:քաղաք։ Քաղաքի բոլոր շինությունները եղել են [[աղյուս]]ից, [[կավ]]ից կամ [[փայտ]]ից: Մեծ մասամբ տանիքները եղել են հողածածկ:հողածածկ։
 
Քաղաքի կենտրոնական մասում գտնվել է [[շուկա]]ն, որտեղ վաճառում էին մրգեր, արհեստավորական ապրանքներ և սակավաթիվ ներկրված ապրանքներ:ապրանքներ։ Շուկան շրջապատված էր անշուք արհեստանոցներով ու խանութներով:խանութներով։
 
Երզնկան ուներ 4 հայկական թաղեր, որոնք համեմատաբար բարեկարգ էին:էին։ Ամեն մի թաղ ուներ իր [[եկեղեցի]]ն: Բոլորի բակերում կար ջրհորներ:ջրհորներ։ Ջուրը բերված էր հատուկ ջրմուղների միջոցով:միջոցով։ Հայկական թաղերի կնետրոնում գտնվում էր '''Ժաման''' հրապարակը:հրապարակը։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
==== Պատմամշակութային կառույցներ ====
Կործանիչ երկրաշարժերի պատճառով քաղաքում երբևէ եղած եկեղեցիները, քարավանատները և այլ նշանավոր կոթողներն ավերվել ու հողին են հավասարվել:հավասարվել։ Հիմնահատակ կործանված շինությունների թվին է պատկանում Անահիտի մեհյանի վայրում Գրիգոր Լուսավորչի կողմից հիմնած Մարիամ եկեղեցին:եկեղեցին։
 
Երզնկայում հայերն ունեին 5 [[եկեղեցի]]։ Ամենահինը '''Ս․ Նշանն''' Էր։ Ըստ ավանդության, այն հիմնադրել է [[Գրիգոր Լուսավորիչ]]ը։ Այդտեղ է թաղվել [[Հովհաննես Երզնկացի]]ն (1250–1326)։
Տող 189.
Նշանավոր էր Երզնկայի բերդը՝ դեպի [[Էրզրում]] տանող ճանապարհի վրա, կառուցված կոփածո քարերով, շրջապատված 30 ոտք բարձրությամբ ն 8 ոտք լայնությամբ պարիսպներով ու աշտարակներով։ Ենթադրվում է, որ բերդը կառուցել են [[Իկոնիայի սուլթանություն|Իկոնիայի սուլթանները]] 14–15-րդ դարերում։<ref name=soviet_enc/>
 
Քաղաքում ժամանակին եղել է '''Երեզ''' կամ Էրեզ անունով վանքը, որի մասին միայն հիշատակություններ կան:կան։
 
Կար նաև մի քանի [[մզկիթ]]ներ, որոնցից առավել հայտնի էր Իգղեթ փաշայի կառուցածը:կառուցածը։
 
Երզնկայից քիչ հեռու՝ արևելք՝ [[Էրզրում]] տանող ճանապարհին, գտնվում էր [[Երզնկայի բերդ]]ը:<ref name=texanunneri_bararan/>
 
==== Հասարակական կառույցներ ====
Երզնկան ուներ ստորերկրյա գաղտնուղիներ:գաղտնուղիներ։
 
Նշանավոր շենքերից էր Սեբա պալատը, որն հանդիսանում էր թուրքական զորահրամանատարի նստավայր:նստավայր։ Պալատի շուրջ տեղակայված էր գանձարանը, զորանոցը, կառավարչատունը, ոստիկանատունը, փաշայի ապարանքը և այլ պետական և զինվորական շենքեր:շենքեր։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
Մինչ [[1914]] թվականը Երզնկան ունեցել է 4 ընթերցարան, 3 [[գրադարան]], 1 ինքնագործ թատրոն՝ 25 դերասաններով, 3 [[դեղատուն]], 2 [[բաղնիք]]: Քաղաքն ուներ 3 բժիշկ և 3 դեղագործ, 2500 աշակերտ և 100 ուսուցիչ–ուսուցչուհիներ։ Հայկական բարեգործական ընկերությունը Երզնկայում ուներ իր մասնաճյուղը:մասնաճյուղը։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
=== Կրթություն ===
14-15-րդ դարերում Ավագ և Կապոսի վանքերին կից գործում էին դպրոցներ:դպրոցներ։ Սովորողների զգալի մասը Երզնկայի պատանիներն էին:էին։
 
[[1850]] թվականին Երզնկայում կար 1 հայկական վարժարան, [[1886]] թվականին՝ 8 երկսեռ դպրոց (1500–1600 տղա և աղջիկ աշակերտ), այդ թվում Ներսես Հայրապետի գիշերօթիկը, Ընկերական, Կենտրոնական, Եզնիկյան, Արամյան, Նարեկյան, Քրիստինյան աղջկանց վարժարանները։ Տարբեր ժամանակների գործած դպրոցներից էին ս. Նշանա վարժարանը, Ս. Լուսավորչի, Ս. Փրկչյան, Ս. Սարգսի, Քրիստինյան դպրոցներն ու վարժարանները։<ref name=texanunneri_bararan/>
 
[[20-րդ դար]]ի սկզբին Երզնկայում կար 10-12 երկսեռ դպրոց:դպրոց։
 
20-րդ դարի սկզբին Երզնկա ուներ [[մանկապարտեզ]] (հաճախում էր 250–300 երեխա)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Երզնկա» էջից