|
[[Պատկեր:Alpha Decay.svg|thumb|right|280px|Ատոմի միջուկի ալֆա-տրոհումը]]
'''Ալֆա-տրոհում''', [[ատոմի միջուկ]]ի [[Ռադիոակտիվ տրոհում|ռադիոակտիվ տրոհման]] տեսակ, որի արդյունքում տեղի է ունենում <sup>4</sup>He հելիումի կրկնակի [[մոգական թվեր (ֆիզիկա)|մոգական]] միջուկի՝ [[ալֆա-մասնիկներ|ալֆա-մասնիկի]] ճառագայթում<ref>Мухин К. Н. Экспериментальная ядерная физика. В 2 кн. Кн. 1. Физика атомного ядра. Ч. I. Свойства нуклонов, ядер и радиоактивных излучений. - М.: Энергоатомиздат, 1993. ISBN 5-283-04080-1 С.137</ref>։ Ընդ որում [[Զանգվածային թիվ|միջուկի զանգվածային թիվը]] փոքրանում է 4-ով, իսկ [[ատոմական համար]]ը՝ 2-ով։ Ալֆա-տրոհման ենթարկվում են միայն ծանր միջուկները (ատոմական համարը պետք է լինի [[Տարրերի պարբերական համակարգ|մեծ 82-ից]], զանգվածային թիվը՝ մեծ 200-ից)։ Ալֆա մասնիկը միջուկի [[կուլոնյան արգելք]]ով [[թունելային էֆեկտ|թունելային անցում]] է կատարում, ուստի ալֆա-տրոհումը էապես [[քվանտային մեխանիկա|քվանտային]] երևույթ է։ Քանի որ թունելային էֆեկտի հավանականությունը արգելքի բարձրությունից էքսպոնենցիալ կախում ունի, ալֆա-ակտիվ միջուկների [[կիսատրոհման պարբերություն]]ը աճում է ալֆա-մասնիկի էներգիայի նվազմանը զուգընթաց (Գեյգեր-Նետտոլի օրենքը)։ 2 ՄէՎ-ից փոքր էներգիայով ալֆա-մասնիկի դեպքում ալֆա-ակտիվ միջուկների կյանքի տևողությունը էապես գերազանցում է [[Տիեզերք]]ի տարիքը։ Այդ պատճառով, չնայած [[ցերիում]]ից ծանր բնական [[իզոտոպներ]]ի մեծ մասը սկզբունքորեն կարող են տրոհվել այդ կանալով, միայն քչերի համար է տրոհումը նկատվել։
Ալֆա-մասնիկի դուրս թռչելու արագությունը 9400 կմ/վ-ից ([[նեոդիում]]ի <sup>144</sup>Nd իզոտոպը) մինչև 23700 կմ/վ է ([[պալանիում|պոլոնիումի]] <sup>212m</sup>Po իզոտոպը)։
Ընդհանուր դեպքում ալֆա-տրոհման բանաձևը հետևյալ տեսքն ունի.
<center> <math> \ ^{A}_{Z}{\rm{X}} \rightarrow ^{A-4}_{Z-2}{\rm{Y}} + \alpha \ (^4_2 {\rm{He}}) </math> </center>
Ալֆա-տրոհման օրինակ [[ուրան]]ի <sup>238</sup>U իզոտոպի համար՝
<center> <math> \ ^{238}_{92}{\rm{U}} \rightarrow ^{234}_{90}{\rm{Th}} + \alpha \ (^4_2 {\rm{He}}) </math> </center>
Ալֆա-տրոհումը կարելի է դիտարկել որպես կլաստերային տրոհման <!-- todo кластерный распад նայել տերմինի հայերենը--> սահմանային դեպք։
[[Պատկեր:Alphaspektroskopie.JPG|thumb|left|Ալֆա-աղբյուրը ճառագայթման դեդեկտորի ներսում]]
Առաջին անգամ ալֆա-տրոհումը որոշարկել է բրիտանացի ֆիզիկոս [[Էռնեստ Ռեզերֆորդ]]ը 1899 թ.<ref>[http://books.google.com/books?id=ipMOAAAAIAAJ&pg=PA109#v=onepage&q&f=false Ուրանի ուսումնասիրությունը և դրա առաջացրած էլեկտրական հաղորդականությունը="Uranium radiation and the electrical conduction produced by it"] Philosophical Magazine (1899), Series 5, vol. 47, no. 284, pages 109-163.</ref>։ Միաժամանակ Փարիզում ֆրանսիացի ֆիզիկոս [[Պոլ Վիլլար]]ը նմանատիպ փորձեր անցկացրեց, սակայն չհասցրեց Ռեզերֆորդից շուտ հրապարակել։ Ալֆա-տրոհման առաջին քանակական տեսությունը մշակել է [[Գեորգի Գամով]]ը։
== Վտանգավորությունը կենդանի օրգանիզմների համար ==
Լինելով բավական ծանր և դրականապես լիցքավորված, ռադիոակտիվ տրոհման [[ալֆա-մասնիկներ]]ը նյութում ունեն շատ կարճ վազքի երկարություն և միջավայրում շարժման ժամանակ արագ կորցնում են էներգիան աղբյուրից ոչ մեծ հեռավորության վրա։ Դրա արդյունքում ճառագայթման ամբողջ էներգիան անջատվում է նյութի փոքր ծավալում, ինչը մեծացնում է [[բջիջ]]ների վնասվելու հավանականությունը, եթե ճառագայթման աղբյուրը օրգանիզմի մեջ է ընկնում։ Սակայն ռադիոակտիվ աղբյուրների ''արտաքին'' ճառագայթումն անվնաս է, քանի որ ալֆա-մասնիկները կարող են կասեցվել [[օդ]]ի մի քանի սանտիմետրում կամ նյութի մի քանի տասնյակ միկրոմետրանոց շերտում, օրինակ՝ [[թուղթ|թղթով]] կամ նույնիսկ վերնամաշկի կարծրացած, մեռուկացված շերտով՝ չհասնելով կենդանի բջիջներին։ Նույնիսկ հպումը մաքուր ալֆա-ճառագայթման աղբյուրին վտանգավոր չէ, չնայած պետք է հիշել, որ ալֆա-ճառագայթման շատ աղբյուրներ ճառագայթում են նաև ավելի թափանցունակ [[բետա-մասնիկ]]ներ, [[գամմա-ճառագայթում|գամմա-քվանտներ]], երբեմն՝ [[նեյտրոն]]ներ։ Սակայն ալֆա-ճառագայթումը օրգանիզմի մեջ ընկնելով էական ճառագայթահարման պատճառ է դառնում։ Ալֆա-ճառագայթման [[որակի գործակից]]ը 20 է (մեծ է իոնացնող ճառագայթման բոլոր մյուս տիպերից, բացառությամբ ծանր միջուկները և [[միջուկի բաժանում|միջուկի բեկորներ]])։ Դա նշանակում է, որ ալֆա-մասնիկը կենդանի հյուսվածքում ստեղծում է մոտ 20 անգամ ավելի մեծ վնասվածքներ, քան նույն էներգիայով գամա-քվանտը կամ բետա-մասնիկը։
Վերն ասվածը վերաբերում է ալֆա մասնիկների այն ռադիոակտիվ աղբյուրներին, որոնց էներգիան չի գերազանցում 15 ՄէՎ-ը։ Արագացուցիչում առաջացած ալֆա-մասնիկները կարող են շատ ավելի մեծ էներգիա ունենալ և ստեղծել նշանկալից դոզա նույնիսկ օրգանիզմի արտաքին ճառագայթահարման դեպքում։
== Տես նաև ==
| 