|
'''Բնազդ''', ({{lang-lat|instinktus շարժառիթ}}) ժառանգական ոչ պայմանական ռեակցիաների ամբողջություն, [[վարք]]ի բնածին հարմարվողական ձև, որը հատուկ է տվյալ կենդանատեսակին։ Դրսևորվում է այն ժամանակ, երբ կենդանին կամ մարդը հայտնվում է համապատասխան իրադրության մեջ։<ref>Mandal, F. B. (2010). Textbook of Animal Behaviour. PHI Learning. p. 47. ISBN 978-81-203-4035-0.</ref><ref>McCullough, Michael. 2010. Beyond revenge: the evolution of the forgiveness instinct. The Journal of Positive Psychology.</ref>
Ներկայումս բնազդի նշանակման համար ընդունված են հետևյալ հասկացությունները`հասկացությունները՝ ''տեսակային վարք, ստերեոտիպային վարք, բնածին վարք, ժառանգականությամբ ծրագրավորված վարք, ֆիքսված գործողությունների համալիր։''
== Առանձնահատկություններ ==
# Բնազդային վարքը խիստ հարմարված է և չի պահանջում նախնական ուսուցում։ Օրինակ`Օրինակ՝ կապիկները բնածին վախ են տածում օձերի նկատմամբ։
# Կենդանիների բնազդների իմացությունը հնարավորություն է տալիս կառավարել նրանց։ Բնազդային վարքը տեսակային է, այսինքն`այսինքն՝ բնորոշ է տվյալ տեսակի բոլոր կենդանիներին։ Որոշ դեպքերում այդ հատկությունը կիրառում են կենդանիների կարգաբանության պարզաբանման համար։
# Բնազդային շարժումները ծրագրավորված են գեներով և դրսևորվում են կենդանու անհատական զարգացման ընթացքում`ընթացքում՝ անկախ կենդանու փորձից։
Յուրաքանչյուր բնազդ կազմված է շղթայական ռեակցիաներից, որտեղ մեկ օղակի վերջը մյուսի սկիզբն է։ Դրանք ծառայում են կենսաբանական պահանջմունքների բավարարման միջոցով տեսակի ինքնապահպանմանը։
== Տեսակներ ==
Բնազդների դասակարգման համար կան տարբեր մոտեցումներ։ Ըստ առավել տարածված մոտեցման, բնազդները լինում են`են՝
* ''սննդային'',
* ''պաշտպանական'',
* ''խմբային''։
Կենդանիների և մարդու զարգացման տարբեր շրջաններում`շրջաններում՝ նորածնությունից մինչև հասունություն, բնազդները փոխվում են, որոշ բնազդներ անհետանում են և դրանց փոխարեն ի հայտ են գալիս նորերը։ Օրինակ`Օրինակ՝ ծծելու ռեֆլեքսը փոխվում է սնունդ հայթայթելու ռեֆլեքսով, առաջանում են սեռական, ծնողական և այլ բնազդներ։ Բարձրակարգ կենդանիների`կենդանիների՝ հատկապես մարդկանց բնազդային գործունեությունը այս կամ այն չափով ենթարկվում է [[գիտակցություն|գիտակցությանը]]։
== Բնազդային վարքագծի գործոններ ==
Տարբերում են բնազդային վարքագծի արտաքին և ներքին գործոններ։ Բնազդային վարքագծի ներքին գործոններն են`են՝ [[հոմեոստազ]]ը և [[կենսառիթմ]]երը։ Կենդանի օրգանիզմը միշտ ձգտում է պահպանել ներքին միջավայրի հարաբերական կայունությունը, իսկ վերջինիս ցանկացած շեղում գործարկում է այն մեխանիզմները, որոնք վերականգնում են հավասարակշռությունը։
Բնազդային վարքագծի արտաքին գործոններն արտաքին միջավայրի հիմնական գրգռիչներն են։
* ''Նորածնի մեկուսացման մեթոդ''
Այս մեթոդը հնարավորություն է տալիս պարզել վարքագծի բնածին տարրերը`տարրերը՝ անկախ դաստիարակման և արտաքին միջավայրի ազդեցությունից։
* ''Խրտվիլակների օգտագործման մեթոդ''
* ''Գլխուղեղի առանձին հատվածների քայքայում կամ գրգռում''
Այս մեթոդի կիրառության հնարավորությունները մեծացել են հատկապես վերջին ժամանակներս`ժամանակներս՝ կապված [[նյարդաֆիզիոլոգիա]]յի զարգացման հետ։
[[Պատկեր:Hydraulic model scheme.svg|thumb|Լորենցի հիդրավլիկ մոդելի գծապատկերը. 1. ծորակ, 2. պահեստարան, 3. փական, 4. զսպանակ, 5. կշեռքի թաս, 6. սկուտեղ, 7. սանդղակ]]
Բնազդների իրագործումը բացատրելու համար [[Կոնրադ Լորենց]]ն առաջարկել է մի մոդել, որը հայտնի է «հիդրավլիկ մոդել» անունով։
Շարժառիթի (օրինակ`օրինակ՝ կենդանուն սննդից զրկելու դեպքում) ուժեղացման դեպքում կուտակվում է «գործունեության յուրահատուկ էներգիա»։ Մոդելում այն ներկայացված է որպես ջրամանում ջրի աստիճանաբար կուտակում։ Ջրամանից ջրի դուրս գալն իրենից ներկայացնում է կենդանու ակտիվությունը։ Ջրամանի ելքը փակված է զսպանակով հարմարված փականով։
Փականը կարող է բացվել մի քանի եղանակներով։ Առաջինը`Առաջինը՝ կշեռքի թասի վրա տարբեր ծանրությունների տեղադրումն է, որը համապատասխանում է տարբեր արտաքին գրգռիչների ազդեցությանը։ Երկրորդը`Երկրորդը՝ ջրամանում ջրի բավականաչափ կուտակումն է։ Փականի բացումը հնարավոր է նաև այն դեպքում, եթե ջրի և ծանրության գումարային ճնշումը գերազանցում է զսպանակով փականի փակման ուժին։ Իսկ կենդանու ակտիվության դրսևորման տարբեր աստիճանները մոդելում ներկայացված են սկուտեղի թեք հարթակի տարբեր աստիճանների վրա տեղադրված անցքերով։ Մոդելն ակնառու ձևով ցույց է տալիս բնազդային գործողության թողարկման գործում արտաքին գրգռիչների և ներքին «գործողության պոտենցիալի» փոխհարաբերությունը։<ref>Lorenz, Konrad (1977). Behind the Mirror: A Search for a Natural History of Human Knowledge. New York: Harcourt Brace Jovanovich. ISBN 0-15-111699-7.</ref>
Չնայած իր առավելություններին`առավելություններին՝ հիդրավլիկ մոդելն ունի որոշ թերություններ, որոնք նույնիսկ Լորենցն է ընդունել։ Այսպես`Այսպես՝ այն չի բացատրում վարքի փոփոխականությունը, ինչպես նաև կան այն մերժող տեսություններ։<ref>Ламарк. Философия зоологии. — Москва, Ленинград, 1937. — Т. 2. — P. 325. цит. по Фабри К.Э. Основы зоопсихологии: Учебник для студентов высших учебных заведений, . — 3-е. — Москва: Российское психологическое общество, 1999. — 464 с.</ref>
== Թինբերգենի հիերարխիկ տեսություն ==
Կատարելով բազմաթիվ հետազոտություններ և զարգացնելով [[Կոնրադ Լորենց]]ի տեսակետները`տեսակետները՝ հոլանդացի գիտնական [[Նիկոլաաս Թինբերգեն]]ն առաջ քաշեց առանձին վարքագծային ռեակցիաները կառավարող կենտրոնների հիերարխիայի սկզբունքը, որն անվանեց «վարքի հիերարխիկ մոդել»։ Համաձայն այդ տեսության`տեսության՝ բնազդն իրենից ներկայացնում է վարքագծային գործողությունների ավարտուն հիերարխիկ համակարգ, որը որոշակի գրգիռներին պատասխանում է խիստ համակարգված գործողությունների համալիրով։ Այսպես`Այսպես՝ հիերարխիկ շարքում բարձր ակտիվության, օրինակ`օրինակ՝ բազմացման համար պատասխանատու «էներգիան» առաջ կբերի այնպիսի մի շարք «ենթակա» ակտիվությունների դրսևորում, ինչպիսիք են`են՝ բնի կառուցումը, ամուսնական, իսկ հետագայում`հետագայում՝ ծնողական վարքը և այլն։<ref>Фабри К.Э. Основы зоопсихологии: Учебник для студентов высших учебных заведений,. — 3-е. — Москва: Российское психологическое общество, 1999. — 464 с. — ISBN 5-89573-051-5.</ref><ref>Сотская М.Н. Зоопсихология и сравнительная психология. (рус.) Глава 1. — Электронный учебник. Проверено 6 сентября 2010. Архивировано из первоисточника 22 августа 2011</ref>
=== Լորենց-Թինբերգենի հիմնական դրույթները բնազդային վարքի վերաբերյալ ===
| 