«Շուկա»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Ադամ Սմիթ]]ը շուկան դիտում էր որպես «ինքնակարգավորվող համակարգ», որը պայմանավորված է ազատ մրցակցությամբ։ Նա իր «Հետազոտություն ժողովուրդների հարստության բնույթի և պատճառների մասին» (1776 թ.) աշխատության մեջ նշել է «[[անտեսանելի ձեռք]]ի» սկզբունքի մասին, ըստ որի`որի՝ ազատ մրցակցության պայմաններում շուկայում գործող ձեռներեցը հաշվի է առնում բացառապես իր շահը, սակայն արդյունքում ավելի մեծ օգուտ է տալիս հասարակությանը, քան, եթե նախապես գործեր հանուն հասարակության շահերի։

Ամերիկացի տնտեսագետ, շուկայագետ [[Ֆիլիպ Կոտլեր]]ը շուկայի բնորոշումը կատարում է`է՝ ելնելով նրա սուբյեկտներից։ Նրա «Մարքեթինգի հիմունքներ» աշխատության մեջ շուկան սահմանված է որպես «ապրանքների առկա և հնարավոր գնորդների ամբողջություն»։

Ինստիտուցիոնալիզմի ներկայացուցիչ [[Ռոնալդ Քոուզ]]ը շուկան բնորոշում է որպես «բնական կարգ»։ Ըստ նրա`նրա՝ շուկան օբյեկտիվորեն սահմանված կարգ է, որը գործում է որոշակի «խաղի կանոններով»։ Այնտեղ, որտեղ խախտվում է այդ կարգը, թուլանում է «սեփականության իրավունքը», որն էլ իր հերթին մեծացնում է «տրանսակցիոն ծախսերը», այսինքն`այսինքն՝ անարդյունավետությունը։ Սեփականության իրավունքի ամրագրումը, ըստ Քոուզի, այն հիմքն է, որը ձևավորում է շուկայական մեխանիզմը`մեխանիզմը՝ իր բոլոր առավելություններով հանդերձ։

*Շուկան գնորդների և վաճառողների փոխհարաբերության մեխանիզմ է, այլ խոսքով`խոսքով՝ պահանջարկի և առաջարկի փոխհարաբերություն։

*Շուկան ազատ`ազատ՝ կամավոր և համարժեք փոխանակության համակարգ է։

Շուկայական մեխանիզմը գործում է որոշակի օբյեկտիվ օրինաչափությունների հիման վրա, որոնք դրսևորվում են որոշակի տարրերի փոխազդեցությամբ։ Շուկան ունի իրեն բնորոշ հիմնական տարրերը, որոնք շուկայական հարաբերությունները դարձնում են ավելի ընդգրկուն և խորը, քան պարզ փոխանակության հարաբերություններն են։ Շուկայի հիմնական տարրերն են`են՝ պահանջարկը, առաջարկը, մրցակցությունը, գինը և գովազդը։ Շուկայական հարաբերությունները գործողության մեջ են մտնում և դառնում իրական հարաբերություններ`հարաբերություններ՝ նշված տարրերի միջոցով։ Որպես միասնական շուկայական համակարգի տարբեր կողմերի արտահայտություններ`արտահայտություններ՝ նշված տարրերը գտնվում են փոխադարձ կապերի ու պայմանավորվածությունների մեջ։

Պահանջարկը ապրանքների և ծառայությունների այն քանակն է, որը տվյալ պայմաններում սպառողները կարող են և ցանկանում են իրենց դրամական եկամուտներով գնել շուկայում ձևավորվող գնով, այսինքն`այսինքն՝ պահանջարկը գնողականությունն է, որ կախված է եկամուտներից և գներից։ Պահանջարկի մեծությունը պայմանավորված է նաև մի շարք այլ գործոններով`գործոններով՝ սպառողական նախասիրություն, մոդա, սպասումներ և այլն։ Առաջարկը՝ որպես շուկայի հիմնական տարրերից մեկը, ապրանքների ու ծառայությունների այն քանակն է, որը շուկայում ներկայացվում է վաճառքի տվյալ գնով։ Եթե պահանջարկը ներկայացնում են գնորդները կամ սպառողները, ապա առաջարկը`առաջարկը՝ վաճառողները կամ արտադրողները։ Առաջարկը պայմանավորված է արտադրական ծախսերով, հումքի և նյութի գներով, տեխնոլոգիական առաջընթացով, արտադրողականությամբ և ապրանքի շուկայական գնով։ Պահանջարկը և առաջարկը փոխկապակցված են և կազմում են շուկայական համակարգի երկու հիմնական կողմերը։

Առաջարկը`Առաջարկը՝ որպես շուկայի տարր, գոյություն ունի որոշակի պահանջարկի առկայության պայմաններում, և ընդհակառակը։ Մեկի փոփոխությունը անդրադառնում է մյուսի վրա։

Գինը`Գինը՝ որպես շուկայի տարր, կարգավորիչի դեր է կատարում առաջարկի և պահանջարկի միջև։ Գինը դիտարկվում է ինչպես պահանջարկի, այնպես էլ առաջարկի տեսանկյունից։ Պահանջարկի գինը գնորդի կողմից ներկայացվող գինն է, իսկ առաջարկի գինը`գինը՝ վաճառողի։ Դրա բարձրացումը նվազեցնում է պահանջարկը և մեծացնում առաջարկը։ Իր հերթին պահանջարկի և առաջարկի փոփոխությունն ազդում է գնի մակարդակի վրա։ Եթե պահանջարկը մեծանում է, գինը բարձրանում է, և հակառակը։ Եթե առաջարկը մեծանում է, գինը նվազում է, և հակառակը։ Այդ է պատճառը, որ շուկայի սահմանումը ներակայացնելիս կարևորվում է գնային ազդակների (իմպուլսների) կամ ազդանշանների դերը։ Գինը յուրահատուկ տեղեկատվության աղբյուր է տնտեսավարող սուբյեկտների համար։ Շուկայական գինը սահմանվում է առաջարկի և պահանջարկի հարաբերակցությամբ, որը պայմանավորված է մրցակցությամբ։

Մրցակցությունը տարբեր արտադրողների միջև պայքարն է միավոր արդյունքի ծախսերը կրճատելու, [[բարիք]]ի քանակական և որակական պարամետրերը բարելավելու, գիտատեխնիկական առաջադիմության նվաճումները արտադրության մեջ ներդնելու ճանապարհով ավելի շատ սպառողներ ներգրավելու և եկամուտներ ապահովելու համար։ Մրցակցությունը արտադրության շարժիչ ուժն է։ Բոլոր արտադրողները ցանկանում են շուկայից դուրս մղել մյուսներին։ Իրենց այդ նպատակին հասնելու համար նրանք ավելի խնայողաբար և արդյունավետ են օգտագործում առկա ռեսուրսները, մեծ շահագրգռվածություն են ցուցաբերում նոր [[տեխնիկա]]յի և [[տեխնոլոգիա]]յի ներդրման գործում, ինչը բարձրացնում է աշխատանքի արտադրողականությունը, կրճատում է միավոր բարիքի ծախսերը և ապահովում ավելի որակյալ արտադրանք։ Այսպիսով`Այսպիսով՝ շուկայական տնտեսությունը հիմնված է երեք առանցքների կամ տարրերի վրա, որոնք տնտեսության ինքնակարգավորման ճանապարհով ապահովում են սահմանափակ ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործում և հասարակության աճող [[պահանջմունք (տնտեսագիտություն)|պահանջմունք]]ների բավարարում։

[[Աշխատանք և ճամփորդություն ԱՄՆ-ում|Աշխատանքի]] հասարակական բաժանման խորացմանը զուգընթաց, յուրաքանչյուր ոք իր տնօրինության տակ գտնվող ռեսուրսին համապատասխան առաջարկում է որոշակի ծառայություն`ծառայություն՝ ակնկալելով ստանալ անհրաժեշտ փոխհատուցում։ Ըստ այդ ռեսուրսների օգտագործման առանձնահատկության և ստեղծված բարիքների բնույթի`բնույթի՝ շուկան բաժանվում է համապատասխան մասերի։ Որպես այդպիսի ռեսուրսներ առաջարկվում են`են՝ [[աշխատանք]]ը, [[կապիտալ]]ը և [[բնական ռեսուրսներ]]ը։ Շուկան տարանջատվում է ըստ`ըստ՝

Ըստ արտադրության գործոնների`գործոնների՝ գոյություն ունեն կապիտալի (ֆիզիկական, փոխատվական, արժեթղթերի, վալյուտայի, գիտատեխնիկական մտքի արդյունքների կամ մշակումների, որոնք հանդես են գալիս արտոնագրերի և լիցենզիաների վաճառքի ձևով, տեղեկատվության), աշխատանքի, բնական ռեսուրսների (հող, բնական պաշարներ, ընդերքի հարստություն, ջրային ռեսուրսներ և այլն) շուկաներ։ Բարիքները և արտադրության գործոնները համարվում են շուկայի օբյեկտներ։

Տնային տնտեսության ներկայացուցիչները մի կողմից`կողմից՝ ռեսուրսների սեփականատերերն են, իսկ մյուս կողմից`կողմից՝ [[բարիք]]ների (նյութական և հոգևոր, պարենային և ոչ պարենային, տարբեր տեսակի ծառայություններ և այլն) վերջնական սպառողները։ Տնային տնտեսությունը շուկայում առաջարկում է արտադրության գործոններ։ Այդ գործոնների մատուցած ծառայության համաձայն`համաձայն՝ տնային տնտեսության ներկայացուցիչները ստանում են իրենց փոխհատուցումը [[աշխատավարձ]]ի, [[տոկոս]]ի և [[ռենտա]]յի ձևով։ Տնային տնտեսության ներկայացուցիչները ստացված աշխատավարձով, տոկոսով և ռենտայով ձեռք են բերում իրենց անհրաժեշտ բարիքներ։ Տեղի է ունենում գործունեության փոխանակություն, որն իրականացվում է փողի`փողի՝ որպես միասնական չափման միավորի (էտալոնի) միջոցով։

Ֆիրմայի կամ ձեռնարկության միջոցով տեղի է ունենում արտադրության գործոնների (կապիտալ, աշխատանք, բնական ռեսուրս, ձեռնարկատիրություն) միացման գործընթացը, որի շնորհիվ ստեղծվում է այս կամ այն բարիքը։ Տնտեսության զարգացմանը զուգընթաց տեղի է ունեցել արտադրության գործոնների սեփականատիրոջ և ձեռնարկատիրության տարանջատում, ինչը նույն աշխատանքի բաժանման գործընթացի շարունակությունն է։ Շուկայի սուբյեկտներին դիտարկելիս կարևոր է տարանջատել ռեսուրսի սեփականատիրոջը այն օգտագործողից կամ արտադրությունը կազմակերպողից։ [[Ձեռնարկատիրություն]]ը (արտադրության կազմակերպումը) պահանջում է համապատասխան իմացություն, գիտելիքներ, ունակություն և այլն։ Այդ է պատճառը, որ ձեռնարկատիրությունը համարվում է արտադրության գործոն։ Շուկայում ձեռներեցը առաջարկում է ռեսուրսի սեփականատիրոջը իր ծառայությունը։ Ռեսուրսի սեփականատերը իր միջոցները տրամադրում է ձեռներեցին, որը, կազմակերպելով արտադրությունը, կատարած գործունեության դիմաց ստանում է փոխհատուցում կամ վճար, որն արտադրության այդ գործոնի (ձեռնարկատիրության) եկամուտն է։ Այդ փոխհատուցումը կամ եկամուտը կոչվում է [[շահույթ]]։ Հենց ռեսուրսների սեփականատերը (տնային տնտեսության ներկայացուցիչը) հանդես է գալիս որպես ձեռներեց։ Միևնույն անձը մի կողմից`կողմից՝ տնային տնտեսության ներկայացուցիչ է, իսկ մյուս կողմից`կողմից՝ ձեռներեց։ Այդ դեպքում իր ռեսուրսների (կապիտալի, աշխատանքի, հողի) օգտագործման դիմաց ստանում է աշխատավարձ, տոկոս և ռենտա, իսկ որպես ձեռներեց`ձեռներեց՝ շահույթ։ Տնտեսական գործընթացները ավելի հստակ պատկերացնելու նպատակով ուսումնասիրությունների ժամանակ տնային տնտեսության ներկայացուցիչը պայմանականորեն տարանջատվում է ձեռներեցից։ Միևնույն անձը մի կողմից՝ դիտարկվում է որպես տնային տնտեսության ներկայացուցիչ, իսկ մյուս կողմից`կողմից՝ որպես ձեռներեց։

Շուկայական տնտեսությունն ունի մի շարք թերություններ, որոնք բացասաբար են անդրադառնում ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման վրա։ Գոյություն ունեն բազմաթիվ հիմնախնդիրներ (ազգային անվտանգություն, հասարակական կարգուկանոնի պահպանություն և այլն), որոնք հնարավոր չէ լուծել շուկայական տնտեսության սկզբունքներով։ Պետությունը ստանձնում է մի շարք կարևոր տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական գործառույթներ, որոնց միջոցով ապահովում է հասարակության նորմալ կենսագործունեությունը։ Այնպես էլ պետական գործառնություններն ունեն իրենց օգտակարությունը, որոնց համար պետք է վճարել։ Այսինքն`Այսինքն՝ դրանք նույնպես ունեն իրենց արժեքը (գինը)։ Պետությունը մատուցում է իր ծառայությունները, որի դիմաց հասարակության անդամները վճարում են տարբեր ձևերով, որոնցից հիմնականը հարկերն են։

Շուկայական մրցակցությունը ստիպում է արտադրողներին ռեսուրսներն օգտագործել առավել խնայողաբար և արդյունավետ, ինչն իր հերթին խթանում է գիտատեխնիկական առաջադիմության ներդրումները արտադրության մեջ։ Առավել մեծ եկամուտ ստանալու ակնկալիքով արտադրողները ձգտում են բարելավել արտադրվող բարիքների տեսականին և որակը։ Շուկայի մասնակիցներն անընդհատ կատարելագործում են իրենց մասնագիտական ունակությունները, որովհետև մրցակցության պայմաններում կարող են դուրս մղվել արտադրությունից և հայտնվել գործազուրկի կարգավիճակում։ Հատկապես էական է ձեռներեցների դերը, որոնք մրցակցության ճնշման տակ անընդհատ փորձում են կիրառել նորույթներ, հայտնաբերել բարիքների իրացման նոր շուկաներ, արտադրության կազմակերպման նոր ձևեր և այլն։ Այս ճանապարհով ապահովվում են արտադրության զարգացման բարձր տեմպեր`տեմպեր՝ տեխնոլոգիական նորամուծությունների կիրառման հիմքի վրա։

Շուկայական տնտեսությունը`տնտեսությունը՝ իբրև հորիզոնական կոորդինացիա, յուրատեսակ համակարգ (կառույց) է`է՝ տարբեր արտադրողների և սպառողների միջև փոխհարաբերություններ հաստատելու համար։ Շուկայական համակարգի միջոցով կարգավորվում է բազմաթիվ տնտեսավարող սուբյեկտների միջև ինքնաբերական (սպոնտան) համագործակցությունը պահանջարկի և առաջարկի հարաբերակցության, ինչպես նաև գնի փոփոխության հիմքի վրա։ Դրա միջոցով ապահովվում է ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումը և բաշխումը արտադրության տարբեր ոլորտների միջև։

Շուկայում գների, պահանջարկի ու առաջարկի, գործազրկության մակարդակի, աշխատավարձի, տոկոսադրույքի փոփոխությունները այն հիմնական տեղեկություններն են, որոնք հնարավորություն են տալիս բոլոր սուբյեկտներին (տնային տնտեսության ներկայաուցիչներ, գործարարներ, պետական կառույցներ և այլն) ճիշտ կողմնորոշվելու և որոշումներ կայացնելու գործում։ Այդ որոշումները վերաբերում են սպառողներին`սպառողներին՝ թե ինչ խմբաքանակի բարիք պետք է գնեն, արտադրողներին`արտադրողներին՝ ինչ պետք է արտադրեն և, դրան համապատասխան, ինչ ռեսուրսներ պետք է ձեռք բերեն, պետական կառույցներին`կառույցներին՝ թե ինչ տնտեսական քաղաքականություն պետք է իրականացնեն։ Այս տեսանկյունից շուկան կարևոր տեղեկատվական գործառույթ է իրականացնում։

Վերը նշված գործառույթների միջոցով շուկայական տնտեսությունը ապահովում է ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումը, խթանում է գիտատեխնիկական առաջադիմությունը, նպաստում է պահանջմունքների բավարարման շրջանակների մեծացմանը ինչպես քանակապես, այնպես էլ որակապես։ Այդ ամենով հանդերձ՝ շուկան կարգավորում է տնտեսավարող սուբյեկտների փոխհարաբերությունները, որի հիմքը գործունեության փոխանակությունն է`է՝ կառուցված արժեքային ազդակների վրա։

*Տնտեսագիտության տեսություն (ուսումնական ձեռնարկ), խմբ.`՝ տ.գ.դ., պրոֆ. Գ.Ե. Կիրակոսյանի և տ.գ.թ., պրոֆ. Ի.Ե. Խլղաթյանի.-Եր., Տնտեսագետ, 2009.- 752 էջ։