«Նախնադարյան Հայաստան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Շուրջ 2,5-3 միլիոն տարի առաջ երկրագնդի վրա առաջացավ մարդու նախնին, որին ընդունված է կոչել նախամարդ։ Հնագույն մարդիկ ապրել են տաք երկրներում, ինչպես օրինակ Արևելյան Աֆրիկայում, որտեղ պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են մարդկանց գանգեր և ոսկորներ։ Հին մարդը շատ էր հիշեցնում կապկի։ Նա կոպիտ դեմք ուներ, ճապաղ քիթ, դուրս ցցված ծնոտ և հետ գնացած ճակատ։ Նրա քայլվածքը դեռ ուղիղ չէր և ցատկեր էր հիշեցնում, ձեռքերը երկար էին և կախվում էին ծնկներից ցած։ Նրա մոտ դեռ գերակշռում էին կենդանատիպ գծերը։ Հին մարդիկ շփվում էին միմյանց հետ ինչպես կենդանիները՝ արձակելով տարբեր հնչյուններ։ Նրանց ուղեղն ավելի մեծ էր, քան կապկինը, բայց շատ ավելի փոքր, քան ժամանակակից մարդունը։

 

Նախամարդը, տարածվելով աշխարհով մեկ, հաստատվում է նաև Հայկական լեռնաշխարհում, որը վերածվում է նրա օրրաններից մեկի՝ գիտնականների կողմից ստանալով «Հայկական միջանցք» անունը։ Բնության դեմ մաքառելով՝ հին մարդիկ աստիճանաբար անցնում են աշխատանքային գործունեության, որի ընթացքում կատարելագործվում է նրանց քայլվածքը, արտաքին տեսքը և ուղեղի կառուցվածքը։ Մարդիկ ապրում էին խմբերով, որոնք գիտնականների կողմից ստացել են մարդկային հոտ անունը։ Մարդկային հոտի անդամները, մեծից փոքր, զբաղվում էին հավաքչությամբ՝ ամբողջ օրը ուտելիք փնտրելով։ Նրանք ուտում էին արմտիք, պտուղներ, հատապտուղներ և թռչունների ձվեր։

 

Նախնադարյան հասարակության դարաշրջանը գիտնականները բաժանում են մի քանի շրջանների՝ հիմք ընդունելով, թե ինչից են պատրաստված եղել հնագույն մարդկանց գործիքները։

 

Մարդկության պատմության հնագույն շրջանը մենք անվանում ենք քարի դար, որովհետև աշխատանքային գործիքները պատրաստվում էին քարից։ Անշուշտ, գործիքները պատրաստվել են նաև փայտից և ոսկորից, սակայն դրանք ժամանակի ընթացքում ոչնչացել են և չեն պահպանվել։ Քարի դարի վաղ շրջանը, որը հաշվվում է հարյուր հազարավոր տարիներ, կոչվում է հին քարի դար կամ հնաքար (պալեոլիթ)։ Այն ավարտվում է մեզանից շուրջ 14 հազար տարի առաջ։ Հայկական լեռնաշխարհը հնագիտորեն լավ ուսումնասիրված չէ։ Այսուհանդերձ նրա տարբեր մասերում հայտնաբերվել են մարդու աշխատանքային գործունեության բազմաթիվ հետքեր, մասնավորապես նրա կողմից պատրաստված քարե գործիքներ վանակատից (օբսիդիան, սատանի եղունգ), որձաքարից (բազալտ), կայծքարից և այլ քարատեսակներից։ Հայաստանում հատկապես նշանավոր են Արագածի փեշերին բարձրացող Արտին լեռան վրա և Արզնիում գտնված հնավայրերը, որտեղ հայտնաբերվել են մեծ քանակությամբ աշխատանքային գործիքներ։ Արտին լեռան կայաններից և Արցախի Ազոխի քարայրի ստորին շերտում հայտնաբերված նախամարդու գործունեության մնացորդներն ունեն շուրջ 700 հազար տարվա վաղեմություն։

 

Նորաքարը (նեոլիթ) թվագրվում է Ք.ա. VII հազարամյակի կեսերից մինչև V հազարամյակի կեսերը։ Այս շրջանում կատարելության է հասնում քարի մշակման արվեստը, գործիքները հղկվում են, փայտե կոթավոր քարե կացիններով սկսում են պատրաստել սայլեր և մակույկներ։ Հանդես են գալիս մշտական կացարանները՝ բնակավայրերը։ Պատրաստվում են կավե առաջին ամանները, որոնց մեջ սկսում են կերակուր պատրաստել։ Կառուցվում են տաճարներ և ամրոց-մթերանոցներ։ Մարդը ոչ միայն յուրացնում, այլև արտադրում և մշակում է անհրաժեշտ մթերքը։ Հանդես եկան առաջին արհեստները, ծնունդ առավ արհեստական ոռոգման համակարգը։ Մարդիկ անցան նստակեցության, որը գիտության մեջ ստացել է նեոլիթյան հեղափոխություն անունը։ Բնակչության արագ աճն առաջ է բերում պայքար կենսատարածքների համար։ Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը արտաքին վտանգի աճի պայմաններում աստիճանաբար սկսում են միավորվել ցեղային միությունների մեջ, որոնք սփռված էին լեռնաշխարհի ողջ տարածքում։

 

Հայկական լեռնաշխարհի տեղաբնիկները վաղնջական ժամանակներից ծանոթ են եղել ազնիվ մետաղներին՝ ոսկուն և արծաթին, բնածին պղնձին և երկնաքարային երկաթին։ Ք.ա. V հազարամյակի կեսերից սկսվում է պղնձաքարի (էնեոլիթ) դարաշրջանը։ Սակայն պղինձը, որ հեշտ կռելի էր և փափուկ, չկարողացավ կիրառությունից դուրս մղել առավել ամուր քարե գործիքները։ Պղնձաքարի շրջանում, որն ավարտվեց Ք.ա. IV հազարամյակի վերջին, գործիքների տեսականին դարձավ բազմապիսի և ավելի որակյալ։ Ընտելացվեցին խոշոր և մանր եղջերավոր անասունները։ Որպես քարշիչ ուժ լայնորեն սկսեցին օգտագործվել լծկան եզները։ Բուռն զարգացում ապրեցին արհեստները՝ բրուտությունը, մետաղագործությունը և մանածագործությունը։ Սկսեցին աշխույժ առևտրական և փոխանակային կապեր հաստատվել Հայկական լեռնաշխարհի և հարևան երկրների միջև։ Հայկական լեռնաշխարհը դառնում է աշխարհում մետաղագործության հնագույն կենտրոններից մեկը։

 

Նախնադարյան մարդն առաջին քայլերն արեց ժամանակը չափելու ուղղությամբ։ Սկզբում նա հաշվեց օրերի այն քանակը, որի ընթացքում լուսնի մահիկը, անընդհատ մեծանալով, վերածվում էր լիալուսնի և վերադառնում իր սկզբնական վիճակին։ Այսպես ծագեց լուսնային ամսվա գաղափարը։ Հնարավոր եղավ ժամանակը չափել ոչ միայն օրերով, այլև լուսնային ամիսներով։ Նախնադարյան մարդու համար շատ դժվար էր պարզել տարվա տևողությունը։ Սակայն մարդն անընդհատ զարգանում էր ու առաջադիմում։ Հետևելով եղանակային փոփոխություններին՝ նա իր համար մեծ հայտնագործություն արեց, որ գարնանից մինչև հաջորդ գարուն, բերքահավաքից մինչև հաջորդ բերքահավաք մոտավորապես նույն քանակությամբ օրեր են անցնում։ Հետևելով երկնակամարում որոշ աստղերի շարժմանը՝ Հին Եգիպտոսում առաջինը պարզեցին, որ տարին բաղկացած է 365 օրից, որով փաստորեն սկիզբ առավ շարժական տոմարը։ Առկա նյութը ցույց է տալիս, որ Հայկական լեռնաշխարհի բնակչությունը հավանաբար Ք.ա. III հազարամյակից հիանալի պատկերացում ուներ արեգակնային տարվա մասին։

 

Հայ ժողովրդի կազմավորումը տեղի է ունեցել Հայկական լեռնաշխարհում։ Ք.ա. III հազարամյակում և II հազարամյակի առաջին կեսին Հայկական լեռնաշխարհում ապրում էին տասնյակ և հարյուրավոր ցեղեր։ Նրանց մեծագույն մասը պատկանում էր հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին։ Սկզբնապես հնդեվրոպացիների նախահայրենիքն ընդգրկել է Փոքր Ասիայի արևելյան հատվածը, Հայկական լեռնաշխարհը և Իրանական սարահարթի հյուսիսարևմտյան շրջանները։ Հիշյալ տարածքներում, բացի հայերի նախնիներից, ապրել են նաև գերմանացիների, հույների, ռուսների, հնդիրանական և այլ ժողովուրդների նախնիները։ Նրանց լեզուներն անվանում են հնդեվրոպական լեզվաընտանիք, քանի որ դրան պատկանող ժողովուրդները բնակեցնում են Հնդկաստանից մինչև Եվրոպայի արևմուտքը ձգվող երկրների գրեթե ամբողջ տարածքը։ Հնդեվրոպական լեզուներով խոսող ցեղերը ժամանակին իրենց նախահայրենիքից շարժվել են դեպի իրենց ապագա հայրենիքները։ Այնտեղ բնակվող ցեղերից ավելի ուժեղ, կենսունակ և կազմակերպված լինելով՝ նրանք տեղացիներին են փոխանցել իրենց լեզուները և, միավորվելով, կազմել են տարբեր ժողովուրդներ։