|
| latin = Gallus gallus (Linnaeus, 1758)
}}
'''Հավ''' ({{lang-lat|Gallus gallus domesticus}}, արուն`արուն՝ [[աքաղաղ]] կամ աքլոր), թվաքանակով աշխարհում ամենամեծ և ամենատարածված ընտանի [[թռչուններ]]ն են: Պատկանում են [[հավազգիներ]]ի կարգին: Կարողանում են թռչել, սակայն ոչ հեռու և շատ վատ: Հավերը մարդու կողմից բուծվում են [[միս]], [[ձու]], ինչպես նաև փետուր և աղվափետուր (բմբուլ) ստանալու համար, որպես պարարտանյութ օգտագործվում է նաև թռչնաղբը: Հավերի ընտելացման երկարատև պատմության ընթացքում մարդու կողմից ստացվել և բուծվել են հավերի բազմաթիվ ցեղեր:
== Ընտելացման պատմությունը ==
Համարվում է, որ ընտանի հավերը ծագել են [[Ասիա]]յում հանդիպող [[բանկիվյան հավ]]երից կամ [[ջունգլիներ]]ի վայրի հավերից, որոնք հանդիպում էին [[Հնդկաստան]]ի, [[Հնդկաչին]]ի, Հարավային [[Չինաստան]]ի, [[Ինդոնեզիա]]յի և [[Ֆիլիպիններ]]ի տարածքներում: Հավերի ընտելացման ամենավաղ վկայությունները վերագրվում են Հնդկաստանին`Հնդկաստանին՝ մոտ մթա 2000 տարի առաջ: Ավելի ուշ ժամանակների հետազոտողների մի մասը պնդում էին, որ հավերի ընտելացման գործընթացը սկսվել է մոտ մթա 3200 տարի առաջ: Ներկայումս բավականին շատ փաստեր են առկա, որ դա տեղի է ունեցել Հարավ-Արևելյան Ասիայում և Չինաստանում ` դեռևս մթա 6000-8000 տարի առաջ: [[Միտոքոնդրիումներ|Միտոքոնդրիումային]] [[ԴՆԹ]]-ի հետազոտումները ցույց են տվել, որ ժամանակակից հավերի նախնիները ընտելացվել են մոտավորապես մթա 3500 տարի առաջ` Ասիայում:
Մթա 14-րդ դարում հավերը հայտնվել են [[Հին Եգիպտոս]]ում: Ավելի վաղ նրանք հայտնվել էին [[Մերձավոր Արևելք]]ում: Անտիկ ժամանակաշրջանում հավերը հայտնվել են [[Հունաստան]]ում, իսկ այնտեղից տարածվել [[Եվրոպա]]յում:
== Արտաքին տեսքը և բազմացումը ==
Հավերի մարմինը համաչափ է և ունի միջին երկարություն: Կուրծքը լավ է զարգացած`զարգացած՝ հատկապես մսատու ցեղերի մոտ: Կատարը (երկրորդային սեռական օրգան) ունի տերևի, վարդի, պատիճի կամ ընկույզի ձև: Ականջաբլթակները`Ականջաբլթակները՝ կարմիր, հազվադեպ`հազվադեպ՝ սպիտակ: Սեռահասուն են դառնում և ձվարկում 5-6 ամսականում: Սաղմի զարգացման տևողությունը 21-22 օր է: Ձվատվության քանակը կապված է վերարտադրական օրգանների, մասնավորապես ձվարանի և ձվատար խողովակի գործառնության հետ: Սեռահասուն հավի ձվարանի արտաքին կեղևային շերտում հաշվվում է 2000-3500 [[ձվաբջիջ]], որի միայն մեկ քառորդն է ստացվում մթերատվության ընթացքում (2-2,5 տարի): Մեծահասակ հավերի մթերատվությունը կարելի է 7-8 ամսով երկարացնել`երկարացնել՝ արհեստական փետրափոխության միջոցով:
== Ցեղերը ==
Հավերը բաժանվում են երեք հիմնական խմբերի`խմբերի՝ ձվատու, մսաձվատու և մսատու: Առավել տարածված են ձվատու ցեղերը`ցեղերը՝ լեգհոռն, մինորկա, անդալուզյան, համբուրգյան, իսպանական, օռլովյան, [[ռուսական սպիտակ հավեր | ռուսական սպիտակ]] և այլն: Ձվատու ցեղի հավերը կշռում են մինչև 2 կգ (աքաղաղները`աքաղաղները՝ մինչև 3 կգ), տարեկան ձվատվությունը մինչև 250 ձու, ռեկորդը`ռեկորդը՝ 365 ձու: Մսաձվատու ցեղերից են`են՝ [[Ռոդայլենդ (հավերի ցեղ) | ռոդ-այլենդ]], [[Նյու Հեմփշիր (կենսաբանություն)| նյու-հեմփշիր]], պլիմուտրոկ, վիանդոտ, սուսկես, [[Երևանյան հավերի ցեղ | երևանյան]], ֆավերոլ և այլն: Կշռում են մինչև 4 կգ, միսը որակով է և համեղ, միջին ձվատվությունը`ձվատվությունը՝ մինչև 240 ձու: Մսատու ցեղերից են`են՝ կորնիշ, լանգշան, կոխինխին և այլն: Կենդանի զանգվածը մինչև 4,5 կգ, ձվատվությունը մինչև 130 ձու: Դրանցից կորնիշները օգտագործվում են մսաձվատու ցեղերի հետ տրամախաչելու և բրոյլերներ ([[մսացու ճուտ]]) ստանալու համար: Բրոյլերների միսը լավագույն դիետիկ [[սննդամթերք]] է, պարունակում է մինչև 20% լիարժեք [[սպիտակուց]] և միայն 5-7% [[ճարպ]]:
{{վիքիքաղվածք}}
|
