Վիքիպեդիա

«Աստղադիտակ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ մաքրվեց, փոխարինվեց: ։ → : (35) oգտվելով ԱՎԲ
չ clean up, փոխարինվեց: ը: → ը։ (10), թ: → թ։, լ: → լ։, կ: → կ։, մ: → մ։ (3), ն: → ն։ (3), ս: → ս։, վ: → վ։ (4), ր: → ր։ (6), ց: → ց։ (3), ք: → oգտվելով [[Վիքիպեդիա:Ավտո...
Տող 2.
[[Պատկեր:Dwingeloo radio telescope.JPG|thumb|right|180px|[[Ռադիոաստղադիտակ]]]]
[[Պատկեր:Swedish Solar Telescope.jpg|thumb|right|180px|[[Արեգակնային աստղադիտակ]]]]
'''Աստղադիտակ''', [[երկնային մարմին]]ները դիտելու գործիք:գործիք։ Մասնավորապես, աստղադիտակ ասելով հասկանում են [[#Օպտիկական աստղադիտակ|օպտիկական աստղադիտակները]], որոնք օգտագործվում են ոչ միշտ աստղագիտական նպատակներով:նպատակներով։
 
Աստղադիտակը կազմված է երկու հիմնական մասից՝ դիտակ (երկնային մարմնի լույսը կամ այլ տիրույթի ճառագայթումը հավաքում է [[կիզակետ]]ում, որտեղ [[լուսանկարչական թիթեղ]]ի, [[լուսանկարչական ժապավեն|ժապավենի]] կամ այլ կրիչի վրա կարող է նկարվել երկնքի դիտվող տիրույթը) և մեխանիկական (թույլ է տալիս աստղադիտակը ուղղել երկնքի այս կամ այն տիրույթը և [[երկնոլորտ]]ի օրական պտույտին համրնթաց պտտելու միջոցով դիտարկման օբյեկտը դիտման ընթացքում պահել տեսադաշտի նույն դիրքում):։
 
==Տեսակները==
Տող 13.
* [[Գամմա աստղադիտակներ]]:
 
Բացի այդ, [[նեյտրինո]]ների տվիչները հաճախ անվանում են ''նեյտրինոների աստղադիտակներ'': Նույնպես աստղադիտակներ կարող են անվանել [[գրավիտացիոն ալիքներ]]ի տվիչները:տվիչները։
 
== Պատմությունը ==
Առաջին աստղադիտակի գծագրերը հայտնաբերվել են [[Լեոնարդո Դա Վինչի]]ի գրառումներում:գրառումներում։ Առաջին աստղադիտակը կառուցել է [[Յոհան Լիպերսգեյ]]ը [[1608]] թվականին:թվականին։ Աստղադիտակի ստեղծումը նույնպես վերագրում են նրա ժամանակակից [[Զաքարիաս Յանսեն]]ին:
 
Առաջինը, ով ուղղել է դիտակը դեպի երկինք, դարձնելով այն աստղադիտակ, և ստացել է առաջին գիտական տվյալները եղել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ը: [[1609]] թվականին նա ստեղծել է իր առաջին դիտակը, երեք անգամյա խոշորացումով:խոշորացումով։ Նույն տարվա ընթացքում նա կառուցեց ութանգամյա խոշորացմամբ մոտ կես մետր երկարությամբ աստղադիտակ:աստղադիտակ։ Ավելի ուշ, նա կարողացավ կառուցել մոտ մեկ մետրանոց աստղադիտակ, որի օբյեկտիվի տրամագիծը կազմում էր 4,5 սմ, և այս դիտակը ապահովում էր 32-անգամյա խոշորացում:խոշորացում։ Դա չափազանց անկատար գործիք էր, այն ուներ բոլոր հնարավոր [[օպտիկական աբերացիա|աբերացիաները]], այնուամենայնիվ, նրա օգնությամբ Գալիլեյը կատարեց մի շարք հայտնագործություններ:հայտնագործություններ։
 
[[Սովետական Միություն]]ում խոշոր աստղադիտակների նախագծումը և կառուցման աշխատանքները ղեկավարում էր [[Լենինյան մրցանակի դափնեկիր]] Բ. Իոանիսյանը:Իոանիսյանը։
 
== Օպտիկական աստղադիտակ ==
Տող 26.
Օպտիկական աստղադիտակները օգտագործվում են աստղագիտության մեջ (երկնային մարմինների դիտարկումների համար), օպտիկայում տարբեր օժանդակ նպատակներով. օրինակ՝ լազերային ճառագայթման շեղման չափման համար<ref>{{cite book |author = Պախոմով Ի.Ի, Ռոժկով Օ. Վ. |title = Օպտիկա-էլեկտրոնային քվանտային սարքեր |edition = 1-ին |place = Մոսկվա |publisher = Ռադիո և կապ |year = 1982 |page = 184 |pages = 456 }}</ref>, ինչպես նաև կարող են օգտագործվել որպես [[հեռադիտակ]]ներ<ref name="landsberg">{{cite book |author = Լանդսբերգ Գ. Ս. |title = Օպտիկա |edition = 6-րդ |place = Մոսկվա |publisher = Ֆիզմաթլիտ |year = 2003 |page = 303 |pages = 848 |isbn = 5-9221-0314-8 }}</ref>:
 
Օպտիկական տեսակետից աստղադիտակները բաժանվում են երկու հիմնական տիպերի՝ [[ռեֆրակտոր]]ների (բեկողներ) և [[ռեֆլեկտոր]]ների (անդրադարձնողներ):։ Դասական ռեֆլեկտորներում օգտագործվում է [[պարաբոլական հայել]]ի, որն իր սիմետրիայի առանցքի վրա լավ պատկերներ է տալիս:տալիս։ Օգտագործելով փոքր չափերի և տարբեր ձևերի լրացուցիչ [[հայելի]]ներ կարելի է դիտակի կիզակետը խողովակից դուրս հանել:հանել։ Օրինակ, [[Կասեգրենի աստղադիտակ]]ում գլխավոր հայելուց անդրադարձած լույսի ճառագայթները, ընկնելով փոքր չափերի [[հիպերբոլ]]ական հայելու վրա, ետ են վերադառնում և դուրս գալով գլխավոր հայելու կենտրոնում բացված անցքից, հավաքվում են խողովակից դուրս՝ գլխավոր հայելու ետևում:ետևում։ Այն շատ հարմար է դիտակի կիզակետում լրացուցիչ սարքեր ([[սպեկտրոգրաֆ]], [[էլեկտրալուսաչափ]]) տեղակայելու տեսակետից:տեսակետից։
 
Աստղադիտակի հզորությունը կախված է [[ոսպնյակ]]ի կամ հայելու չափերից (մեծ չափերի դեպքում կարելի է լուսանկարել ավելի թույլ երևացող երկնային օբյեկտներ):։ Այն սահմանային [[աստղային մեծություն]]ը, որը պարզ, անլուսին գիշերին տվյալ աստղադիտակով դիտվում է [[զենիթ]]ում, կոչվում է [[աստղադիտակի թափանցող ուժ]]: Աչքով կատարվող դիտումների դեպքում աստղադիտակի թափանցող ուժն արտահայտվում է M=7,5 + 51gD բանաձևով, որտեղ M–ը սահմանային [[աստղային մեծություն]]ն է, իսկ D-ն՝ աստղադիտակի [[օբյեկտիվ]]ի [[տրամագիծ]]ը: [[Լուսակայում|Լուսակայման]] մեծացումով հնարավոր է լուսանկարել շատ ավելի թույլ օբյեկտներ, քան տրվում է վերոհիշյալ բանաձևով:բանաձևով։ Աստղադիտակի մեկ այլ կարևոր հատկանիշն է նրա [[Աստղադիտակի լուծող ուժ|լուծող ուժը]], որը բնութագրում է երկու աստղերի այն ամենափոքր [[անկյունային հեռավորություն]]ը, որի դեպքում նրանք դեռ կարող են երևալ առանձին-առանձին:առանձին։ Լույսի դիֆրակցիայի տեսությունը այդ անկյան համար տալիս է հետևյալ բանաձևը՝
 
a'' = 1/40 * λ/D
Տող 54.
Աստղադիտակների տիեզերք դուրս բերումը թույլ է տալիս նաև բարձրացնել նրանցով կատարվող դիտարկումների որակը: Չնայած այն հանգամանքին, որ օպտիկական միջակայքում մթնոլորտը թափանցիկ է, բայցևայնպես [[Ռելեի ցրում|Ռելեի ցրման]] պատճառով այն տարբեր ձևերով է անցկացնում տարբեր ալիքի երկարությամբ լույսը, ինչը հանգեցնում է երկնային մարմինների լուսային սպեկտրների աղճատմանը (սպեկտրը տեղաշարժվում է դեպի կարմիր գույնը): Բացի այդ մթնոլորտը ոչ միշտ է միասեռ, այնտեղ անընդհատ առկա են հոսանքներ (քամիներ), ինչը բերում է պատկերի աճատմանը: Այս ամենի պատճառով Երկրի վրա տեղակայված աստղադիտակների լուծման կարողությունը սահմանափակված է մոտ 1 անկյունային վայրկյան ճշտությամբ, անկախ աստղադիտակի [[Ապերտուրա (օպտիկա)|ապերտուրայից]]: Այս խնդիրը հնարավոր է մասնակիորեն լուծել [[ադապտիվ օպտիկա]]յի միջոցով, որը մասնակիորեն չեզոքացնում է վերը նշված ազդեցությունները, ինչպես նաև տեղակայելով աստղադիտակները բարձր լեռներում, որտեղ մթնոլորտը ավելի նոսր է, սակայն առավել լավ արդյունքներ կարելի է ստանալ տիեզերքից դիտարկումներ կատարելիս: Մթնոլորտից դուրս նրա կողմից առաջացող աղճատումները ամբողջովին բացակայում են, այդ իսկ պատճառով աստղադիտակի առավելագույն տեսական լուծման կարողությունը որոշվում է միայն նրա [[դիֆրակցիայի սահման]]ով՝ φ=λ/D: Օրինակ, 2,4 մ տրամագծով հայլի ունեցող տիեզերական [[Հաբլ (տիեզերական աստղադիտակ)|Հաբլ]] աստղադիտակի տեսականորեն հաշվարկված լուծման կարողությունը 555 նմ ալիքի երկարության վրա կազմում է 0,05 անկյունային վայրկյան (Հաբլի իրական լուծման կարողությունը կազմում է 0,1 վայրկյան, բայց այն միևնույն է մի կարգով ավելի լավն է քան երկրային աստղադիտակներինը):
 
Ռադիո միջակայքերում տիեզերքից կատարվող դիտարկումները նույնպես ավելի ճշգրիտ են, սակայն մեկ այլ պատճառով: Ռադիոաստղադիտակների լուծման կարողությունը իսկզբանե շատ փոքր է, սակայն եթե միացնում են երկու ռադիոաստղադիտակ, ստեղծելով [[ռադիոինտերֆերոմետր]], կարելի է զգալիորեն բարձրացնել դիտարկումների ճշգրտությունը: Եթե այս երկու ռադիոաստղադիտակների միջև եղած հեռավորությունը (այսպես կոչված ''ռադիոինտերֆերոմետրի հիմքը'') հավասար է L-ի, ապա անկյունային լուծման կարողությունը որոշվում է արդեն ոչ թե φ=λ/D բանաձևով, այլ φ=λ/L: Սակայն երկրային աստղադիտակների համար այս արժեքը ակնհայտորեն չի կարող գերազանցել Երկրի տրամագծի արժեքը:արժեքը։ Փոխարենը արձակելով աստղադիտակներից մեկը հեռավոր տիեզերք, կարելի է զգալիորեն մեծացնել դիտարկումների ճշգրտությունը:ճշգրտությունը։ Օրինակ, [[Ռադիոաստրոն]] տիեզերակն ռադիոաստղադիտակի լուծման կարողությունը, երբ այն աշխատում է Երկրի վրա տեղակայված աստղադիտակի հետ միասին ռադիոինտերֆերոմետրի ռեժիմում (հիմքը կազմում է 390 հազ. կմ), կկազմի 8-ից մինչև 500 աղեղի միկրովայրկյան կախված ալիքի երկարությունից (1,2 - 92 սմ):։
 
=== Բարձր էներգիայի ճառագաթման դիտարկման աստղադիտակներ ===
[[Պատկեր:Heao b.jpg|thumb|right|200px|Այնշտայնի անվան աստղադիտարան, ռենտգենային աստղադիտակ, սկզբում անվանվել էր [[HEAO-2|HEAO B]] (High Energy Astrophysical Observatory B)]]
{{Հիմնական|Ռենտգենյան աստղադիտակ|Գամմա ալիքային աստղադիտակ}}
[[Ռենտգենյան ճառագայթում|Ռենտգենյան]] աստղադիտակները օգտագործում են ռենտգենյան օպտիկան, այնպիսիք, ինչպիսին է [[Վոլտերի աստղադիտակ]]ը, որը կազմված է օղակաձև [[հայելի|հայելուց]], պատրաստված [[ծանր մետաղ]]ներից, որոնք կարող են արտացոլել ճառագայթները ընդամենը մի քանի [[Աստիճան (անկյուն)|աստիճանով]]: Հայելիները սովորաբար իրենցից ներկայացնում են շրջված [[պարաբոլ]]ի, [[հիպերբոլ]]ի, կամ [[էլիպս]]ի հատույթ:հատույթ։ 1952 թվականին [[Հանս Վոլտեր]]ը սահմանեց երեք տարբերակ, համաձայն որոնց աստղադիտակը կարող է ստեղծվել միայն այսպիսի տեսակի հայելիների օգնությամբ<ref>{{Citation |title=Հայացք հայելային համակարգերի ներս, որպես ռենտգենյան օպտիկայի դիտարկման միջոցներ |author=Վոլտեր, Հ. |journal=Ֆիզիկայի տարի |volume=10 |pages=94 |year=1952 |postscript=. |doi=10.1002/andp.19524450108}}</ref><ref>{{Citation |title=Ընդհանրացված Շվարցշիլդի հայելային համակարգը ռենտգենյան օպտիկայում օգտագործման համար |author=Վոլտեր, Հ. |journal=Ֆիզիկայի տարի |volume=10 |pages=286 |year=1952 |postscript=. |doi=10.1002/andp.19524450410 |issue=4–5}}</ref>: Այս կարգի աստղադիտակներ օգտագործող աստղադիտարաններից են [[Այնշտայնի աստղադիտարան]]ը, [[ROSAT]]-ը, և [[Չանդրա ռենտգենյան աստղադիտարան]]ը:
 
Առավել բարձր էներգիայի աստղադիտակները, այնպիսիք ինչպիսին են ռենտգենային կամ [[գամմա ալիքներ|գամմա ալիքային]] աստղադիտակները, օգտագործում են [[լուսաթաղանթ]]ի կոդավորված դիմակներ:դիմակներ։ Այս դիմակների շողքերից էլ կազմվում է դիտարկվող օբյեկտի պատկերը:պատկերը։ Ռենտգենային և գամմա ալիքային աստղադիտակները սովորաբար Երկրի ուղեծրում պտտվող [[Արհեստական արբանյակ|արբանյակ]]ներ են կամ [[ստրատոսֆերա]]յին [[օդապարիկ]]ներ, քանի-որ [[Երկրի մթնոլորտ]]ը չի թափանցում էլեկտրամագնիսական սպեկտրի այս մասը:մասը։ Այսպիսի աստղադիտակի օրինակ է [[Ֆերմի գամմա ալիքային տիեզերական աստղադիտակ]]ը:
 
[[Բարձր էներգիայի աստղագիտություն]]ը պահանջում է հատուկ աստղադիտակների օգտագործում, քանի-որ այսպիսի էներգիա ունեցող մասնիկների մեծամասնությունը ազատորեն թափանցում են մետաղների և ապակիների միջով:միջով։
 
Այս կարգի աստղադիտակների մեջ բացակայում են պատկեր ստեղծող օպտիկական համակարգերը:համակարգերը։ [[Տիեզերական ճառագայթում|Տիեզերական ճառագայթման]] դիտարկման աստղադիտակները սովորաբար կազմված են բազմաթիվ տարբեր տեսակի տվիչներից սփռված բավականին մեծ տարածքի վրա:վրա։ Օրինակ՝ [[նեյտրինոների աստղադիտակ]]ները կազմված են [[ջուր|ջրի]] կամ [[սառույց]]ի մեծ զանգվածից, որոնք շրջապատված են բազմաթիվ լուսային տվիչներով, որոնք անվանում են [[ֆոտոբազմապատկիչ]] խողովակներ:խողովակներ։
 
===Աստղադիտակների այլ տեսակներ===
Տող 71.
 
==Աստղադիտակների հենքը==
Աստղադիտակների մեխանիկական մասը՝ հենքը, նախատեսված է նրա զանգվածը կրելու համար, ինչպես նաև ուղղելու այն երկնոլորտի անհրաժեշտ տիրույթ և ապահովելու ճշգրիտ ուղղվածությունը:ուղղվածությունը։ Տարիների ընթացքում նախագծվել և կիրառվել են մեխանիկական կառուցվածքների բազմաթիվ տեսակներ:տեսակներ։ Առավել մեծ ուշադրություն է դարձվում այն տեսակի հենքերին, որոնք ապահովում են աստղադիտակի պտույտը երկնային մարմինների երկնոլորտով պտույտին համընթաց:համընթաց։ Այսպիսի հենքերի երկու հիմնական տեսակներն են՝ [[Ալտ-ազիմուտային հենք]]ը և [[Հասարակածային հենք]]ը:
 
==Մթնոլորտի էլեկտրամագնիսական թափանցելիությունը==
{{See also|Օդի զանգված}}
Երկրի մթնոլորտը չի թափանցում էլեկտրամագնիսական սպեկտրի հիմնական մասը, նրա միայն մի քանի միջակայքեր է հնարավոր դիտարկել Երիրի մակերևույթից:մակերևույթից։ Դրանք են՝ տեսանելի լույսը, մոտ ինֆրակարմիր և ռադիո սպեկտրի մի մասը:մասը։ Այդ պատճառով սպեկտրի մնացած մասերի դիտարկումներ իրականացնելու համար աստղադիտակներ են ստեղծվում և դուրս բերվու տիեզերք:տիեզերք։ Նույնիսկ տեսանելի, կամ թափանցելի մասերի դիտարկումների համար ստեղծված և Երկրի մակերևույթին գտնվող աստղադիտակները ավելի շահեկան կլիներ արձակել տիեզերք, քանի-որ միևնույն է նրանց վրա ազդեցություն է թողնում մթնոլորտի թափանցելիությունը, ինչպես նաև մթնոլորտային երևույթները:երևույթները։
[[Պատկեր:Atmospheric electromagnetic opacity hy.svg|մինի|կենտրոն|700px|Դիագրամի վրա պատկերված է Երկրի մթնոլորտի կողմից [[էլեկտրամագնիսական սպեկտր]]ի թափանցման աստիճանը ըստ ալիքի երկարության և աստղադիտարկների տեսակները ամեն միջակայքի համար:]]
 
==Դիտարկվաող օբյեկտը տարբեր աստղադիտակներով==
Միևնույն աստղագիտական մարմնի դիտարկումը տարբեր ալիքային տիրույթներում, թույլ է տալիս ստանալ տարբեր տեղեկություններ այդ մարմնի մասին:մասին։ Այսպիսի հնարավորության դեպքում ընդհանուր առմամբ հնարավոր է լինում ստանալ ավելի ամբողջական պատկեր:պատկեր։
[[Պատկեր:800crab.png|thumb|center|600px|[[Կրաբի միգամածություն|Կրաբի միգամածության]] մեջ գերնոր աստղի մնացորդների տեսքը տարբեր ալիքի երկարության տիրույթներում տարբեր աստղադիտակներով]]
 
Տող 108.
|-
|}
<nowiki>*</nowiki> Հղումներ դեպի կատեգորիաներ:կատեգորիաներ։
 
==Աստղադիտակների ցանկեր==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Աստղադիտակ» էջից