«Հայաստանը վաղ միջնադարում»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[5-րդ դար]]ի 80-ական թվականներին հայոց ապստամբական շարժման արդյունքներից էր [[Մեծ Հայք]]ի [[Արցախ]] և [[Ուտիք]] [[նահանգ]]ներում ու հարակից տարածքներում հայկական թագավորության հիմնումը, որտեղ Հայկազուն-Սիսակյան Առանից սերող տոհմից [[484 թվական]]ին գահ է բարձրանում [[Վաչագան Բարեպաշտ]]ը: Վաչագան թագավորի բարենորոգչական գործունեության շնորհիվ բարգավաճում են եկեղեցաշինությունը և դպրոցաշինությունը։ Վաչագան Բարեպաշտ արքան ստեղծում է «Սահմանադրութիւն կանոնական»-ը, որը [[եպիսկոպոս]]ների, [[քահանա]]ների և ազատների համաձայնությամբ ընդունվում է Աղուենի կանոնադիր ժողովում։ Այն համաշխարհային և [[հայ]] [[Իրավագիտություն|իրավագիտության]] պատմության մեջ վաղ կանոնագրություններից է։ Մովսես Կաղանկատվացու գնահատմամբ`գնահատմամբ՝ Վաչագան Բարեպաշտը «եղավ աստվածագիտության լույսի դուռ և բազմազան բարիքների երջանիկ օրինակ»:

Միջազգային ասպարեզում կարևորվում էին քրիստոնեական [[եկեղեցի]]ների հարաբերությունները։ [[Հայ առաքելական եկեղեցի]]ն մշտապես պահպանել է [[Քրիստոս]]ի մի բնության մասին ճշմարիտ դավանաբանությունը`դավանաբանությունը՝ հենվելով [[Տիեզերական ժողովներ|տիեզերական առաջին երեք ժողովներ]]ի վճիռների վրա։ Հայ եկեղեցին չէր մասնակցել [[Քաղկեդոն]]ի 4-րդ ժողովին ([[451 թվական]]), որն ընդունել էր Քրիստոսի`Քրիստոսի՝ «մի անձ, երկու բնություն» բացատրությունը։ Այդ բանաձևի հետևորդները հետագայում կոչվեցին քաղկեդոնականներ կամ երկաբնակներ։

[[Վահան Մամիկոնյան]]ից հետո իշխանությունը 6-րդ դարի սկզբին անցնում է նրա եղբորը`եղբորը՝ Վարդ Պատրիկին։ Հայող կաթողիկոս Բաբգեն Ա-ն [[Դվին]]ում [[506 թվական]]ին ժողով է գումարում`գումարում՝ Հայ առաքելական եկեղեցուն ենթակա վրաց, աղվանից հոգևորականների և նեստորականներից [[Պարսկաստան]]ում նեղվող քրիստոնյաների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ։ [[Դվինի եկեղեցական ժողով (506)|Դվինի առաջին ժողով]]ը դատապարտում է նեստորականների գործողությունները և [[Նիկեա]]յի ժողովի դավանաբանության վրա հաստատված գրություն է կազմում ու հանձնում Պարսկաստանից եկած քրիստոնյաներին։ Ժողովում ուղենշվում է Հայ եկեղեցու դավանաբանական ինքնուրույնությունը։

Վարդ Պատրիկից հետո [[Արևելյան Հայաստան]]ում կառավարեցին [[պարսիկ]] [[մարզպան]]ները, այնուհետև`այնուհետև՝ հայոց իշխան Մժեժ Գնունին։

[[Արևմտյան Հայաստան]]ում ([[Մեծ Հայք]]ի արևմտյան մաս և [[Փոքր Հայք]]) գործում էր [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրության]] վարչակարգը։ Հուստինիանոս Առաջինը, կայսրության կառավարումը կենտրոնացնելու և հայ նախարարների ներքին կառավարման համակարգը քանդելու նպատակով նաև Արևմտյան Հայաստանում իրականացնում է մի շարք միջոցառումներ, որոնք ծանրացնում են հայության վիճակը։ Կայսրը 530-531 թվականներին ռազմավարչական բաժանում է կատարում, խախտում Արևմտյան Հայաստանի իշխանական տների համակարգը`համակարգը՝ կառավարումը հանձնելով բյուզանդական զինվորական պաշտոնյաներին։ [[536 թվական]]ի հրապարակած օրենքով Արևմտյան Հայաստանի նախկին նահանգներից և հայկական հինգ ինքնուրույն իշխանություններից ստեղծում է Առաջին Հայք (կենտրոնը`կենտրոնը՝ Հուստինիանուպոլիս), Երկրորդ Հայք (Սեբաստիա), Երրորդ Հայք (Մելիտինե) և Չորրորդ Հայք (Մարտիրուպոլիս) նահանգները։

Բյուզանդական կայսրության լուծը ծանրանում է։ Հայոց իշխան Համազասպին զրպարտելով և սպանելով`սպանելով՝ կայսեր մտերիմներից Ակակիոսը [[հայ]]երի նկատմամբ բռնություններ է գործադրում։ [[539 թվական]]ին հայերը Հովհաննես Արշակունու և նրա որդու`որդու՝ Արտավանի գլխավորությամբ ապստամբում ու սպանում են Ակակիոսին։ Հուստինիանոսն ուղարկում է Սիտտաս զորավարի զորքը։ Ճակատամարտում նրան նիզակով սպանում է ապստամբության ղեկավար Արտավան Արշակունին։ Բյուզանդացիները դավադրաբար սպանում են Հովհաննես Արշակունուն։ Ապստամբները հարկադրաբար դիմում են Խոսրով Անուշիրվանին։ Օգտվելով առիթից`առիթից՝ պարսից արքան [[540 թվական]]ին Բյուզանդիային պատերազմ է հայտարարում։ Ռազմական գործողությունները ավերածություններ են պատճառում Հայաստանին։