«Բաղադրություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Բաղադրություն''', [[բառակազմություն|բառակազմության]] մեջ առանձին խումբ կազմող այն [[բառ]]երն ու [[բառակապակցություն]]ները, որոնք ներկայանում են իբրև տարբեր տարրերի համակցում`համակցում՝ բաղադրում։ Բաղադրվել կարող են հիմնական [[ձևույթ]]ն [[ածանց]]ի հետ, հիմնական ձևույթները`ձևույթները՝ արմատները միմյանց հետ, ածանցավոր բառը ածանցի կամ արմատական բառի հետ, մի բառը մեկ այլ բառի հետ, բաղադրյալ անվան սկզբնատառերը միմյանց հետ և այլն։ Բաղադրություն կազմող տարրերը կոչվում են բաղադրիչներ ({{lang-ru|компоненты, состовляющие}})։ Բաղադրության տիպով պայմանավորված`պայմանավորված՝ տարբերվում են ածանցման, բարդացման, հապավման և այլ բաղադրիչներ։

Ըստ [[Աղայան Էդուարդ|Է. Աղայան]]ի, հայերենում տարբերվում է բաղադրության երեք տիպ`տիպ՝ վերլուծական, համադրական և հապավական։

Վերլուծական են կոչվում այն բաղադրությունները, որոնց բաղադրիչները պահպանում են բառային ինքնուրույնությունը, արտասանվում և գրվում են տրոհված, որպես առանձին բառեր, մեծ մասամբ ունեն ինքնուրույն բառային [[շեշտ]], սակայն ամբողջությամբ արտահայտում են մեկ բառիմաստ (բարև տալ, շուռ գալ, առաջ քաշել, թև ու թիկունք, մաս-մաս)։ Բաղադրության բաղադրիչները կարող են լինել արմատական բառեր կամ բաղադրություններ։ Վերլուծական բաղադրությունները բաժանվում են հետևյալ խմբերի`խմբերի՝ հարադրական, կրկնավոր, հատվածական բաղադրություններ և կայուն բառակապակցություններ։

Հարադրական բաղադրությունները բառերի կապակցություն են մեկ բառային իմաստով։ Բաժանվում են երկու ենթախմբի`ենթախմբի՝ բայական և անվանական։

* Բայական հարադրությունների բաղադրիչներից մեկը կամ բոլորը [[բայ]]եր են։ Այս հարադրություններն իրենց հերթին լինում են հարադրավոր և զուգորդական։ Առաջին դեպքում միայն մեկ բաղադրիչն է բայ (պար գալ, լաց լինել, վայր ընկնել). երկկազմ են`են՝ հարադիր և հարադրյալ։ Հարադիրը կարող է լինել [[գոյական]], [[ածական]], [[դերանուն]], [[մակբայ]] և այլն։ Հարադրյալը բայական բաղադրիչն է, որը պայմանավորում է խոսքիմասային իմաստը, քերականական իմաստավորումները։ Զուգորդական բայերի բոլոր բաղադրիչները բայեր են (ասել-խոսել, գալ-հասնել, աղաչել-պաղատել, քշել-տանել)։ Այս բաղադրությունները հիմնականում կազմվում են [[հոմանիշ]], մերձիմաստ բայերի կապակցությամբ։

* Անվանական բաղադրությունների բաղադրիչները անուններ են (գոյական, ածական, թվական). օրինակ`օրինակ՝ օր ու գիշեր, խեղճ ու կրակ, կորած-մոլորած, հինգ-վեց, ձյուն-ձմեռ և այլն։ Կազմությամբ լինում են`են՝ ա) շաղկապական, երբ բաղադրիչները կապակցված են ''ու'' (հազվադեպ`հազվադեպ՝ ''և'') [[շաղկապ]]ով (օր ու գիշեր, թև ու թիկունք, սար ու ձոր), բ) հարակցական, երբ բաղադրիչները կապակցված են ուղղակի, անմիջական հարակցմամբ (գիշեր-ցերեկ, ամառ-ձմեռ, սարեր-ձորեր), բ) կապակցական, երբ բաղադրիչներից մեկը կամ երկուսը շարահյուսորեն կապակցված են քերականական թեք ձևերով (ոտից գլուխ, ձեռով-ոտով, տնով-տեղով)։ Անվանական բաղադրությունները բաղադրիչների իմաստաբանական հարաբերակցությամբ լինում են`են՝ առնչակից (սար ու ձոր, թև ու թիկունք), [[հոմանիշ]] (ջահել-ջիվան, լռիկ-մնջիկ, ահ ու սարսափ), [[հականիշ]] (ծեր ու մանուկ, չար ու բարի, ամառ-ձմեռ)։ Առնչակից առարկներ (երևույթներ, հատկանիշներ) ցույց տվող անուններից (բաղադրիչներից) կազմված հարադրություններն արտահայտում են միասնություն, հավաքականություն, ամբողջություն, հոմանիշ բաղադրիչներով հարադրությունները`հարադրությունները՝ իմաստի սաստկացում։ Իմաստաբանական տեսանկյունից առանձին խումբ են կազմում [[թվական]]ներով բաղադրված հարակցական հարադրությունները. սրանք սովորաբար արտահայտում են մոտավոր քանակ (մեկ-երկու, հինգ-վեց)։

Հատվածական բաղադրությունների բաղադրիչները նույնական կամ նույնիմաստ ածականակերտ ածանցներով կազմված և իրար հետ [[ստորադասություն|ստորադասության]], [[համադասություն|համադասության]] կամ փոխադարձության հարաբերությամբ կազմված բառեր են, վերածված կայուն բառակապակցության`բառակապակցության՝ [[շաղկապ]]ի և առաջին բաղադրիչի [[ածանց]]ի կրճատումով (ռազմա-քաղաքական, պատմա-բանասիրական, ռազմա-ծովային)։ Հատվածական բաղադրություններն այժմ հակում ունեն վերածվելու համադրական բարդությունների. օրինակ`օրինակ՝ գիտահանրամատչելի, գիտահետազոտական և այլն։

Այս բաղադրությունները ներկայանում են բառակապակցական տեսքով և բառայնացած են (ուր որ է, ինչ որ է, ամեն մեկը, ուղիղ խնդիր, խոսքի մաս և այլն)։ Սրանք [[նախադասություն|նախադասության]] մեկ անդամի պաշտոն են վարում։ Տարբերում են դարձվածային և բաղադրական բառակապակցություններ։ Դարձվածային բառակապակցությունները ծագում են շարահյուսական կապակցություններից, որոնք փոխաբերաբար գործածվելով`գործածվելով՝ աստիճանաբար բառայնացվել են (կրակի կտոր, անպոչ գդալ)։ Բաղադրական բառակապակցությունները հիմնականում անվանական են, բաղադրիչների հիմնական իմաստները պահպանված են (ուղիղ խնդիր, մանկավարժական համալսարան և այլն)։

Համադրական են կոչվում այն բադադրությունները, որոնց բաղադրիչները միացած են իրար, մեկ բառ են կազմում, արտասանությամբ ևս միասնական են`են՝ մեկ բառային շեշտով։ Դրսևորվում են բարդությամբ և ածանցումով։ Ըստ բաղադրությունների կազմության աստիճանականության`աստիճանականության՝ լինում են առաջնային և երկրորդային բաղադրություններ։ Առաջնային համադրական բաղադրությունները կազմված են միայն երկու ձևույթից (մտ-ավոր, երկ-իմաստ)։ Սրանցից, նոր բաղադրիչի ավելացումով, կազմվում են երկրորդային համադրական բաղադրությունները (մտավոր-ական, երկիմաստ-ություն)։ Կարող է լինել նաև եռաձևույթ համադրական բաղադրություն։

Համադրական բաղադրությունը ենթադրում է բաղադրական հիմքի գաղափարը։ Բարդության մեջ երկու մասերից յուրաքանչյուրը բաղադրական հիմք է։ Բաղադրական հիմքերը կազմությամբ լինում են պարզ և բաղադրյալ։ Պարզ են բառակազմական տեսանկյունից մենաձևույթ հիմքերը, բաղադրյալ են մեկից ավելի ձևույթներից կազմվածները (վար-որդ և վարորդ-ական)։ Սրանք գործառությամբ բաժանվում են երկու խմբի`խմբի՝ սերող և բաղադրող։ Սերող բաղադրական հիմքը, որ բնորոշ է և՛ ածանցմանը, և՛ բարդացմանը, այն է, որին ավելանում է ածանց կամ բաղադրական այլ տարր. օրինակ`օրինակ՝ ''հայր''-ական, ան-''տուն'', ''հաց''-թուխ։ Բաղադրող բաղադրական հիմքը սերողին ավելացողն է. օրինակ`օրինակ՝ հաց-''թուխ'', ջր-''կիր'', գործ-''ընկեր''։

Բաղադրական հիմքերը կարող են ներկայանալ տարբերակներով, որոնք լինում են տիպաբանական, հնչյունաբանական և այլն։ Տիպաբանական հիմքատարբերակները բնորոշ են հիմքի քերականական կամ քարացած ձևերով. օրինակ`օրինակ՝ ձեռ-ձեռն-..., հայր-հոր-..., աստղ-աստեղ-..., թատրոն-թատեր-..., կայսր-կայսեր-... և այլն։ Հնչյունաբանական հիմքատարբերակները բնութագրվում են արտասանական պլանում եղած փոփոխություններով. այսպես`այսպես՝ գետ-գիտ-..., կին-կն-կան-..., յոթ-յոթն-յոթան-... և այլն։ Նշված տարբերակների մի մասն ունի պատմական պայմանավորվածություն, և դրանք կարելի է բնութագրել որպես պատմական հիմքատարբերակներ։

Ըստ հապավույթների բնույթի և դրանց համակցության տարբերում են`են՝ ա) տառային հապավումներ, երբ հապավման բաղադրիչները տառային հապավույթներ են, բ) վանկատառային, երբ բաղադրիչների մեջ կան և՛ տառային, և՛ վանկային հապավույթներ, գ) վանկային, երբ հապավույթները բառերի սկզմնամասեր են, գ) վանկաբառային, երբ բաղադրիչների մեջ կան և՛ բառի սկզբնամաս, և՛ բառ-բաղադրիչ։