«Ներզատական համակարգ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ մաքրվեց, փոխարինվեց: ։ → : (169) oգտվելով ԱՎԲ |
չ փոխարինվեց: ` → ՝ (31) oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 2.
'''Ներզատական համակարգ,''' օրգանիզմում ներզատական բջիջների և [[գեղձ]]երի համակարգ, որոնք արտադրում են կենսաբանական ակտիվ նյութեր՝ [[հորմոն]]ներ: Հիմնական նպատակը օրգանիզմի տարբեր օրգան-համակարգերի գործունեության կարգավորումն է, որն իրականացվում է նրանց կողմից արտադրվող հորմոններով, այլ կենսաբանական ակտիվ նյութերով, [[կենտրոնական նյարդային համակարգ]]ի և [[իմունային համակարգ]]ի անմիջական մասնակցությամբ և համագործակցությամբ:<ref>herwood, L. (1997). "Human Physiology: From Cells to Systems". Wadsworth Pub Co. ISBN 0495391840.</ref>
Հորմոններն արտադրվում են ոչ միայն ներզատական [[գեղձ]]երում, այլև ներզատական բջիջներ ունեցող, բայց ներզատական գեղձ չհանդիսացող այնպիսի օրգաններում, ինչպիսիք
20-րդ դարի 60-ական թվականներին անգլիացի հյուսվածաքիմիկոս Է. Պիրսը մի շարք օրգաններում հայտնաբերեց բջիջներ, որոնք ընդունակ էին ամինաթթուների նախորդներ կլանել, ապա կարբօքսիլացնել և դրանց մնացորդներից սինթեզել պեպտիդային հորմոններ: Այս բառերի ({{Lang-en|Amine Precursor Uptake and Dekarboxy}}) սկզբնատառերով Պիրսը նշված բջիջների համակարգն անվանեց APUD-համակարգ, իսկ
Որոշ նեյրոններ արտադրում են հորմոններին նմանվող նյութեր, այդ իսկ պատճառով դրանք կոչվում են [[նեյրոհյութազատիչ բջիջ|նեյրոներզատիչ բջիջ]]ներ, իսկ արտադրվող
== Հորմոնների բնորոշումը ==
Տող 13.
Օրգանիզմում կան նաև խառը գեղձեր ([[ենթաստամոքսային գեղձ]], [[սերմնարան]]ներ, [[ձվարան]]ներ), որոնք միաժամանակ համարվում են արտազատիչ և ներզատիչ գեղձեր:
Ներզատական գեղձերն
Հորմոններ արտադրող ներզատական բջիջներ կան նաև [[ուրցագեղձ]]ում, [[դեղին մարմին|դեղին մարմնում]], [[ընկերք]]ում, <nowiki>[[ստամոքս]]</nowiki>ում, աղիներում, [[արյունատար անոթ]]ներում, [[սիրտ|սրտում]], [[երիկամ]]ներում և [[ուղեղ]]ում:
Ներզատական գեղձերի գործունեության կարգավորումն իրականացվում է [[կենտրոնական նյարդային համակարգ]]ի կողմից, որում իր կարևոր դերն ունի [[հիպոթալամուս]]ը: Վերջինիս նեյրոներզատական բջիջներն ուղեղի տարբեր մասերից եկող ազդակները վերափոխում են հյութազատիչ գործընթացի և ազդում այլ ներզատական գեղձերի վրա:
Տող 34.
== Հորմոնների հատկությունները ==
Հորմոն համարվելու համար կենսաբանորեն ակտիվ նյութերը պետք է օժտված լինեն հետևյալ հատկություններով.
*
* կենսաբանորեն բարձր
* հեռահար
*
Հորմոնների բնորոշ հատկություններից են նաև մոլեկուլների փոքր չափերըն ու համեմատաբար արագ քայքայումն արյան մեջ: Արտադրվելուց հետո հորմոններն անցնում են օրգանիզմի հեղուկ
== Հորմոնների սինթեզը ==
Ըստ քիմիական կառուցվածքի հորմոնները լինում
Բոլոր ստերոիդային հորմոններն առաջանում են [[խոլեստերին]]ից: Ստերոիդային հորմոններ սինթեզող ներզատական գեղձերն անկարող են կուտակել սինթեզված հորմոնը, այդ պատճառով սինթեզին զուգահեռ հորմոններն արտազատվում են արյուն:
Սպիտակուցապեպտիդային որոշ հորմոններ ունեն պարզ ամինաթթվային շղթաներ, իսկ մյուսները կարող են ունենալ համեմատաբար բարդ չորրորդային կառուցվածք: Նրանց սինթեզը կատարվում է սպիտակուցների սինթեզի
Ամինաթթվային ածանցյալների համար հիմնական նախանյութն է [[թիրոզին]]ը: Սինթեզից հետո [[կատեխոլամի]]նները կարող են կուտակվել ներզատական բջիջներում քրոմաֆինային հատիկների ձևով: Սիմպաթիկ նյարդային ազդակները էկզոցիտոզի եղանակով առաջ են բերում կուտակված հորմոնների արտազատում:
Տող 60.
* կանխում են հորմոնների քամումը (ֆիլտրումը) [[երիկամ]]ներում:
Բջիջների վրա համապատասխան ազդեցություն թողնելուց հետո հորմոնները հիմնականում տրոհվում են համապատասխան [[ֆերմենտ]]ներով, արտահանվում [[մեզ]]ով ու կղանքով: Հորմոնների կատաբոլիզմի արդյունքում երբեմն առաջանում են նոր հորմոններ, որոնք նախկինի համեմատությամբ օժտված են առավել բարձր ակտիվությամբ:
Հորմոնների մեծամասնությունը բավականին կարճակյաց է և դրանց 80–90 %ը քայքայվում ու հեռացվում է օրգանիզմից 48-72 ժամվա ընթացքում: Հորմոնների կիսաքայքայման շրջանն այն ժամանակն է, որի ընթացքում հորմոնի քանակն արյան մեջ նվազում է երկու անգամ: Հորմոնների մեծամասնության կիսաքայքայման շրջանը կազմում է մի քանի րոպեից մինչև երկու ժամ: Հորմոնների նյութափոխանակային մաքրման (կլիրենսի) արագությունն արյան այն ծավալն է, որն ամբողջությամբ հորմոնից մաքրվում է որոշակի ժամանակահատվածում:
Տող 80.
== Հորմոնների ֆունկցիոնալ նշանակությունը ==
Կա հորմոնների ազդեցության երկու
Տարբերում են ֆունկցիոնալ ազդեցության հետևյալ ձևերը.
*
*
*
* զգայածին (ռեակտոգեն)
== Հիպոթալամուս-հիպոֆիզային համակարգ ==
Տող 102.
[[Ադոնոկորտիկոտրոպ հորմոն]]ը (ադենակեղևահակ հորմոն, ԱԿՏՀ, կորտիկոտրոպին) խթանում է [[մակերիկամ]]ների կեղևի զարգացումն ու նրանց կողմից հորմոնների արտադրությունը: Այն հատկապես ազդում է խրձային և ցանցային գոտիների վրա ու խթանում դրանց հորմոնների արտադրությունը:
[[Թիրեոտրոպ հորմոն]]ը (ԹՏՀ, թիրեոտրոպին) մեծացնում է յոդի յուրացումը [[վահանագեղձ]]ի բջիջների կողմից, խթանում է այս գեղձի աճն ու զարգացումը, վերջինիս կողմից արտադրվող հորմոնների սինթեզն ու հյութազատումը:<ref>Pohorecky LA, Wurtman RJ (March 1971). "Adrenocortical control of epinephrine synthesis" . Pharmacological Reviews 23 (1): 1–35. PMID 4941407</ref>
[[Լյուտեինացնող հորմոն]]ը (ԼՀ, լյուտրոպին) մյուս գոնադոտրոպ
=== Հիպոֆիզի էֆեկտոր հորմոններ ===
[[Աճի հորմոն]]ը (ՍՏՀ, սոմատոտրոպ հորմոն, սոմատոտրոպին) խթանում է օրգանիզմի, առանձին օրգանների աճն ու զարգացումը, նպաստում է ոսկրերի աճին, օրգանիզմում [[սպիտակուց]]ների սինթեզին ու կուտակմանը, [[գլյուկոզ]]ի ավելացմանը արյան մեջ, ինչպես նաև [[ճարպ]]երի տրոհմանը:
[[Մելանոխթանիչ հորմոն]]ները (մելանոտրոպիններ, ՄԽՀ, մելանոցիտ խթանիչ հորմոններ, ինտերմեդին) մեծ դեր են խաղում կենդանիների գունակային փոխանակության գործում: Տարբերում են մելանոխթանիչ հորմոնների α, β և γ տարատեսակներ: Մելանոխթանիչ հորմոններն ակտիվացնում են [[մելանին]] գունանյութի սինթեզը մաշկի ու մազերի գունակային բջիջներում ([[մելանոցիտ]]ներ կամ մելանոֆորներ), իսկ վառ լուսավորության դեպքում
{{հիմնական|Պրոլակտին}}
Տող 113.
=== [[Հիպոթալամուս-նեյրոհիպոֆիզային համակարգ]] ===
Նեյրոհիպոֆիզից արյան մեջ են հյութազատվում երկու
[[Հակամիզամուղային հորմոն]]ի (ՀՄՀ) ազդեցությամբ նվազում է արտադրվող մեզի քանակը, մեծանում է դրա խտությունը, բարձրանում արյան ճնշումը: Այն մեծացնում է ջրի հետներծծումը [[նեֆրոն]]ի հեռադիր ոլորուն և հավաքող խողովակներում: ՀՄՀ-ն մեծ չափաբաժիններով նեղացնում է նախամազանոթային զարկերակիկները, որի հետևանքով բարձրանում է ծայրամասային անոթային դիմադրությունն ու [[արյան ճնշում]]ը: Այստեղից էլ առաջացել է դրա երկրորդ
[[Օքսիտոցին]]ը հիմնականում ազդում է [[արգանդ]]ի հարթ մկանների վրա և ակտիվացնում նրա կծկումները, իսկ մեծ չափաքանակների
=== Հիպոթալամուսի նեյրոկարգավորիչ պեպտիդներ ===
[[Հիպոթալամուս]]ը ([[ենթատեսաթումբ]]) ներզատական համակարգի հիմանական կարգավորիչ կենտրոնն է: Այն [[ուղեղ]]ի մաս է, տեղեկություն է ստանում ներքին ու արտաքին միջավայրերից, ապա արձագանքում՝ նյարդային ու հորմոնային [[ազդակ]]ների միջոցով: Ենթատեսաթումբը ղեկավարում է իրենից ներքև գտնվող [[մակուղեղ]]ի գործունեությունը,
Հիպոթալամուսն արտադրում է
[[Ներսածին մորֆինանման նյութեր]]ը (ներսածին օպիատները) թուլացնում են [[ցավի ֆիզիոլոգիա|ցավը]], կարգավորում են օրգանիզմի ջերմաստիճանը, [[արյան ճնշում]]ը, առաջացնում են [[էյֆորիա]] (հիվանդագին բարձր տրամադրություն), իջեցնում տագնապի զգացողությունն ու առաջացնում բավարարվածության զգացում: Դրանց քանակը կտրուկ ավելանում է [[ցավի ֆիզիոլոգիա|ցավի]] և [[սթրես]]ների ժամանակ: Դրան հակառակ, [[հիպոթալամուս]]ում սինթեզվող [[P-նյութ]]ը համարվում է [[ցավի ֆիզիոլոգիա|ցավի]] [[միջնորդանյութ]], նպաստում է ցավի առաջացմանը:
== Վահանագեղձ ==
[[Վահանագեղձ]]ում տարբերում են հորմոն արտադրող երկու տեսակի բջիջներ. A բջիջներ (թիրեոցիտներ), որոնք արտադրում են յոդ պարունակող երկու
Վահանագեղձի յոդ պարունակող հորմոնները մեծացնում են էներգիայի փոխանակությունն ու ջերմագոյացումը, ուժեղացնում են օքսիդացման գործընթացները, նպաստում են սպիտակուցների սինթեզին (սակայն բարձր քանակներն ուժեղացնում են սպիտակուցների տրոհումը), նպաստում են հյուսվածքներում ածխաջրերի ծախսին, արյան մեջ ավելացնում են գլյուկոզի քանակը, նպաստում են սաղմի նյարդային բջիջների զարգացմանը, օրգանիզմի աճին ու զարգացմանը:<ref>Galton, Valerie Anne (1 January 1988). "The Role of Thyroid Hormone in Amphibian Development". Integrative and Comparative Biology 28 (2): 309–18. doi:10.1093/icb/28.2.309 . JSTOR 3883279</ref>
Տող 135.
== [[Մակերիկամներ]] ==
[[Մակերիկամ]]ները կազմված են կեղևային և միջուկային շերտերից:
Մակերիկամների կեղևում արտադրվում են ստերոիդային ծագման հորմոններ՝ [[կորտիկոստերոիդ]]ներ կամ կորտիկոիդներ: Մակերիկամների կեղևը կազմված է երեք
Հանքակորտիկոիդների հիմնական ներկայացուցիչն [[ալդոստերոն]]ն է: Հանքակորտիկոիդների հիմնական թիրախը [[նեֆրոն]]ի [[Հենլեի կանթ]]ի վերընթաց ծունկն է և հեռադիր խողովակիկները, որտեղ հորմոնն ուժեղացնում է [[նատրիում]]ի հետներծծումն առաջնային մեզից և նպաստում [[կալիում]]ի, ջրածնի իոնների և [[ամոնիակ]]ի արտահանմանն օրգանիզմից:<ref>Colombo L, Dalla Valle L, Fiore C, Armanini D, Belvedere P (April 2006). "Aldosterone and the conquest of land". Journal of Endocrinological Investigation 29 (4): 373–9. doi:10.1007/bf03344112 . PMID 16699307</ref>
Տող 148.
[[Ենթաստամոքսային գեղձ]]ում սինթեզվում են տարբեր հորմոններ, որոնցից են [[ինսուլին]]ը, [[գլյուկագոն]]ը և [[սոմատոստատին]]ը:<ref>Colorado State University - Biomedical Hypertextbooks - Somatostatin</ref>
[[Ինսուլին]]ն ազդում է գրեթե բոլոր հյուսվածքների նյութափոխանակային գործընթացների,
[[Գլյուկագոն]]ն ունի հակաինսուլինային ազդեցություն, նպաստում է արյան մեջ գլյուկոզի ավելացմանը, խթանում է [[գլյուկոնեոգենեզ]]ը, [[ճարպ]]երի ու [[սպիտակուց]]ների տրոհումը:
Տող 168.
== Սփռուն ներզատական համակարգ ==
{{հիմնական|Սփռուն ներզատական համակարգ}}
Տարբեր օրգաններում ցրված ներզատական բջիջները միասին կազմում են սփռուն ներզատական համակարգը: Այս համակարգի մեջ են մտնում [[ուրցագեղձ]]ը, [[երիկամ]]ները, [[սիրտ]]ը, [[ընկերք]]ը, [[մարսողական համակարգ|մարսողական]] ուղին, [[ուղեղ]]ը, ճարպային հյուսվածքը, մկանները:<ref>Pedersen BK, Febbraio MA (October 2008). "Muscle as an endocrine organ: focus on muscle-derived interleukin-6". Physiological Reviews 88 (4): 1379–406. doi:10.1152/physrev.90100.2007 . PMID 18923185</ref> Վերջին տարիներին բացահայտվել են
== Արտաքին հղումներ ==
|