«Երեսնամյա պատերազմ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ փոխարինվեց: ` → ՝ (7) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 88.
* Լյութերներին էին մնում այն տարածքները, որոնք գրավել էին կաթոլիկներից:
* Այն Եպիսկոպոսները, որոնք դավանափոխվել էին լյութերիզմի հրաժարվում էին իրենց տարածքներց:
Չնայած Աուգսբուրգի հաշտությամբ մի փոքր ժամանակ խաղաղություն տիրեց, իրավիճակը ավելի բարդացավ, երբ ամբողջ Գերմանիայով տարածվեց նոր կրոն`կրոն՝ [[Կալվինիզմ]]: Այն դարձավ Գերմանիայի երեք խոշոր կրոններից մեկը, սակայն Աուգսբուրգի հաշտությամբ իրավունքեր էր տրված միայն կաթոլիկներին և լյութերականներին<ref name="POP-HLS">{{cite web|url=http://www.historylearningsite.co.uk/peace_of_prague.htm|title=::Պրագայի խաղաղություն::|publisher=historylearningsite.co.uk|accessdate=24 Մայիս 2008 }}</ref><ref name="POP-GN">{{cite չօգտագործված web|url=http://www.germannotes.com/archive/article.php?products_id=492|title=Պրագայի խաղաղություն (1635) – Historic Event&nbsp;&nbsp;- German Archive: The Peace of Prague of 30 May 1635 was a treaty between the Holy Roman Emperor, Ferdinand II, and most of the Protestant states of the Empire. It effectively brought to an end the civil war aspect of the Thirty Years' War (1618–1648); however, the war still carried on due to the continued intervention on German soil of Spain, Sweden, and, from mid-1635, France.|publisher=germannotes.com|accessdate=2008 թ․ մայիսի 24 }} {{Dead link|date=September 2010|bot=H3llBot}}</ref>:
 
Սրբազան Հռոմեական կայսրության հարակից երկրները նույնպես նպաստեցին երեսնամյա պատերազմի բռնկմանը.
* Իսպանիան հետաքրքրված էր գերմանական պետություններով, քանի որ նա այդ ժամանակ տիրում էր Իսպանական Նիդերլանդներին և Իտալիայի արևմտյան տարածքներին, որոնք կապվում էին իսպանական առևտրային ուղով: Հոլանդացիները ապստամբեցին իսպանական տերության դեմ`դեմ՝ սկսած [[1560]]-ականներից և համաձայնության եկան միայն [[1609]] թվականին:
* Ֆրանսիան շրջափակված էր երկու Հաբսբուրգյան տերություններով (Իսպանիա և Սրբազան Հռոմեական կայսրություն) և հետաքրքրված էր թույլ գերմանական պետությունների նվաճմամբ:
* Շվեդիան և Դանիան հետաքրքրված էին հյուսիսգերամանական պետություններով [[Բալթիկ ծով]]ի շրջակայքում:
Տող 99.
Կրոնական լարվածությունը պահպանվեց մինչև [[16-րդ դար]]ի երկրորդ կեսը: Աուգսբուրգի հաշտությունը սկսվեց խախտվել, քանի որ որոշ եպիսկոպոսներ սկսեցին վերականգնել իրենց կալվածքները, իսկ Հաբսբուրգները սկսեցին վերականգնել կաթոլիկ իշխանությունը Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում և Իսպանիայում: Այս ժամանակներում տեղի ունեցավ [[Քյոլնի պատերազմ]]ը ([[1583]]–[[1588|88]]), հակամարտությունը սկսվեց, երբ քաղաքի արքեպիսկոպոս [[Գեբարդ Տրուչես վոն Վոլբուրգ]]ը դավանափոխվեց կավանիզմի: Քանի որ նա նշանակվել էր կայսրի կողմից, նա չէր իրավունք չուներ կաթոլիզմից բացի այլ կրոնի դավեր:
 
Քյոլնի պատերազմում իսպանական զորքերը դուրս քշեցին նախկին արքեպիսկոպոսին և նշանակեցին նորին`նորին՝ ի դեմս Էռնստ Բավարիացու, ով կաթոլիկ էր: Այս հաջողությունից հետո Կաթոլիկները առավել ամրապնդեցին դիրքերը և խստացրեցին ''cuius regio, eius religio'' (թարգմանաբար կրոնափոխվիր կամ հեռացիր) սկզբունքի կիրառումը Բավարիայում, [[Վյուրցբուրգ]]ում և այլ երկրներում: Այն ստիպում էր լյութերներին կրոնափոխվել կամ լքել երկիրը: Լյութերները նաև ականատես եղան Պալատինետի (1560), Նասուի (1578), Հեսե-Կասեի (1603) և Բրանդենբուրգի (1613) լորդերի կրոնափոխությանը: Այսպիսով [[Հռենոս]]ի ափերից մինչև [[Դանուբ]] գետը հիմնականում գերիշխում էին Կաթոլիկները, իսկ Լյութերները արտաքսվեցին հյուսիս: Մյուս տարածքներում իշխում էին կալվինիստները: Այնուամենայնիվ, համարյա ամենուր գործում էին բոլոր կրոնների փոքրամասնություններ: Որոշ դքսություններում կաթոլիկների, լյութերների և կալվինների թիվը գրեթե հավասար էր:
 
Երկար ժամանակ իշխող իսպանացի զարմիկներին, այդ թվում Հաբսբուրգյան կայսրեր [[Կառլոս V (Սրբազան Հռոմի կայսր)|Կառլոս V]]-ին (հատկապես [[Ֆերդինանդ I (Սրբազան Հռոմի կայսր)|Ֆերդինանդ I]]-ին և [[Մաքսիմիլիան II (Սրբազան Հռոմի կայսր)|Մաքսիմիլիան II]]-ին, նաև [[Ռուդոլֆ II (Սրբազան Հռոմի կայսր)|Ռուդոլֆ II]]-ին և նրա հետևորդ [[Մատիաս (Սրբազան Հռոմի կայսր)|Մատիաս]]ին) շատ էին քննադատում իրենց արքունիքի անդամներին կրոնական ազատություն տալու համար: Այս իշխանավորները կայսրության ներսում հանդուրժում էին քրիստոնեության տարբեր ուղղությունները<ref name="TYW-Pipeline">{{cite web|url=http://www.pipeline.com/~cwa/TYWHome.htm#Background|title=Երեսնամյա պատերազմը|publisher=Pipeline|accessdate=24 Մայիս 2008}}</ref>: Մինչ այդ Շվեդիան և Դանիան, որոնք երկուսն էլ լյութերական թագավորություններ էին փորձում էին կայրության ներսում օգնել բողոքականներին և ձեռք բերել տնտեսական և քաղաքական իշխանություն:
Տող 105.
Կրոնական լարվածությունը ներխուժեց գերմանական ազատ քաղաք [[Դոնեվյուրթ]] [[1606]] թվականին: Այստեղ լյութերականները արգելեցին կաթոլիկներին երթ կազմակերպել, և տեղի ունեցավ բախում: Սա Բավարիայի դուքս Մաքսիմիլիան I-ին ստիպեց կանգնել կաթոլիկների կողքին: Արդյունքում, երբ բախումները դադարեցին, Կալվինիստները (որոնք մինչ այդ փոքրամասնություն էին) դարձան առավել սպառնալի: Նրանք միավորվեցին և ստեղծեցին [[Ավետարանչական միության լիգա]] 1608-ին, որը գլխավորեց Պալատինի հերցոգ Ֆրեդերիկ V-ը:<ref name="FWK-CE6">{{cite web|url=http://www.bartleby.com/65/fr/FredWK.html|title=Ձմեռայն թագավոր Ֆրեդերիկը: Կոլումբիա հանրագիտարան, վեցերորդ հրատարակչություն: 2001–07|publisher=bartleby.com|accessdate=24 Մայիս 2008}}</ref> Լիգայի ստեղծումից հետո կաթոլիկները նույնպես միավորվեցին և ստեղծեցին Կաթոլիկների լիգա 1609-ին, որը գլավորեց դուքս Մաքսիմիլիանը:
 
Հաջորդ լարվածությունը ծագեց 1609 թվականին Յուլերի ժառանգության համար պատերազմում, որը սկսվեց, երբ Յուլի-Կլեվե-Բերգի դուքս Ջոն Վիլամը մահացավ առանց ժառանգ:<ref name="V. Wedgwood, 1957, p. 48">C. V. Wedgwood, ''Երեսնամյա պատերազմ'' (Penguin, 1957, 1961), p. 48.</ref> Դքսությանը տիրանալու համար կար երկու հավակնորդ: Առաջինը Պուսիայի դքսուհի Աննան էր, ով Ջոն Վիլիամի ավագ դստեր աղջիկն էր: Աննան ամուսնացած էր Բռանդենբուրգի կյուֆուստ Ջոն Սիգիսմունդի հետ: Երկրորդը Նեունբերգի պֆալցկոմս Վոլֆգանգ Վիլիամն էր, ով Յոն Վիլիամսի քրոջ որդին էր: Դքսուհի Աննան հավակնում էր Յուլի-Կլեվե-Բերգին, որպես ուղիղ կապով առաջին ժառանգ, իսկ Վոլֆգանգ Վիլիամը համարվում էր ամենամոտ արու ժառանգորդը: 1610-ին [[Ռուդոլֆ II(Սրբազան Հռոմի կայսր)|Ռուդոլֆ II]]-ը զորքերը մտցրեց տարածաշրջան պատերազմը կանխելու համար և գումարեց խորհուրդ(''Reichshofrat''): Սակայն որոշ բողոքական իշխաններ վախեցան, որ միացյալ դքսությունը կանցնի կաթոլիկների ձեռք:<ref name="V. Wedgwood, 1957, p. 48"/>: Ֆրանսիայի թագավոր Հենրիխ IV-ի և Նիդերլանդների հանրապետության ներկայացուցիչները որոշել էին ներխուժել Յուլի-Կլեվե-Բերգ, սակայն նրանց պլանները ձախողվեցին Հենրիխ IV-ի մահվան պատճառով: Հույս ունենալով ստանալ առավելություն վիճաբանության մեջ`մեջ՝ Վոլֆգանգ Վիլիամը ընդունեց Կաթոլիզ, հակառակ նրան Ջոն Սիգիսմունդը ընդունեց Կալվինիզմ, իսկ Աննան մնաց Լյութերական:<ref name="V. Wedgwood, 1957, p. 48"/> Վիճաբանությունը ավարտվեց [[1614]] թվականին [[Կսանտենի պայամանագիր|Կսանտենի պայամանագրով]], որի համաձայն միացյալ դքսությունը անջատվեց Յուլիայի և Բերգի, որոնք անցան Վոլֆգանգ Վիլիամին, իսկ Սիգիսմունդին բաժին ընկան Կլեվեսը, Մարկը և Ռևենսբերգը:<ref name="V. Wedgwood, 1957, p. 48"/>
 
[[Պատկեր:Joseph Heintz d. Ä. 003.jpg|180px|մինի|ձախից|[[Ֆերդինանդ II(Սրբազան Հռոմի կայսր)]] և [[Բոհեմիայի թագավոր]]:]]
[[1617]] թվականին պարզ դարձավ, որ Սրբազան Հռոմի կայսր և Բոհեմիայի թագավոր [[Մատիաս (Սրբազան Հռոմի կայսր)|Մատիասը]] մահանալու է առանց ժառանգի, ում ամենամոտ արու բարեկամը նրա զարմիկ Ավստրիայի դուքս Ֆերդինանդ II-ն էր: [[Օնեթի պայամանագիր|Օնեթի պայամանագրով]] Իսպանիայի կայսր Ֆիլիպ III համաձայնվեց, որպեսզի գահը ժառանգի Ֆերդինանդ II-ը:
 
Ֆերդինանդը, ով կրթվել էր [[ճիզվիտ]]ների կողմից, ուժեղ Կաթոլիկ էր և ցանկանում էր պարտադրել կրոնական միասնականություն իր տարածքներում: Դա նրան դարձրեց ոչ ժողովրդական բողոքական Բոհեմիայում: Բնակչության դժգոհություններին միացավ նաև ազնվականությունը, որը չէր ընդունում Ֆերդինանդի`Ֆերդինանդի՝ Բոհեմիայի թագաժառանգ ընտրվելը [[1617]] թվականին, արդյունքում բռնկվեց երեսնամյա պատերազմը [[1618]] թվականին, երբ նրա ներկայացուցիչներին [[Պրահա]]յում դուրս շպրտեցին պատուհանից: Պրահայի հուզումները աճեցին բաց խռովության Բոհեմիայում, որը համարվում էր ուժեղ արտաքին դաշնակից: Ֆերդինանդը սա ընդունեց որպես անձնական վիրավորանք, սակայն նրա վարած քաղաքականությունը ավելի թուլացրեց իր դիրքերը:
[[Պատկեր:Map Thirty Years War-rus.svg|մինի]]
 
Տող 169.
Նրա դեմ կռվելու համար Ֆերդինանդ II-ը զորք ուղարկեց [[Ալբրեխտ Վալենշտայն]]ի գլխավորությամբ, ով աչքի էր ընկել Բոհեմիայում և հարստացել որոշ տարածքներ նվաճելով:<ref>{{cite web |url=http://www.prague-guide.co.uk/categories/Attractions,-What-to-See/Wallenstein-Palace-Gardens/ |title=Wallenstein Palace Gardens|publisher=prague-guide.co.uk|accessdate=2008 թ․ մայիսի 24 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080405122000/http://www.prague-guide.co.uk/categories/Attractions,-What-to-See/Wallenstein-Palace-Gardens/ <!-- Bot retrieved archive --> |archivedate = ապրիլի 5, 2008}}</ref> Ուոլշտեյնը համաձայնվեց հավաքագրել իր բանակը, որը հաշվվում էր 30,000-ից 100,000 զինվոր պայմանով, որ նրան կթույլատրվի թալանել գրավված տարածքները: Կրինստիանը, ով ոչինիչ չգիտեր Վալենշտայնի զորքի մասին, իմանալով Վալենշտայնի և Տիլլիի միավորման մասին ստիպված հրաժարական տվեց: Կրիստիանը անհաջողակ էր նաև այն հարցում, որ նրա բոլոր դաշնակիցները ստիպված եղան հետ քաշել իրենց զորքերը. Անգլիան թույլ էր և պառատկված, Ֆրանսիան քաղաքացիական պատերազմի շեմին էր, Շվեդիան պատերազմի մեջ էր Լեհ-Լիտվական միավորված ուժերի դեմ, և ոչ Բրանդենբուրգը ոչ էլ Սաքսոնիան հետաքրքրված չէին արևելյան Գերմանիայում պատերազմներ մղելուն: Վալենշտայնը պարտության մատնեց Մանսֆիլդի բանակին [[Դեսու կամրջի ճակատամարտ]]ում (1626), իսկ Գեներալ Տիլլին հաղթեց դաներին [[Լութերի ճակատամարտ]]ում (1626):<ref>{{cite web|url=http://history.wisc.edu/sommerville/351/351-043.htm |title=The Danish interval |publisher=History.wisc.edu |accessdate=2012 թ․ մայիսի 18}}</ref> Մանսֆիլդը մահացավ մի քանի ամսից հնարավոր տուբերկուլոզից [[Դալմաթիա]]յում:
[[Պատկեր:Scottish soldiers in service of Gustavus Adolphus, 1631-cropped-.jpg|thumb|Շոտլանդական զինվորները Գուստավ II-ի մոտ ծառայության ժամանակ, 1630–31:]]
Վալենշտայնի զորքը շարժվեց հյուսիս`հյուսիս՝ նվաճելով [[Մակելենբուրգ]]ը, [[Պոմերանիա]]ն և [[Յուտլանդիա]]ն, բայց չկարողացավ նվաճել Դանիայի մայրաքաղաքը: Վալենշտայնը չուներ նավատորմ, իսկ ոչ [[Հանզայի միություն]]ը ոչ Լեհ-Լիտվական միավորված ուժերը թույլ չտվեցին կայսերական բանակին օգտվել իրենց նավահանգիսնտերից [[Բալթիկ ծով]]ում: Նա պաշարեց [[Ստրալսանդ]]ը, որը գրավելով կունենար հարմար նավահանգիստ, որտեղ կկառուցեր հզոր նավատորմ, սակայն Դանիայի դեմ պատերազմը կասեցվեց`կասեցվեց՝ ֆինասապես ձեռնտու չլինելու պատճառով:<ref>{{cite web |url=http://www.newadvent.org/cathen/15538b.htm |title=CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Albrecht von Wallenstein |publisher=newadvent.org |accessdate=2008 թ․ մայիսի 24 }}</ref> Վալենշտայնը վախենում էր կորցնել հյուսիսային Գերմանիայից եկող եկամուտները, նույն ժամանակ Կրինստիանը պարտության մատնեց նրան [[Ուոլգաստի ճակատամարտ]]ում. երկուսն էլ պատրաստ էին բանակցությունների:<ref>*{{cite book|title=Denmark, 1513–1660: the rise and decline of a Renaissance monarchy|first=Paul Douglas|last=Lockhart|publisher=[[Oxford University]] Press|year=2007|isbn=0-19-927121-6|url=http://www.google.de/books?id=TkteH2TrSSsC&pg=PA170|accessdate=2009 թ․ օգոստոսի 5|page=170}}</ref>
 
Բանակցությունների արդյունքում կնքվեց [[Լյուբեկի պայմանագիր]]ը 1629 թվականին, համաձայն որի, Կրիստիանին էր մնում Դանիան, սակայն նա չէր կարող օգնել Գերմանիայի բողոքական տարածքներին: Այսպիսով հետագա երկու տարիներին Կաթոլիկների ձեռքը անցան ավելի շատ տարածքներ: Բացի այդ Կաթոլիկ լիգան համուզեց Ֆերդինանդ II-ին հետ վերցնել լյութերական տարածքները, որոնք նրանց էին անցել Աուգբուրգի հաշտության պայմանագրով: Կայսրի հրամանով այդ տարածքները վերածվեցին երկու արքեպիսկոպոսարանների, տասնվեց թեմով և հարյուրավոր վանքերով: Նույն տարում մահացավ Գաբրիալ Բատլենը, ով Տրանսիլվանիայի կալվինիստ արքայազնն էր: Այսպիով միայն [[Ստրալսանդ]] նավահանգիսը չմտավ Վալենշտայնի և Կայսրի տիրապետության տակ: