«Գետնանուշ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ փոխարինվեց: ` → ՝ (17) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 41.
}}
'''Գետնանուշ''' ({{lang-lat|}}Arachis) — [[ծաղկավոր բույսեր]]ի [[դաս]], [[ընտանիք]]` հատիկաընդեղենային (Fabaceae):<br />
«Գետնանուշ» անունը ստացել է հավանաբար {{lang-gr|}} αράχνη– [[սարդ]] բառից, պատճառը նրա [[պտուղ]]ների նմանությունն է սարդին։ Շատ–շատ տեսակներից`տեսակներից՝ այս դասին պատկանող, աճում են հիմնականում [[Բրազիլիա]]յում, միայն մի տեսակ`տեսակ՝ արդյունաբերական գետնանուշը կամ հողային [[ընկույզ]]ը (Arachis hypogaea), շատ հայտնի է բոլոր երկրներում, դրա շնորհիվ ունի մեծ արդյունաբերական նշանակություն, արդյունահանվում է հիմնականում տրոպիկ երկրներում`երկրներում՝ [[Ամերիկա]], [[Ասիա]] և [[Աֆրիկա]], [[Եվրոպա]]կան երկրներից, [[Իսպանիա]], [[Իտալիա]], [[Ուկրաինա]] և [[Ֆրանսիա]]։<br />
Ունի մոտավորապես [[70]] տեսակ։ <ref name="TPL">[[The Plant List]]:[http://www.theplantlist.org/browse/A/Leguminosae/Arachis/ ''Arachis'']</ref> Տեսակների մեծ մասը վայրի են։ Բոլոր տեսակները խոտային բույսեր են բարդ [[տերև]]ներով։ Գետնանուշի [[սերմ]]երը պարունակում են մինչև [[60]]% [[յուղ]] և մինչև [[3]]4% [[սպիտակուց]]։ [[Յուղ]]ը օգտագործվում է անմիջապես սննդի, ինչպես նաև պահածոների, [[հրուշակեղեն]]ի և օծանելիքի արդյունաբերության մեջ։ Գետնանուշի քուսկը պարունակում է մինչև [[48]]% [[սպիտակուց]] և [[8]]% [[ճարպ]]։ Ցողուններով կարելի է կերակրել անասուններին։ Գետնանուշի միջին բերքը ոռոգվող հողերում կազմում է [[10]]-[[12]]ց/հա։ Սակայն բարենպաստ պայմաններում և բարձր ագրոտեխնիկայի դեպքում գետնանուշի բերքը հասնում է [[35]]ց/հա և ավելի։
 
== Բուսաբանական բնաթագիրը ==
Գետնանուշը (չինական [[ընկույզ]], հողի պիստակ) (Arachis hypogaea L.) - միամյա խոտաբույս է, կանգուն կամ փռվող թփի ձևով։ Գետնանուշի [[արմատ]]ը թափանցում է հողի մեջ մինչև [[186]] սմ խորությամբ և ճյուղավորվում է մինչև [[140]] սմ [[շառավիղ]]ով։ Ցողունը և նրա ճյուղավորությունները ծածկված են խիտ, բարդ, զույգ փետրավոր [[տերև]]ներով։ [[Ծաղիկ]]ները հավաքված են ծաղկափթթության մեջ, որոնք տարբեր աստիճանի հոծախիտ ողկույզներ կամ հուրաններ են։ [[Ծաղիկ]]ների գույնը լինում է վառ դեղին կամ նարնջագույն տարբեր նրբերանգներով։ Գետնանուշի ծաղկման շրջանը շատ երկարատև է (հունիսից մինչև օգոստոսի վերջը, երբեմն էլ մինչև հոկտեմբեր)։ Վեգետացիոն ժամանակաշրջանի ընթացքում մեկ [[բույս]]ի վրա կազմակերպվում է մինչև [[2000]] [[ծաղիկ]], սրանց մեծ մասը ծաղկում է բերքահավաքից մի քանի շաբաթ առաջ, այդ պատճառով էլ պտուղ չեն տալիս։ Գետնանուշի [[ծաղիկ]]ները երկու տիպի են`են՝ վերգետնյա և ստորգետնյա։ Այդ ծաղիկների երկու տիպերն էլ ինքնափոշոտվող են։ Բեղմնավորվելուց հետո սերմնարանի ներքևի մասը երկարում է, առաջացնելով [[գինոֆոր]], որը սկզբում աճում է դեպի ներս, իսկ ապա ծռվում է և աճում դեպի ներքև։ Գինոֆորը թափանցում է հողի մեջ [[8]]-[[10]] սմ խորությամբ, և աճը դադարում է։ [[Գինոֆոր]]ի ծայրին գտնվող սերմնարանն ընդունում է հորիզոնական դիրք և, սկսվում է պտղի զարգացումը։ Թփային ձևերի մոտ վերին ծաղկափթթությունների գինոֆորները կարող են չհասնել մինչև հողին։ Գետնանուշի պտուղը գլանաձև կամ բոժոժանման ունդ է։ Այն պարունակում է [[1]]-[[7]] [[սերմ]] (հաճախ [[2]]-[[4]])։ [[Սերմ]]երը երկար-օվալաձև և կլորավուն են։ [[Սերմնաթաղանթ]]ը ձևերի մեծ մասի մոտ բաց վարդագույն կամ մուգ կարմիր է։
[[Պատկեր:Arachis hypogaea - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-163.jpg|մինի|Գետնանուշ]]
 
== Ձևերը և տեսակները ==
Մշակովի գետնանուշը ստորաբաժանվում է երեք ենթատեսակների`ենթատեսակների՝ հարավամերիկյան, ասիական և սովորական։ Մեր երկրում մշակվող տեսակները պատկանում են սպիտակասերմ և կարմրասերմ խմբերին։
 
== Կենսաբանական առանձնահատկությունները ==
Տող 58.
Պտղից ստանում են որակյալ յուղ, որն իր հատկություններով մոտ է նուշին։ Քուսպից ստանում են օսլա կամ կերակրում անասուններին։ Պտուղը պարունակում է մինչեւ 60 տոկոս ճարպային թթուներ, 25 տոկոս սպիտակուց, շաքար, բջջանյութ, սապոնին, վիտամին E, նիկոտինաթթու (PP), պանտոտենաթթու (B5), բիոտին (H), քոլին (B4)։
 
Հարուստ է հակաօքսիդանտ հատկություն ունեցող պոլիֆենոլային նյութերով, որոնց պարունակությանը պտուղը ջերմային մշակման ենթարկելու ընթացքում հասնում է մինչեւ 20-25 տոկոսի։ 100 գրամ հումքի մեջ պարունակվում է 2,8 մգ քոէնզիմ`քոէնզիմ՝ Q10։
 
Յուղi մեջ պարունակվող չհագեցած լինոլի թթուն ունի հակասկլերոտիկ ազդեցություն։ Պատյանը պարունակում է գլիկոզիդ արախիտոզիդ, ներկանյութեր, կանաչ մասում կա ալկալոիդ արախին։
Տող 68.
== Զգուշացում ==
{{ստուգել փաստերը}}
Գետնանուշի կալորիականությունը բարձր է. աղաջրում տապակածը`տապակածը՝ 585, խաշածը`խաշածը՝ 375 կկալ է։ Պարունակում է ալերգեն նյութեր։
 
Խորհուրդ չի տրվում գիրության, հոդատապի, արթրոզի դեպքում։
Տող 74.
Ստամոքսի եւ տասներկումատնյա խոցի ոչ սուր ընթացքի դեպքում. Փոշիացրեք պտուղը, թրմեք եռջրում (1։20)։ Խմեք հեղուկը։
 
Դիմադրողականությունը բարձրացնելու համար. Պտուղը տաքացրեք յուղի մեջ (կարճատեւ), առանձնացրեք կճեպը, եւ 1 ճ/գ-ն թրմեք երկու շաբաթ մութ տեղում`տեղում՝ 150 մլ օղու մեջ։ Խմեք օրը 7-10 կաթիլ`կաթիլ՝ կաթի հետ։ Պտուղը կերեք։
== Ագրոտեխնիկայի առանձնահատկությունները ==
 
Գետնանուշը սովորաբար տեղադրում են ցանքաշրջանառության շարահերկային դաշտում`դաշտում՝ աշնանացան [[ցորեն]]ից կամ աշնանացան գարուց հետո, սակայն սրա համար լավ նախորդ է հանդիսանում շարահերկ կուլտուրաներից եգիպտացորենը։ Որպես ազոտ հավաքող բույս, այն արժեքավոր նախորդ է հանդիսանում բազմաթիվ կուլտուրաների համար։
Գետնանուշը շատ զգայուն է [[պարարտանյութ]]երի, հատկապես [[ֆոսֆոր]]ական, իսկ պալարաբակտերիաննրի թույլ գործունեության դեպքում`դեպքում՝ նաև ազոտականի նկատմամբ։
[[Հանքային պարարտանյութեր]]ի ազդեցությունը խիստ կերպով բարձրանում է`է՝ օրգանական պարարտանյութերի հետ համատեղ օգտագործելու դեպքում։
Գետնանուշի բարձր բերք ստանալու համար, բացի հիմնական և ցանքակից պարարտացումից, տալիս են երկու սնուցում`սնուցում՝ սերմնարանների կազմակերպման սկզբնական շրջանում և ինտենսիվ պտղագոյացման ժամանակ։
Նախնական երեսվար արված դաշտերում ցրտահերկի վաղ, խորը վարը ուժեղ կերպով բարձրացնում է գետնանուշի բերքը և որակը։ Հզոր [[հումուս]]ային հորիզոն ունեցող և ստորերկրյա ջրերը խորը կանգնած հողերում ցրտահերկի խորությունը պետք է լինի [[30]] սմ։
Հողի նախացանքային մշակությունը բաղկացած է վաղ գարնանային փոցխումից և մի քանի ([[2]]-[[3]]) կուլտիվացիաներից`կուլտիվացիաներից՝ միաժամանակյա փոցխումով։
Գետնանուշի ամբողջական ունդերով ցանքը տալիս է անհամերաշխ և ուշացած ծիլեր։ Դրա համար նպատակահարմար է ցանքը կատարել պտղահան սերմերով ցանք։
[[Սերմ]]ի նախապատրաստումը ցանքին բաղկացած է ունդերի կեղևահանում, սերմերի մաքրում և սորտավորում աշխատանքներից։ Խոշոր սերմերն առավել բերքատու են, մանր և չմշկված սերմերը ցանքի համար չեն օգտագործվում։
Ցանքից առաջ սերմերը ախտահանամ են գրանոզանով, [[1]]ց սերմի համար [[150]]-[[200]] գ պրեպարատի հաշվով և մշակում [[նիտրագեն]]ով։ Գետնանուշը ցանում են, երբ հողի [[10]] սմ խորության վրա օրվա միջին [[ջերմաստիճան]]ը լինում է [[14]]-[[15]]°C-ից ոչ պակաս։ Առավել տարածված է գետնանուշի ցանքի քառակուսի-բնային եղանակը`եղանակը՝ 70x70 սմ սխեմայով, յուրաքանչյուր բնում պետք է լինի [[5]]-[[6]] [[բույս]]։ Գետնանուշը կարելի է ցանել և սովորական լայնաշարք եղանակով`եղանակով՝ [[60]]-[[70]] սմ միջշարային տարածությամբ։ Ցանքի նորման տատանվում է [[40]]-[[95]] կգ սահմաններում։ Ունդերով ցանելու դեպքում այդ նորմաներն ավելանում են [[30]]%-ով։ Բուսածածկի լավագույն խտությունը [[հեկտար]]ի վրա [[քառակուսի]] բնային և լայնաշար ցանքի դեպքում կազմում է շուրջ [[100]]-[[120]] հազար [[բույս]]։ Գետնանուշի սերմերը պետք է ցանել [[6]]-[[5]]սմ խորությամբ։ Հողային կեղև առաջանալու դեպքում, մինչև ծիլերի երևալը, այն փշրում են թեթև փոցխերով, պտտվող հողուրագներով կամ կողավոր գլանվակներով։ Ծիլերը երևալուց հետո փոցխում են։ Գետնանուշի խնամքի հետագա աշխատանքը միջշարային տարածությունների փխրեցումներն են։ Միջշարային տարածությունների առաջին փխրեցումը ուղեկցվում է քաղհանիչ փոցխերի օգտագործմամբ։ [[3]]-[[4]] [[տերև]] երևալու դեպքում նոսրացնում են, յուրաքանչյուր բույսի համար թողնելով շուրջ [[1000]] սմ սնման [[մակերես]]։ Գետնանուշի ցանքերում բուկլիցը կատարում են գինոֆորների առաջացման շրջանում։ Առատ տեղումների դեպքում բուկլից պետք է կատարել [[2]]-[[3]] անգամ։ Գետնանուշի բերքահավաքը սկսում են, առանց սպասելու նրա լրիվ հասունացմանը։ Այդ անհրաժեշտությունը բխում է նրանից, որպեսզի բերքահավաքն ավարտեն մինչև սառնամանիքները։ Հավաքում են կարտոֆիլաքանդիչներով կամ հատուկ մեքենաներով (գետնանուշա-ամբարձիչներով, գետնանուշահավաք կոմբայններով)։ Ունդերը ցողուններից անջատելու համար օգտագործում են գետնանուշա-հնձող [[մեքենա]]ներ։ Թարմ հավաքած գետնանուշը պարունակում Է [[18]]-[[20]]% խոնավություն, այդայդ պատճառով էլ լրացուցիչ չորացնում են, խոնավությունը հասցնելով մինչև [[8]]-[[10]]%-ի։
 
== Տեսակներ ==