Վիքիպեդիա

«Գետաձի»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ փոխարինվեց: == Կյանք == → == Կենսագրություն == oգտվելով ԱՎԲ
չ փոխարինվեց: ` → ՝ (55) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 38.
'''Սովորական գետաձի''' կամ '''Հիպոպոտամ,''' ({{lang-lat|''Hippopotamus amphibius''}}) [[կենդանիներ]]ի թագավորության, [[քորդավորներ]]ի տիպի, [[կաթնասուններ]]ի դասի, [[երկսմբակավորներ]]ի կարգի և գետաձիերի ընտանիքի գետաձի։ Սովորական գետաձին խոշոր խոտակեր կենդանի է։ Մարմնի երկարությունը հասնում է 3-5,4 մ-ի, որից 35 սմ-ը պոչն է, բարձրությունը՝ մոտ 1,5 մ-ի, կենդանին կշռում է 1300-1500 կգ։
 
Այս խոշոր կաթնասունների բնորոշ առանձնահատկություններից մեկը այն է, որ նա վարում է հիմնականում ջրային կենսակերպ`կենսակերպ՝ օրվա մեծ մասը անցկացնելով ջրում։ Գետաձիերը ցամաքում լինում են շատ ավելի քիչ`քիչ՝ երեկոյան մի քանի ժամ։ Սովորական [[գետաձիեր]]ը ապրում են հիմնականում քաղցրահամ ջրային պայմաններում, սակայն երբեմն կարող են ապրել նաև ծովի ջրերում<ref name="авф">{{cite web|url= http://www.awf.org/content/wildlife/detail/hippopotamus |title= Hippopotamus |author= |publisher= African Wildlife Foundation |format= |datepublished= |accessdate= 27 января 2012 |lang= en |description=|archiveurl=http://www.webcitation.org/67nOnKS1S|archivedate=2012-05-20}}</ref><ref name="стадо">{{cite web|url= http://voices.yahoo.com/the-hippopotamus-behavior-communication-8696257.html |title= The Hippopotamus: Behavior and Communication |author= |publisher= Yahoo.com |format= |datepublished= |accessdate= 27 января 2012 |lang= en |description=|archiveurl=http://www.webcitation.org/67nOo1UnW|archivedate=2012-05-20}}</ref>։
 
== Ընդհանուր տեղեկատվություն ==
Տող 44.
Սովորական գետաձիերը մեկն են ժամանակակից աշխարհի խոշորագույն ցամաքային կենդանիներից։ Նրանց քաշը գերազանցում է 4 տոննան։ Գետաձիերի այս տեսակին երբեմն համարում են երկրորդ ամենախոշոր ցամաքային կենդանիները (ամենախոշոր ցամաքային կենդանին [[Աֆրիկյան փղեր|Աֆրիկյան փիղն]] է), սակայն այդ ցուցանիշով նա մրցում է [[ռնգեղջյուրներ]]ի հետ։ Նախկինում գետաձիերի ամենամոտ ցեղակիցները համարվել են [[խոզեր]]ը, սակայն այժմ գիտնականնները ապացուցել են, որ գետաձիերը ավելի մոտ են [[կետեր]]ին<ref>{{Cite journal|url = http://mbe.oxfordjournals.org/content/14/5/537.full.pdf|format=PDF|title = More DNA support for a Cetacea/Hippopotamidae clade: the blood-clotting protein gene gamma-fibrinogen|author = Gatesy, J.|journal = [[Molecular Biology and Evolution]]|date=մայիսի 1, 1997| volume = 14|pages = 537–543|pmid = 9159931|issue = 5|doi = 10.1093/oxfordjournals.molbev.a025790}}</ref><ref name="Nature2009">{{Cite journal|title = Hippopotamus and whale phylogeny|author = Geisler, J. H. and Theodor, J. M.|journal = [[Nature (journal)|Nature]]|year = 2009|pmid = 19295550|volume = 458| doi = 10.1038/nature07776|issue = 7236|pages = E1–4; discussion E5}}</ref><ref name="ScienceNews">{{cite web|first= Robert|last= Sanders|title = Scientists find missing link between the dolphin, whale and its closest relative, the hippo|date = 2005-01-25|archiveurl= https://web.archive.org/web/20150226060713/http://www.innovations-report.com//html/reports/life-sciences/report-39309.html|archivedate= 2015-02-26|deadurl= no|accessdate = 2011-01-08|url = http://www.innovations-report.com/html/reports/life_sciences/report-39309.html|work = Science News Daily}}</ref><ref>{{cite web|title = National Geographic – Hippo: Africa's River Beast|accessdate = 2007-07-18|url = http://www.throng.co.nz/2007/07/national-geographic-hippo-africas-river-beast/|work = National Geographic|archiveurl= https://web.archive.org/web/20131226005503/http://www.throng.co.nz/2007/07/national-geographic-hippo-africas-river-beast|archivedate= 2013-12-26|deadurl= no}}</ref><ref name="Cetartiodactyla">{{cite journal |author=Boisserie, Jean-Renaud; Lihoreau, Fabrice and Brunet, Michel |year= 2005|title= The position of Hippopotamidae within Cetartiodactyla|journal= [[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |volume= 102 |issue= 5|pages= 1537–1541|doi= 10.1073/pnas.0409518102|pmid= 15677331 |pmc=547867}}</ref>։
 
Ներկայումս գետաձիերի ամենատարածված տեսակը`տեսակը՝ սովորական գետաձիերը<ref>[http://news.nationalgeographic.com/news/2006/11/061110-poop-scoop_2.html National Geographic exhibit on different animals and their poop]. News.nationalgeographic.com (October 28, 2010). Retrieved on 2012-05-12.</ref> ապրում են միայն [[Աֆրիկա]] մայրցամաքում, թեև հին ժամանակներում (օրինակ`օրինակ՝ անտիկ ժամանակաշրջան և [[Բրոնզե դար|Բրոնզե քարե դար]]) այս գետաձիերը լայնորեն տարածված են եղել [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]յում<ref>{{cite web|url=http://www1.natgeochannel.co.uk/explore/hippoundercover|title=Dangerous Encounters: Undercover Hippo|publisher=National Geographic Channel|accessdate=2008-11-04}}</ref><ref>Hippo Specialist Group, World Conservation Union. (June 2008). [http://www.ml.duke.edu/projects/hippos/Newsletter/InTheNews.html In the News]. Duke University. Retrieved 2009-9-04.</ref> (ներկայիս [[Եգիպտոս]], [[Մարոկկո]], [[Ալժիր]] և [[Թունիս]] պետությունների տարածքում) և [[Մերձավոր Արևելք]]ի որոշ երկրներում։
 
Երբ [[2006 թվական]]ի տվյալներով [[Բնության պահպանության միջազգային միություն|Բնապահպանության Միջազգային Կազմակերպությունը]] հայտարարեց, որ այս գետաձիերը ունեն խոցելի կարգավիճակ և ամբողջ աշխարհում ապրում է մոտ 125-150 սովորական գետաձի։ Վերջին տարիներին նրանց թիվը կտրուկ նվազել է։ Հաճախ բնապահպանները պնդում են որ դա պայմանավորված է նրանով, որ Աֆրիկայի մի շարք անապահով և անօրեն երկրների բնապահպանները (օրինակ`օրինակ՝ [[Եթովպիա]], [[Սոմալի]], [[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն|ԿԴՀ]], [[Գանա]], [[Բոտսվանա]], [[Քենիա]], [[Գաբոն]], [[Կոտ դ'Իվուար]], [[Ռուանդա]] և այլն) չեն կարողանում համապատասխան միջոցներ ձեռնարկել տվյալ երկրներում որսագողությունը կանխելու համար և գետաձիերը դառնում են որսագողության զոհ։
 
[[Պատկեր:Hippopotamus at the St. Louis Zoo.jpg|thumb|220px|Սովորական գետաձիերին բնորոշ տեսք` երախը բաց]]
Տող 53.
Սովորական գետաձիերի միսը դեռևս վաղ ժամանակներից ծառայում է որպես աֆրիկացիների սնունդ։ [[1950]]-[[1960]]-ականներին, Աֆրիկայի երկրների անկախացման գործընթացին զուգընթաց տեղի բնիկ աֆրիկացիները փորձեցին վարժեցնելով կենդանիներին վայրի սովորական գետաձիերից ստանալ ընտանի մսատու կենդանի։ Աֆրիկայի շատ ոչ զարգացած երկրներում (մասնավորապես [[Նիգերիա]] և [[Սոմալի]]) կենդանիների որսը արգելված չէ։
 
Գետաձիերը նաև կարևոր նշանակություն ունեն տարբեր երկրների մշակույթի և ազգային ինքնագիտակցության մեջ։ Հատկապես գետաձիերի կերպարը համարվում է մի շարք հնագույն երկրների (օրինակ`օրինակ՝ [[Հին Եգիպտոս]]) ազգային խորհրդանիշներից մեկը։
 
=== Վարք ===
Տող 63.
=== Արտաքին տեսք ===
[[Պատկեր:Flusspferd Backstage.JPG|thumb|thumb|240px|Գետաձիու պոչը]]
Գետաձիու մարմինը երկարավուն է, մաշկը հաստ`հաստ՝ գրեթե մերկ և գորշ, փայլուն գունավորումով։ Գլուխը մեծ է, դունչը՝ լայն, աչքերը համեմատաբար փոքր են, իսկ ականջները՝ կարճ։ Աչքերը տեղավորված են գլխի վերին մասում՝ թմբիկների վրա, ինչպես օրինակ [[գորտեր]]ինը կամ [[Նեղոսյան կոկորդիլոս|կոկորդիլոսներինը]]։ Սովորական գետաձիերի ռունգերը թմբիկավոր են։ Դուրս ցցված աչքերն ու քթանցքերը կենդանուն թույլ են տալիս տեսնել և շնչել ջրի մեջ գտնվելու ընթացքում։ Գետաձիու երախն առհելի է<ref name="КК">{{cite web|url=http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/10103/0|title=Hippopotamus amphibius|author=|publisher=The IUCN Red List of Threatened Species|datepublished=|accessdate=06 января 2012|lang=en|description=|archiveurl=http://www.webcitation.org/67nOHf9XV|archivedate=2012-05-20}}</ref>, իսկ ժանիքները 70 սմ երկարությամբ։ Հատկապես մեծ են ներքին ծնոտի ժանիքները, որով գետաձին ջրիմուռներ է հավաքում ջրերի ստորին հատվածից։
 
Սովորական գետաձիերը վարում են հիմնականում ջրային կենսակերպ`կենսակերպ՝ ազատորեն կարող են շնչել, տեսնել և լսել ջրի մեջ։ Ջրի տակ գտնվելու պահին ջրից դուրս գտնվում է միայն գետաձիու գլխի վերին մասը։ Սովորաբար երբ գետաձիերը քնած են ջրում`ջրում՝ նրա գլխի վերին մասին հավաքվում են [[միջատներ]] և փոքրիկ [[թռչուններ]]։
 
Սովորական գետաձիերի դունչը շատ լայն է, իսկ առջևի մասը ծածկված է շատ կարճ վիբրիսներով (բեղիկներով)։ Ծնոտների լայնությունը կազմում է 60-70 սմ։ Բերանը շատ լայն է`է՝ կարող է բացել մինչև 150 աստիճանի չափսով։ Վերջույթներին գետաձիերը ունեն 4 մատներ, որոնցից յուրաքանչյուրը ավարտվում է նմանօրինակ սմբակներով։ Գետաձիու ոտքերը հաստ են, կարճ, մատները միացած են փոքր լողաթաղանթով։ Երբ գետաձիերը քայլում են հողի վրայով (հատկապես ճահճի մոտակա շրջաններում) հաճախ խորտակվում են ցեխերի մեջ։
 
=== Սեռական դիմորֆիզմ ===
[[Պատկեր:Hippo closeup.jpg|thumb|240px|left|Գետաձիու դունչը (գետաձին Ֆիլադելֆիայի կենդանաբանական այգում)]]
[[Սեռական դիմորֆիզմ]]ը համեմատաբար թույլ է`է՝ վատ է արտահայտված։ Ի տարբերություն արուների`արուների՝ էգերը ավելի փոքր են, ավելի թեթև և թույլ։ Կան նաև խմբի ղեկավար էգեր, որոնք համեմատաբար ավելի փոքր են մյուսներից։ Բացի այդ, չափահաս արուների ատամները և ժանիքները շատ ավելի հզոր են և մեծ։ Արուները գլխի վրա ունեն ուռուցիկ հատված, որով տարբերակվում են էգերը արուներից`արուներից՝ անգամ եթե ամբողջովին գտնվում են ջրի տակ։ Հեռավորության վրա շատ ավելի դժվար է տարբերակել արուներին և էգերին<ref name="диссер">{{cite web|url=http://scholar.mak.ac.ug/jbaokello/files/JBA_Okello_FinalMSC-Thesis.pdf|title=The Molecular Study of the Population Genetic Structure of Hippopotamus (Hippopotamus amphibius) in Eastern and Southern Africa|author=Okello John Bosco Acot B.Sc. (Hons), Mak.|publisher=Makerere University|format=PDF|datepublished=2002|accessdate=27 декабря 2011|lang=en|description=Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Award of the Degree of Master of Science in Environment and Natural Resources of Makerere University|archiveurl=http://www.webcitation.org/67nOAv50t|archivedate=2012-05-20}}</ref>։
 
=== Չափսեր ===
Գետաձին մեկն է ժամանակակից ցամաքային ամենախոշոր կենդանիներից։ Հասուն արուների քաշը մոտ 1500 կգ է, էգերինը՝ 1300 կգ<ref name=Owen-Smith_1992>{{cite book|last1=Owen-Smith|first1=R. Norman|title=Megaherbivores: The Influence of Very Large Body Size on Ecology|date=1995|publisher=Cambridge University Press}}</ref><ref name=Piennar_etal_1966>{{cite journal|last1=Pienaar|first1=U. de V.|last2=Van Wyk|first2=P.|last3=Fairall|first3=N.|title=An experimental cropping scheme of Hippopotami in the Letaba river of the Kruger National Park|journal=Koedoe|date=1966|volume=9|issue=1|doi=10.4102/koedoe.v9i1.778|url=http://www.koedoe.co.za/index.php/koedoe/article/view/778}}</ref>, սակայն որոշ արուների քաշը կարող է հասնել մինչև 2000 կգ։ Հայտնաբերված ամենածանր արուն կշռել է 2700 կգ<ref name=Owen-Smith_1992/>, իսկ հասակը`հասակը՝ 1.65 մետր։ Մարմնի երկարությունը եղել է 3-5,5 մետր, իսկ պոչի երկարությունը`երկարությունը՝ 56 սմ։
 
Իր չափսերով գետաձին մրցակցում է [[Սպիտակ ռնգեղջյուր]]ի հետ։ Ընդունված է ասել, որ Սովորական գետաձին ցամաքային երկրորդ ամենախոշոր կենդանին է [[Աֆրիկյան փղեր]]ից հետո<ref name="конфликт">{{cite web|url=http://dissertations.ub.rug.nl/FILES/faculties/science/2011/e.m.kanga/02_c2.pdf|title=Human-hippo conflicts in Kenya during 1997–2008: Vulnerability of a megaherbivore to anthropogenic land use change|author=Erustus M. Kanga, Joseph O. Ogutu, Hans-Peter Piepho, Han Olff|publisher=|datepublished=|format=PDF|accessdate=20 января 2012|lang=en|description=Land Use Science (2011), DOI: 10.1080/1747423X.2011.590235. Chapter 2|archiveurl=http://www.webcitation.org/67nOObjLl|archivedate=2012-05-20}}</ref>։
Տող 83.
[[Պատկեր:Hippo skull.jpg|thumb|230px|left|Գետաձիու գանգը]]
[[Պատկեր:Hippopotamus-foot.jpg|thumb|220px|Գետաձիու ոտքը]]
Սովորական գետաձիու մաշկի գունավորումը սովորաբար մոխրագույն կամ շագանակագույն է`է՝ վարդագույն թեթևակի երանգով։ Աչքերի շուրջը և ականջները գորշ վարդագույն են։ Թիկունքի մասը հիմնականում ունի ավելի մուգ գունավորում, իսկ հաճախ նաև ամբողջովին մոխրագույն։ Արուների մաշկը ծածկված է սպիերի խիտ ցանցով և քերծվածքներով։ Ամենաբարակ մաշկային շերտը գտնվում է պոչի շրջակայքում, այդ է պատճառը որ [[Կենդանաբանական այգի|կենդանաբանական այգում]] հիվանդ գետաձիերին ներարկում են կատարում միայն պոչից։
 
Գետաձիերի մաշկը չափազանց հաստ է`է՝ հասնում է մինչև 4 սմ-ի։ Մարմնի վրա կա չնկատվող մազածածկույթ`մազածածկույթ՝ մասնավորապես պոչի եզրերին։ Մազեր կան նաև ականջների ծայրերին։ Տարբեր գետաձիեր ունեն տարբեր չափի մազածածկույթ։ Մազեր լինում են կողերի և փորի վրա, սակայն դրանք դժվար է նկատել նույնիսկ շատ մոտիկից։
 
Ջրից դուրս գալուց անմիջապես հետո գետաձիու մաշկը իր մեջ է կլանում մարմնի վրա մնացած ջուրը։ Այդ գործընթացը սովորական գետաձիերի մոտ կատարվում է շատ ավելի արագ քան մյուս ցամաքային կենդանիների մոտ։
Տող 111.
Գետաձիերի մարմինը կազմված է [[գլուխ|գլխից]], [[պարանոց]]ից, [[Իրան (կենսաբանություն)|իրանից]] և [[պոչ]]ից: Գլուխը կազմված է դիմային և գանգային մասերից։ [[Երախ]]ը շրջապատված է փափուկ չերևացող շրթունքներով, որոնք ունեն լավ զարգացած ականջախեցիներ։
 
Մաշկը կազմված է երկու հիմնական մասերից`մասերից՝ [[վերնամաշկ]]ից և [[բուն մաշկ]]ից: Մաշկի տակ է գտնվում [[ենթամաշկային ճարպային բջջանք]]ը, որը սովորական գետաձիերի մոտ լավ չի զարգացած (ի տարբերություն ջրային [[կաթնասուններ]]ի):
 
Սովորական գետաձիերի մազերը (ինչպես մյուս կաթնասունների մազերը) կազմված է եղջերային նյութից։ Գետաձիերի մազածածկույթը պարբերաբար փոփոխվում է։ Հազվադեպ լինում է այնպես, որ մազափոխանակության ժամանակ փոփոխվում է նաև մազերի գույնը<ref name="диверс">{{cite web|url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Hippopotamus_amphibius.html|title=Hippopotamus amphibius|author=|publisher=Animal Diversity Web|datepublished=|accessdate=29 декабря 2011|lang=en|description=|archiveurl=http://www.webcitation.org/65aPhjojG|archivedate=2012-02-20}}</ref>:
 
Ունեն տարբեր տեսակի մաշկային գեղձեր`գեղձեր՝ [[քրտնագեղձեր]], [[կաթնագեղձեր]] և [[հոտ արձակող գեղձեր]]: Բացակայում են ճարպագեղձերը։ Մյուս գեղձերը ունեն պատնեշային (պաշտպանական), արեալը նշելու և հակառակ սեռով հրապուրվելու նշանակություն։ Քրտնագեղձերը կատարում են արտաթորության գործառույթը, որի արդյունքում օրգանիզմից դուրս են գալիս ավելորդ մնացորդները և [[աղեր]]ը:
 
==== Հենաշարժիչ համակարգ ====
===== Կմախք և ոսկրեր =====
[[պատկեր:HippoSkelLyd2.png|thumb|263x263px|left|Գետաձիու կմախքը]]
[[Գետաձիեր]]ի և մյուս [[կաթնասուններ]]ի [[կմախք]]ը կազմված է գլխի, իրանի, վերջույթների և վերջույթային գոտիների բաժիններից։ [[Ողնաշար]]ը կազմված է հինգ բաժիններից`բաժիններից՝ պարանոցային, կրծքային, գոտկային, սրբանային և պոչային։ Կրծքի ողերին միացած են կողերը, որոնք առջևում [[կրծոսկր]]ին միանալով ստեղծում են կրծքավանդակը։
 
Կրծքավանդակը կատարում է պաշտպանական գործառույթ`գործառույթ՝ ապահովելով [[սիրտ|սրտի]] և [[թոքեր]]ի անվտանգությունը։ [[Ուսագոտի]]ն կազմված է հզոր [[Ոսկոր|ոսկրերից]]: Այն կազմված է երկու [[թիակ]]ներից և երկու [[անրակ]]ներից: Գետաձիերի առջևի վերջույթները շարժվում են միայն մեկ հարթությամբ`հարթությամբ՝ մարմնի առանցքին զուգահեռ։ [[Կոնքագոտի]]ն կազմված է երկու [[կոնքոսկրեր]]ից, որոնք սերտաճած են [[սրբոսկրեր]]ի հետ։
 
Գետաձիերի կոնքոսկրերը ունեն պարզագույն կառուցվածք և կազմված են երեք պարզագույն ոսկրերից`ոսկրերից՝ [[զստոսկր]], [[նստոսկր]] և [[ցայլոսկր]]:
 
===== Մկաններ =====
Տող 132.
===== Մարսողություն =====
[[պատկեր:Open_animal_mouth.jpg|մինի|աջից|240px|Սովորական գետաձիու բերանը և ատամները]]
Մարմնի խոռոչը բաղկացած է երկու մասերից`մասերից՝ կրծքի և որովայնի խոռոչներից։ Գետաձիերի որովայնային խոռոչում տեղակայված են [[ստամոքս]]ը, [[աղիներ]]ը, [[լյարդ]]ը, [[ենթաստամոքսային գեղձ]]ը, [[երիկամներ]]ը և այլն։
 
Գետաձիերի և մյուս կաթնասունների մարսողական համակարգը սկսվում է [[նախաբերանային խոռոչ]]ով ([[բերանի նախադուռ]]): Բերանը շրջապատված է վերին և ստորին շարժուն շրթունքներով, որը գետաձիերի մոտ շատ թույլ է արտահայտված։
 
Բերանում սնունդը ենթարկվում է մշակման, որը կատարվում է երկու եղանակով`եղանակով՝ մեխանիկական և քիմիական։ Ունեն տարբերակված ատամներ`ատամներ՝ կտրիչներ, մասնագիտացված մեծ և փոքր սեղանատամներ և ժանիքներ։ Գետաձիերն ունեն հզոր, մկանոտ լեզու։
 
[[Բերան]]ին հաջորդում է [[կլան]]ը, [[կերակրափող]]ը, [[ստամոքս]]ը և [[աղիներ]]ը: Ստամոքսում առկա են տարբեր տեսակի գեղձեր։ Դրանք հիմնականում մասնակցում են սննդի մարսմանը։ Բարակ և հաստ աղիների սահմանում գտնվում է բավականին լավ զարգացած [[կույր աղիք]]ը, որը ևս մասնակցում է սննդի մարսմանը։
 
===== Շնչառական համակարգ =====
Գետաձիերի շնչառական համակարգի կառուցվածքը ևս նման է մյուս կաթնասուններին։ Գետաձիերի շնչառական համակարգը կազմված է հինգ բաժիններից`բաժիններից՝ [[քիթ|քթից]], [[կոկորդ]]ից, [[շնչափող]]ից, [[բրոնխներ]]ից և [[թոքեր]]ից: Բրոնխները փոքր ճյուղերի են բաժանվում, որոնք ավարտվում են [[թոքաբշտեր]]ով (ալվեոլներով):
 
Սովորական գետաձիերի կոկորդում գտնվում են երկու զույգ [[ձայնալարեր]], որոնք մասնակցում են ձայնի առաջացմանը։ Գետաձիերը ձայների միջոցով կարողանում են կանխել իրենց վրա հարձակումը։
Տող 151.
 
===== Նյարդային համակարգ =====
Կենտրոնական [[Նյարդային համակարգ]]ը կազմված է [[գլխուղեղ]]ից և [[ողնուղեղ]]ից: Գլխուղեղն իր հերթին բաժանված է հինգ բաժինների`բաժինների՝ առջևի, միջակա, միջին, երկարավուն ուղեղ և ուղեղիկ։ Զարգացած է առջևի ուղեղը`ուղեղը՝ կեղևով։
 
Կեղևն առաջացնում է բազմաթիվ գալարներ և ակոսներ։ Գլխուղեղի բաժիններից [[ուղեղիկ]]ը վերահսկում է գետաձիու քայլքը և հավասարակշռությունը։ Գետաձիերն օժտված են լսողությամբ, տեսողությամբ և հոտառությամբ։ Հոտառության միջոցով նրանք կարող են ճանաչել իր ցեղակիցներին և հակառակորդներին (այդ թվում նաև տարբեր կենդանիների):
Տող 158.
[[պատկեր:Hippopotamus amphibius in Tanzania 2838 Nevit.jpg|thumb|210px|գետաձիու ատամներ]]
[[պատկեր:Hippo Tusks.JPG|thumb|240px|left|Գետաձիու 64 սմ երկարությամբ ատամ]]
[[Գետաձիեր]]ն ունեն 36 ատամ, այդ թվում`թվում՝ 2 ժանիք, 4 կտրիճ, 6 մեծ և նույնքան փոքր սեղանատամներ։ Էմալով ծածկված արտաքին շերտը [[ատամ]]ին հաղորդում է դեղին գույն։ Սովորական գետաձիերի ատամներն ունեն բացառիկ ամրություն և հզորություն։ Նրանց ժանիքները և կտրիճները շատ մեծ են և այդ իսկ պատճառով դրանք չեն կարող ծառայել սնունդը (խոտ, խոտաբույսեր) ծամելու համար։ Այդ ատամները նրանք օգտագործում են որպես զենք մյուս առանձնյակների դեմ կռվելու համար։
 
Առանձնահատուկ զարգացած են գետաձիերի ստորին ծնոտի ատամները։ Դրանք աչքի են ընկնում իրենց աննախադեպ սրությամբ։ Արուների ատամները շատ ավելի երկար և հզոր են, քան էգերինը։ Նրանք զարգացած արմատներ չունեն և աճում են ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Ատամի քաշը սովորաբար հասնում է 3 կգ-ի։ Երբեմն հայտնի ամենախոշոր գետաձիու ատամը պահվում է [[Արևմտյան Եվրոպա]]յում` [[Բելգիա]] պետության թանգարանում և ունի 64,5 սմ երկարություն: Վերին ծնոտում բացակայում են ժանիքները:
Տող 170.
Շատ [[Եվրոպա|եվրոպական լեզուներով]] սովորական գետաձիերի անունը թարգմանաբար նշանակում է «<nowiki/>[[գետ]]ի [[Ձի|ձի»]]: Այս բառը ձագում է [[լատիներեն]] ''Hippopotamus'' բառից, որը վերցված է [[հունարեն]] ''ἱπποπόταμος'' բառից: [[Շվեդերեն]]ից գետաձի բառը նշանակում է «գետ ձի»<ref>{{cite book|author=Walker, C.|year=1997|title=Signs of the Wild|publisher=Struik|page=140|isbn=1-86825-896-3}}</ref> ({{lang-sv|Flodhäst}}):
 
[[Արաբերեն]]ում և [[եբրայերեն]]ում այս բառը թարգմանվում է, որպես «Նեղոսյան ձի» ({{lang-ar|فرس النهر}}; {{lang-he|סוּס הַיְּאוֹר}}): Արաբերեն բառը լայն կիրառություն ունի նաև մի շարք այլ իսլամադավան երկրներում (օրինակ`օրինակ՝ [[Ինդոնեզիա]], [[Իրան]]):
 
Անգլիացի գրող և արկածային գրքերի հեղինակ [[Թոմաս Մայն Ռիդ]]ը [[Աֆրիկա]]յում տեսնելով այս կենդանիներին ասել է.
{{քաղվածք|Ինչու են գետաձիերին տվել գետի ձի անվանումը` դժվար է հասկանալ: Երևի աշխարհում չկան երկու այնպիսի տարբեր կենդանիներ ինչպիսին են գետաձին և ձին:|[[Թոմաս Մայն Ռիդ]]}}
[[Ռուսերեն]]ից և այլ սլավոնական լեզվաընտանիքի լեզուներից (օրինակ`օրինակ՝ [[բելոռուսերեն]], [[ուկրաիներեն]] և այլն) բառացի թարգմանվում է ինչպես մյուս լեզուներում`լեզուներում՝ որպես «գետի ձի»: Այդպես է թարգմանվում նաև նախկին [[ԽՍՀՄ|Խորհրդային Միության]] երկրների լեզուներով ([[Հայաստան]], [[Վրաստան]], [[Ադրբեջան]], [[Թուրքմենստան]] և այլն):
 
Գետաձիերի մասին առաջին հիշատակումը եղել է [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]]: Այստեղ գետաձին ներկայացված է որպես առասպելական արարած։ Գետաձիուն [[Աստված]] ցույց է տալիս [[Հոբ (գիրք)|Հոբին]], ցույց տալու համար թե որքան մեծ է իր զորությունը և իշխանությունը երկրի վրա։
Տող 184.
=== Դասակարգում ===
[[Պատկեր:Hippo Play, Ethiopia (13891860335).jpg|մինի|աջից|210px|Գետաձիերի խաղը Եթովպիայում]]
Սովորական գետաձիներին առաջինը նկարագրել է [[Կարլ Լինեյ]]ը «Բնության սիստեմ» աշխատության մեջ`մեջ՝ [[1758 թվական]]ին: Նա վերցրեց հռոմեացիների կողմից տրված գետաձիների անունը և նրա հիման վրա անվանեց կենդանու այժմյա անվանումը ({{lang-lat|Hippopotamus}}):
 
Սովորական գետաձին Թզուկ գետաձիերի հետ միասին (թզուկ կամ լիբերիական գետաձիերը այժմ տարածված են միայն [[Արևմտյան Աֆրիկա]]յում, իսկ նախկինում նաև [[Լիբերիա]]յում) մտնում են գետաձիերի ընտանիքի մեջ։ Սովորական գետաձին պատկանում է ''Hippopotamus'', իսկ լիբերիականը ''Choeropsis'' ցեղատեսակների մեջ։
Տող 194.
Գետաձիերը երկրի վրա եղել են դեռևս 54 մլն տարի առաջ։ Նախկին գետաձին որոշ այլ հին [[սմբակավորներ]]ի հետ եղել են երկրի վրա դեռ շատ ժամանակներ առաջ։ Թեևս հին գետաձիերը ունեն շատ նմանություններ նորօրյա սովորական գետաձիերի հետ։ Նախկին գետաձիերը ապրել են խիտ անձրևոտ անտառներում։ Առաջին ժամանակակից գետաձիերը հայտնվել են [[Աֆրիկա]]յի արևմտյան մասում։
 
Նախկին գետաձիերի և այժմյա գետաձիերի քանակային տարբերությունը բավականին տարբեր են`են՝ նախկին գետաձիերը շատ անգամ ավելի շատ են քան այժմյա գետաձիերը։ Այդ գետաձիերը նախկինում տարածված են եղել ողջ Աֆրիկայում և [[Մերձավոր Արևելք]]ում<ref>{{cite journal |last=Boisserie |first=Jean-Renaud |year=2005 |title=The phylogeny and taxonomy of Hippopotamidae (Mammalia: Artiodactyla): a review based on morphology and cladistic analysis |journal=[[Zoological Journal of the Linnean Society]] |volume= 143 |pages= 1–26|doi = 10.1111/j.1096-3642.2004.00138.x}}</ref>: Այժմ հայտնի է սովորական գետաձիեր չորս տեսակ, իսկ նախկինում ընդամենը մեկը։
 
Մոտ մեկ միլիոն տարի առաջ ապրող գետաձիերի մնացորդներ պահվել են [[Եվրոպա]]յի մի շարք երկրներում։ Նրա ոսկրերը պահվում են [[Գերմանիա]]յում և [[Միջերկրական ծով]]ի առափնյա կղզիներում`կղզիներում՝ [[Կիպրոս]]ում և [[Կրետե]]ում: Գետաձիերի մնացորդներ տեղափոխվել են նաև [[Միացյալ Թագավորություն]]`[[Անգլիա]]:
 
=== Նմանություն այլ տեսակի կաթնասունների հետ ===
Տող 224.
Հին ժամանակներում [[Աֆրիկա]]յից բացի նրանք տարածված են եղել [[Մերձավոր Արևելք]]ում` մասնավորապես [[Հորդանան (գետ)|Հորդանան գետի]] մերձակա շրջաններում։ Պեղումների արդյունքում կենդանիների մնացորդներ են գտնվել [[Միջագետք]]ում և [[Սիրիա|Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունում]]: Փաստերը վկայում են, որ գետաձիերը այս արեալներում տարածված են եղել մեծ քանակությամբ։ Կան նաև վկայություններ, որ այս կենդանիները տարածված են եղել նաև [[Հին Եգիպտոս]]ում և [[Պաղեստին]]ում: Պաղեստինում նրանք տարածված են եղել դեռևս [[Երկաթի դար|երկաթե քարե դարաշրջան]]ում:
 
Ժամանակին նրանք տարածված են եղել նաև [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]յի բոլոր երկրներում`երկրներում՝ [[Եգիպտոս]]ում, [[Ալժիր]]ում, [[Թունիս]]ում, [[Մարոկկո]]յում և [[Արևմտյան Սահարա]]յում: Շատ քիչ քանակությամբ գետաձիեր ապրել են նաև [[Կիպրոս]]ում, [[Կրետե]]ում և հազվադեպ [[Սիցիլիա]]յում:
 
Բոլոր ժամանակներում սովորական գետաձիերի հայրենի բնակավայրը համարվում է Աֆրիկան<ref>{{cite web |url= http://animals.nationalgeographic.com/animals/wild/shows-deadly-60/fun-facts/|title= Deadly 60: 15 Deadly Animal Facts|publisher= ''[[National Geographic (magazine)|National Geographic]]''|archiveurl= https://web.archive.org/web/20141016145736/http://animals.nationalgeographic.com/animals/wild/shows-deadly-60/fun-facts/|archivedate= 2014-10-16|deadurl= no}}</ref>: Մինչ [[19-րդ դար]]ը այս կենդանիները եղել են տարածված Աֆրիկայի բոլոր շրջաններում։ Տարիներ շարունակ նրանց թիվը նվազել է։ [[Սպառազինության մրցավազք|Սպառազինության]] տարածումը Աֆրիկայում հանգեցրեց կենդանիների մասսայական ոչնչացման<ref name="Origins">{{cite journal|last= Boisserie|first=Jean-Renaud|author2=Lihoreau, Fabrice|author3=Brunet, Michel |year=2005 |title=Origins of Hippopotamidae (Mammalia, Cetartiodactyla): towards resolution |journal=[[Zoologica Scripta]] |volume= 34|issue= 2|pages=119–143|doi = 10.1111/j.1463-6409.2005.00183.x}}</ref>:
Տող 237.
=== Միջավայր և տարաբնակեցում ===
[[Պատկեր:Hippovictora.png|մինի|ձախից|218x218px|Աֆրիկացիները գետաձիու դիակի մոտ]]
Սովորական գետաձիերը տարածված են նաև ջրամբարներում։ [[Արևմտյան Աֆրիկա]]յի մի շարք երկրներում գետաձիերը հանդիպում են միայն գետերում և գետերի գետաբերաններում։ Սովորական գետաձիերը բոլորովին չեն կարողանում հարմարվել աղի ջրի պայմաններին և հազվադեպ բնակվում են ծովերում։ Նրանք ծովերի միջով լողալով հասնում են կղզիներ և բնակվում այնտեղ։ Այդ ընթացքում նրանք կարողանում են լողալ մոտ 30 կմ կտրելով մի շարք ծոցեր և նեղուցներ։ Նրանք ապրում են այնպիսի վայրերում որտեղ առկա է թարմ բուսականություն։ Այդպիսով նրանք լողալով երբեմն հասնում են [[Գվինեա Բիսաու]]ի ափերի մոտ`մոտ՝ շրջանցելով Աֆրիկայի արևմտյան ափերը։
 
[[Աֆրիկա]]յում գետաձիերի բնակության համար պարտադիր չեն ընդարձակ [[գետ]]երը կամ [[Լիճ|լճերը]]: Գետաձիերը կարող են հարմարվել նաև ցեխերի մեջ։ Տարածված են [[սավաննաներ]]ում և [[արևադարձային անտառներ]]ում:
Տող 246.
 
== Կյանքի տևողություն ==
Գետաձիերի կյանքը ենթարկվում է խիստ ամենօրյա ռիթմի։ Օրվա մեծ մասը գետաձիերը անցկացնում են ջրի մեջ`մեջ՝ և նույնիսկ քնում են այնտեղ։ Նրանք ամբողջովին ընկղմվում են գետերի ծանծաղուտներում, այնպես, որ երևա միայն նրա գլխի վերին մասը։
 
Մթնշաղին նրանք դուրս են գալիս որսի և վերադառնում լուսադեմին։ Չափահաս արուները մինչև զուգավորվելը սովորաբար ապրում են միայնակ։ Այդ իսկ պատճառով հաճախ խռովություններ կարող է տեղի ունենալ երկու արուների մեջ։ Չնայած այն հանգամանքին, որ բախումները գետաձիերը սկսում են այն բանից հետո, երբ գետաձիերից մեկը առաջինը հարձակում է գործում։ Սովորաբար մինչ մարտի սկիզբը նրանք երկար ժամանակ կանգնում են իրար առաջ և ցուցադրում իրենց բերանները։ Մարտերը հիմնականում տևում են մոտ 2 ժամ`ժամ՝ մինչ հակառակորդներից մեկը փախչի ([[գետաձիեր]]ին բնորոշ չէ այս սովորությունը) կամ սատկի։ Սակայն որոշ դեպքերում մարտը չի տևում 2 ժամ, քանի որ հակառակորդներից մեկը արագորեն կարողանում է տապալել իր հակառակորդին։
 
Զուգավորման շրջանում նրանք հաճախակի գալիս են ափի մոտ։ Նրանք այդ շրջանում չեն հանդուրժում հարևանությամբ գտնվող իրենց հարևաններին և հարձակվում են պատահած բոլոր խոշոր կենդանիների վրա։ Այդ շրջանում գետաձիերը հարձակվում են նաև փղերի և ռնգեղջյուրների վրա։ Հայտնի որսորդ [[Ջոն Հունթեր]]ը իր հուշերից մեկում պատմում է թե ինչպես է նա ականատես եղել [[սպիտակ ռնգեղջյուր]]ի և սովորական գետաձիու բախմանը, որի արդյունքում սատկեցին երկու կենդանիները միաժամանակ։
Տող 254.
{{քաղվածք|Մի անգամ մի գետի մոտ տեսա գետաձիու և ռնգեղջյուրի մենամարտ: Երկուսն էլ հասուն արուներ էին: Գետաձին եկավ ափ խոտ ուտելու նպատակով, իսկ ռնգեղջյուրը մոտեցավ ափին գետից ջուր խմելու համար: Երբ նրանք հանդիպեցին` ոչ ոք չէր ուզում զիջել և նրանք սկսեցին մենամարտել: Ռնգեղջյուրը իր հզոր եղջյուրով բազմիցս հասցրեց ճեղքել գետաձիու մարմինը, իսկ գետաձին իր հզոր ուժով մեծ վնասներ հասցրեց ռնգեղջյուրին: Ի վերջո երկու կենդանիներն էլ մի տեղում ընկան և սատկեցին: Բնականաբար դա անիմաստ մենամարտ էր, սակայն նրանք մենամարտում էին միմյանց պատվի համար}}
 
Չափահաս արուները (20 տարեկան և ավելի) ապրում են գետում իրենց համար նախատեսված վայերերում։ Այդ շրջանում նրանց մոտ սկսվում է զուգավորման գործընթացը, որի ժամանակ մի արեալում լինում են երկու գետաձիեր`գետաձիեր՝ արու և էգ։ Մի գետում կարող են լինել տարբեր գետաձիեր կամ գետաձիերի ընտանիքներ`ընտանիքներ՝ սակայն որոշ հեռավորության վրա։ Սովորաբար արուները հանդուրժում են սեփական տարածքում ապրող այլ արուների ներկայությունը զուգավորման ընթացքում, սակայն կան նաև թույլ արուներ, որոնք պարզապես փորձում են խուսափել զուգավորումից և մենամարտերից։
 
Սովորական գետաձիերին բնորոշ է քնած ժամանակ շնչելու հատկությունը։ Նրանք կարող են հեշտորեն սուզվել ջրի մեջ։ Չափահաս գետաձին կարող է երկար ժամանակ մնալ ջրի տակ`տակ՝ 3-5 րոպե, մինչև 6 րոպե և նույնիսկ 10 րոպե։ 2 ամսական ձագը ջրում կարող է մնալ մինչև 20-40 վայրկյան<ref name="изр">{{cite web|url= http://www.vestnik-news.com/2011/06/13/begemoti_safari.html |title= Стадо бегемотов вынудило администрацию «Сафари» углубить их пруд |author= |publisher= Вестник News |format= |datepublished= |accessdate= 25 января 2012 |lang= |description=|archiveurl=http://www.webcitation.org/67nOcyWpC|archivedate=2012-05-20}}</ref><ref name="заир">{{cite web|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2005/12/1214_051214_hippo_dung.html|title=Hippos — And Precious Dung — Vanishing From African Lake|author=Stefan Lovgren|publisher=National Geographic|datepublished=14 декабря 2005|accessdate=18 января 2012|lang=en|description=|archiveurl=http://www.webcitation.org/67nOK8xtN|archivedate=2012-05-20}}</ref>:
 
=== Հաղորդակցությունը գետաձիերի միջև ===
Տող 263.
== Սննդառություն ==
[[Պատկեր:Gelsenkirchen_-_Zoom_-_Afrika_-_Hippopotamus_amphibius_01_ies.jpg|thumb|ձախից|213x213px|Գետաձիերը սնվում են խոտով [[Գերմանիա]]յի [[Գելզենկիրխեն|Գելզենկերխեն]] քաղաքի կենդանաբանական այգում]]
Գետաձիերը խոտակեր կենդանիներ են։ Նրանք սնվում են ճահճային և հողի խոտով։ Հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ գետաձիերը երբեմն սնվում են ջրային բուսականությամբ։ [[Աֆրիկա]]յի [[Ուգանդա]] պետությունում գետաձիերը սնվում են 27 տեսակի խոտերով։ Որպես կանոն, գետաձիերը խոտը քաղում են շրթունքներով`շրթունքներով՝ ընդ որում [[արմատ]]ից և սնվում դրանով։
 
Գետաձիերը կարող են ուտել 70 կգ խոտ մեկ օրում, սակայն միջինում նրանք ուտում են 40 կգ խոտ։ Հսկայական երկարություն ունի կենդանու աղիները (մինչև 60 մետր) հնարավորություն են տալիս հեշտությամբ մարսել սնունդը։
Տող 269.
Պատմության մեջ հայտնի են եզակի դեպքեր և կռվից հետո [[գետաձիեր]]ը ուտում են իր կողմից սպանած կենդանուն։ Օրինակ, երկու որսորդներ ականատես են եղել այն դեպքին, թե ինչպես է գետաձին սատկացրել և կերել Մարա գետը անցնող [[վիթ]]երին: Այդպիսի դեպք է գրանվել նաև [[1995 թվական]]ին [[Զիմբաբվե]]ում:
 
[[Եթովպիա]]յում գետաձիերը հարձակվում են մանր և [[Խոշոր եղջերավոր կենդանիներ|խոշոր եղջերավոր անասնունների]] վրա`վրա՝ [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսությանը]] հասցնելով խոշոր վնասներ։ Ըստ այլ դիտորդների, գետաձիերը ուտում են այլ գետաձիերի միսը, որոնք մահացել են [[սիբիրախտ]] հիվանդությունից։ Դա իր հերթին առիթ է հանդիսանում գետաձիերի անբուժելի հիվանդության տարածմանը [[Ուգանդա]]յում և [[Զամբիա]]յում: Չի բացառվում այն դիտարկումը որ գետաձիերը կարող են սնվել մսով, քանի որ մսեղենի պակասից այս առանձնյակների մոտ կարող է առաջանալ հանքային աղի պակաս։
 
== Բազմացում ==
Գետաձիերը մյուս կաթնասունների պես [[բաժանասեռ]] կենդանիներ են։ Նրանց մոտ լավ արտահայտված է [[սեռական դիմորֆիզմ]]ը: Արու գետաձին ունի զույգ [[սերմնարաններ]], իսկ էգը`էգը՝ երկու [[ձվարան]], [[ձվատարներ]] և [[արգանդ]]: Էգ գետաձիերի մոտ ձվատարները բացվում են արգանդի մեջ։ Գետաձիերի բեղմնավորումը ներքին է և կատարվում է զույգ ձվատարներում։
 
Այս առանձնյակների մոտ [[ձվաբջիջ]]ները գրեթե զուրկ են դեղնուցից։ Սաղմի զարգացումը տեղի է ունենում արգանդում։ Բեղմնավորված ձվաբջիջներից զարգանում է սաղմը։ Սաղմի զարգացումը կատարվում է ամիսների ընթացքում և վերջում նրա շուրջը առաջանում են բարակ թաղանթներ։ Աաղմը շրջապատող թաղանթները մի կողմով սերտաճում են արգանդի պատի հետ, և առաջանում է [[ընկերք]]ը: Մոր և զարգացող ընկերքի միջև կապը առաջանում է ընկերքի միջոցով։ Մայր գետաձիու [[արյունատար անոթներ]]ը շփվում են են պտղի հետ ընկերքի միջոցով։
Տող 279.
Սաղմն ընկերքի հետ միացած է [[պորտալար]]ի միջոցով։ Դրա միջով անցնում են արյունատար անոթներ։ Ընկերքի արյունատար մազանոթներով մոր օրգանիզմից սաղմին են անցնում [[թթվածին]] և սննդային նյութեր։ Գետաիերի ձագերը ծնվում են անօգնական։ Ծնվելուց հետո կաթնասուններն իրենց ծագերին կերակրում են կաթով, տաքացնում և պաշտպանում վտանգներից, ինչպես նաև սովորեցնում կեր հայթայթել։
 
Սովորական գետաձիերի սեռական համակարգը շատ ավելի վատ է զարգացած, քան օրինակ`օրինակ՝ [[ռնգեղջյուր]]ներինը և [[փղեր]]ինը: Էգերը սեռահասուն են դառնում 7-ից 15 տարեկան հասակում։ Արուների հասունության միջին տարիքը հասնում է 7,5 տարուց մինչև 9 տարին։ Գետաձիերի զուգավորումը տեղի է ունենում տարվա ընթացքում երկու անգամ`անգամ՝ [[փետրվար]] և [[օգոստոս]] ամիսներին։ Կենդանիների 63 %-ի մոտ բեղմնավորումը կաատարվում է հիմնականում անձրևոտ եղանակին։
 
Ըստ հիմնական աղբյուրների գետաիու հղիությունը տևում է 8 ամիս (240 օր): Որոշ այլ աղբյուրներ վկայում են, որ գետաձիերի հղիությունը տևում է 227-240 օր։ Գետաձիերի ծննդաբերումը կատարվում է հիմնականում [[ջուր|ջրի]] մեջ, սակայն նրանք ունակ են ծննդաբերելու նաև ցամաքում։ Գետաձիու նորածին ձագը կշռում է 27-50 կգ, իսկ երբեմն նաև 40 կգ։ Մարմնի երկարությունը կազմում է մոտ 1 մետր, իսկ ուսերի բարձրությունը 50 սմ։
Տող 287.
== Գոյության կռիվ ==
=== Հակառակորդներ կենդանական աշխարհից ===
Բնության մեջ չափահաս գետաձին ունի շատ թշնամիներ։ Նրա համար լուրջ վտանգ կարող են հանդիսանալ միայն [[առյուծ]]ները, սակայն կան որոշ արու [[գետաձիեր]] (որոնք ունեն բավականին մեծ չափսեր և ուժ) որոնք կարող են սպանել մի անգամից մի քանի առյուծների։ Մեզ հայտնի է, որ մի անգամ գետաձիու վրա հարձակվել են միանգամից 3 խոշոր արու առյուծներ<ref name="германия">{{cite web|url=http://www.senckenberg.de/fis/doc/abstracts/43_Kierdorf_etal.pdf|title=Pathological findings on remains of Hippopotamus amphibius antiquus Desmarest 1821 (Hippopotamidae, Mammalia) from the late Lower Pleistocene site of Untermassfeld (Thuringen, Central Germany)|author=Uwe Kierdorf, Ralf-Dietrich Kahlke|publisher=|datepublished=|format=PDF|accessdate=20 января 2012|lang=en|description=18th International Senckenberg Conference 2004 in Weimar|archiveurl=http://www.webcitation.org/67nOP7MB9|archivedate=2012-05-20}}</ref>: Գետաձին որոշ ժամանակ կռվելուց հետո նահանջել է`է՝ մտնելով ջրի մեջ։ Այդ ժամանակ առյուծները ոչինչ անել չկարողանալով փախչել են։
 
[[Կոկորդիլոսներ|Կոկորդիլոս]]ները և [[ալիգատորներ]]ը ևս մշտապես կռվի մեջ են լինում գետաձիերի դեմ։ Գետաձիերին հաջողվում է հաղթել մինչև 3 մետր երկարությամբ կոկորդիլոսի։ Կոկորդիլոսների և գետաձիերի բախման հիմնական պատճառը այն է, որ կոկորդիլոսներ մշտապես հարակվում են գետաիերի ձագերի վրա։ Այդ պարագայում, սովորաբար մայր գետաին պաշտպանում է ագերին`ագերին՝ ցույց տալով ագրեսիվ պահվածք և կատաղություն, իսկ արուները փորձում են վռնդել կոկորդիլոսին։ Հիմնական բախումը լինում է [[Նեղոսյան կոկորդիլոս]]ի հետ, որը աչքի է ընկնում իր մեծ չափսերով և ճկունությամբ։
 
Շատ դեպքերում անվախ առյուծները ևս հարձակվում են ագերի վրա`վրա՝ նույնիսկ ջրի մեջ լողալով։ Այդ իրադրությունը սովորաբար ավարտվում է նրանով, որ գետաձին հեղդում է առյուծին գետի տիղմերի մեջ։ Սակայն միշտ չէ, որ գետաձիու ձագերը լինում են ծնողական խնամակալության տակ։ Կան դեպքեր, երբ [[Գետաձիեր|գետաձի]]ու նորածին ձագը զոհ է գնում [[Կոկորդիլոսներ|կոկորդիլոսին]], [[առյուծ]]ներին, [[ընձառյուծ]]ներին, [[Բորենիներ|բորենին]]երին և [[Աֆրիկյան վայրի շուն|Աֆրիկյան վայրի շների]]ն:
 
Փոքրիկ գետաձիու կյանքը ընդհատվում է նաև այն ժամանակ, երբ գետաձիերի խումբը պատահաբար ոտնատակ է տալիս փոքրիկ ձագերին։ Չնայած նրան, որ էգ գետաձիերը փորձում են ամեն կարպ ապահով պահել իրենց ձագերին։
Տող 303.
 
=== Կենսագրություն ===
Գետաձիերի կյանքի միջին տևողությունը 40 տարի է։ Բրիտանացի փորձագետները, ովքեր ուսումնասիրել են [[Ուգանդա]]յում ապրողղ գետաձիերին, նշել են, որ կենդանիների միջին տարիքը ավելի շատ է`է՝ 42 տարի։
 
Ոչ ազատ պայմաններում`պայմաններում՝ կենդանաբանական այգիներում և ազգային պարկերում, գետաձիերի կյանքը տևում է առավելագույնը 50 տարի։ Կան դեպքեր, երբ գետաձին ապրում է նախատեսվածից ավելի շատ։ 2011 թվականի ամռանը, [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ]]ի կենդանաբանական այգում սատկեց Դոննա անունով գետաձին`գետաձին՝ 60 տարեկան հասակում։ Նա դարձավ ամենաերկարակյաց գետաձին աշխարհում<ref name="мортал">{{cite web|url=http://www.nnf.org.na/RARESPECIES/InfoSys/Hippo/Biology/Hip_Reproduction.htm|title=Hippopotamus. Biological Information|author=|publisher=Information System for Rare Species Management|datepublished=|accessdate=20 января 2012|lang=en|description=|archiveurl=http://www.webcitation.org/67nONpBjQ|archivedate=2012-05-20}}</ref><ref name="книга3">{{cite web|url= https://books.google.am/books?id=QTtzU_c9vmwC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false |title= Diseases, Parasites and Commensals of Hippo|author=Eltringham, Stewart Keith |publisher= |format= |datepublished= |accessdate= 27 января 2012 |lang= en |description=The hippos: natural history and conservation. ISBN 0-85661-131-X. Academic Press, L., 1999. Chapter 8 (p.p.110—120).}}</ref><ref name="донна">{{cite web|url=http://www.courierpress.com/news/2011/jul/08/no-headline---ev_hippobirthday/|title=As Donna the Hippo turns 60, zoo throws a party|author=|publisher=Courier News|datepublished=08 июля 2011|accessdate=29 декабря 2011|lang=en|description=|archiveurl=http://www.webcitation.org/65aPivQpY|archivedate=2012-02-20}}</ref>:
 
== Ծանոթագրություններ ==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Գետաձի» էջից