«Տնտեսական համակարգ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Պրայորի կարծիքով`կարծիքով՝ տնտեսական համակարգը ընդգրկում է բոլոր ինստիտուտները, կազմակերպությունները, օրենքները, [[ավանդույթ]]ները, [[համոզմունք]]ները, արգելքները, որոնք ուղղակի կամ անուղղակի ձևով ազդում են տնտեսական վարքագծի վրա։

Թյուրգոն [[18-րդ դար]]ում հասարակության զարգացման տարբեր աստիճանների հերթափոխությունը բացատրել է տիրապետող գաղափարների փոփոխությամբ և առաջարկել է հասարակության պատմական զարգացման եռաստիճան ժամանակագրություն`ժամանակագրություն՝ կրոնական, քննադատական կործանման և պետական։

[[Կարլ Մարքս]]ի կողմից մշակվել է տնտեսական ժամանակաշրջանների պարբերականացման ֆորմացիաների տեսությունը`տեսությունը՝ ընդգծելով, որ հասարակության զարգացումը տնտեսական ֆորմացիաների հերթափոխության հաջորդականություն է։

Ավանդական տնտեսությունը հիմնված է պատմականորեն ձևավորված ավանդույթների, սովորույթների, հոգեբանության, կրոնական ընկալումների և մշակութային մակարդակի վրա։ Դրանց հիմքի վրա են ձևավորվում համապատասխան ինստիտուտները։ Տարբեր են այս կամ այն երկրի որդեգրած տնտեսական համակարգի բնույթը։ [[Աֆրիկա]] մայրցամաքում ապրող ցեղախմբերի համատեղ կյանքը կարգավորվում է քարացած ավանդույթների, տոտեմիստական մտածելակերպի և հոգեբանության, անձնապաշտության միջոցով, որոնք ձևավորում են նրանց զարգացման մակարդակին համապատասխան ինստիտուտներ։ Դրանց գործունեությունն ազդում է արդյունքի արտադրության, բաշխման, փոխանակության և սպառման գործընթացի կազմակերպման բնույթի վրա։ Դարերով ձևավորված ավանդույթները իրենց ազդեցությունն են թողնում [[տնտեսություն|տնտեսության]] կարգավորման արդյունավետության, այսինքն`այսինքն՝ ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործման մակարդակի վրա։

Ավանդույթները, սովորույթները, կրոնական համոզմունքները, մշակութային արժեհամակարգը ժամանակի ընթացքում ենթարկվում են համապատասխան փոփոխությունների, բայց չեն վերանում։ Այն երկրները, որոնք կարողացել են հաղթահարել ավանդական տնտեսության սահմանափակումները (օրինակ`օրինակ՝ Եվրոպա մայրցամաքի երկրները, [[ԱՄՆ]]-ը, [[Կանադա]]ն, [[Ճապոնիա]]ն և այլն), ապահովում են բարձր [[տնտեսական աճ]]։ Ավանդական տնտեսությունը հատկապես բնորոշ է բնատնտեսությանը։ Բնատնտեսության հիմնական բնութագիրն այն է, որ արտադրողները (ընտանիքի կամ համայնքի ներկայացուցիչները) իրենց կարիքների բավարարման համար անհրաժեշտ բոլոր բարիքներն իրենք են արտադրում, և գրեթե գոյություն չունի դրանց փոխանակություն։ Արտադրողն ու սպառողը տարանջատված չեն և մարմնավորված են միևնույն տնտեսական սուբյեկտի մեջ։ Բնատնտեսությունը բնորոշ է եղել հասարակության զարգացման նախնական փուլին և տնտեսապես հետամնաց ու թույլ զարգացած երկրներին։

Շուկայական տնտեսական համակարգը լիարժեք ձևավորվել է [[18-րդ դար]]ում և ամենաճկուն տնտեսական համակարգն է, որը ներքին և արտաքին գործոնների ազդեցությամբ ինքնուրույն վերափոխվում ու զարգանում է։ Իր պատմական զարգացման ընթացքում այն ընդունել է դասական շուկայական տնտեսության, խառը տնտեսության և [http://hy-democratic-network.referata.com/wiki/%D5%8D%D5%B8%D6%81%D5%AB%D5%A1%D5%AC%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%B7%D5%B8%D6%82%D5%AF%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%BF%D5%B6%D5%BF%D5%A5%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6 սոցիալ-շուկայական տնտեսության] դրսևորումներ։ Դասական շուկայական տնտեսությանը բնորոշ են հետևյալ հիմնական հատկանիշները`հատկանիշները՝

*շուկայում բազմաթիվ [[արտադրող]]ների առկայություն, որոնք ինքնուրույն որոշում են կայացնում`կայացնում՝ ինչպես և ում համար արտադրել,

Շուկայական տնտեսության պայմաններում արտադրողի հիմնական կողմնորոշիչը սպառողի [[պահանջարկ]]ն է, որը թելադրում է, թե արտադրողը ինչ արդյունք պետք է թողարկի։ Արտադրողը, ելնելով շուկայում առկա պահանջարկից, ինքն է որոշում, թե արդյունքի արտադրության համար անհրաժեշտ ռեսուրսները ([[կապիտալ]], [[բնական ռեսուրսներ]], [[աշխատանք]]) որտեղի՞ց և ո՞ր տնտեսավարող սուբյեկտից պետք է ձեռք բերի կամ գնի։ Արտադրողները գտնվում են անհրաժեշտ փոխհարաբերությունների մեջ։ Գոյություն ունի ոչ միայն անձնական (հագուստ, ավտոմեքենա, սնունդ, բնակարան և այլն), այլև արտադրական (մեքենաներ, սարքավորումներ, հումք, նյութեր, բնական ռեսուրսներ, գիտատեխնիկական միտք և այլն) սպառում։ Արտադրողը արդյունք թողարկելու համար օգտագործում է մյուս արտադրողների արտադրանքը։ Ամբողջ տնտեսությունը արտադրողների և սպառողների փոխհարաբերությունների համակարգ է, որը կարգավորվում է ինքնաբերաբար, առանց որևէ մեկի թելադրանքի։ Միակ թելադրողը շուկայում ձևավորված պահանջարկն է։ Տնտեսագիտական գրականության մեջ փոխհարաբերությունների այս ձևը կոչվում է հորիզոնական համակարգում (կոորդինացիա) կամ ինքնակարգավորվող (ինքնաբերաբար կարգավորվող) տնտեսություն։ Սա [[Ադամ Սմիթ]]ի հայտնի «[[անտեսանելի ձեռք]]ի» տեսությունն է, համաձայն որի`որի՝ անհրաժեշտ է ապահովել արտադրողների լիիրավ ազատություն, որոնց միջև փոխհարաբերությունը պետք է կարգավորվի շուկայում ձևավորված պահանջարկի և դրանից բխող առաջարկի միջոցով։

Պլանային տնտեսության հիմնական հատկանիշներն են`են՝

*Անհրաժեշտ բարիքների արտադրության, ռեսուրսների բաշխման որոշում, որը կայացվում է կենտրոնական իշխանությունների կողմից։ Որոշվում է, թե արտադրական ձեռնարկությունները ինչ պետք է արտադրեն և ինչ քանակությամբ։ [[Հումք]]ի, [[նյութ]]երի, սարքավորումների, մեքենաների և այլ անհրաժեշտ միջոցների մատակարարումը իրականացվում է նախապես մշակված պլաններին համապատասխան։ Արդյունքի թողարկման, մատակարարման պլանները համարվում են պետական դիրեկտիվ․ դրանց կատարումը պարտադիր է, իսկ չկատարելու դեպքում [[Ձեռնարկություն|ձեռնարկության]] ղեկավարությունը ենթարկվում է պատասխանատվության, անգամ`անգամ՝ քրեական, որովհետև պլանը համարվում է օրենք, իսկ չկատարումը`չկատարումը՝ դրա խախտում։

Իր սահմանափակ հնարավորություններով`հնարավորություններով՝ այս տնտեսաձևը ապահովում է համեմատաբար բարձր արտադրողականություն, որովհետև պլանային (պարտադիր) հրահանգները չեն տարածվում անձնական օժանդակ տնտեսությունների վրա, և հիմնականում գործում են շուկայական տնտեսության սկզբունքները։ Տնտեսություններում արտադրողների նյութական շահագրգռվածության աստիճանը անհամեմատ բարձր է։ Զարգացած երկրների տնտեսական համակարգը կառուցված է այդ երկուսի արդյունավետ համադրմամբ։ Տնտեսական կյանքը կարգավորվում է շուկայական ազատ մրցակցության սկզբունքների և պետական լծակների (հատկապես հարկաբյուջետային և դրամավարկային) արդյունավետ զուգակցման միջոցով։ Իրականում գործում է խառը տնտեսաձևը։

Խառը տնտեսությունը, որպես շուկայական ինքնակարգավորման և պետական կարգավորման սկզբունքների համադրություն, համարվում է տիրապետող տնտեսաձև, որն իր յուրահատուկ դրսևորումներն է ունենում պատմական զարգացման անցյալ, ներկա և ապագա փուլերում։ Վարչահրամայականից (ուղղահայաց համակարգում) շուկայականին (հորիզոնական համակարգում) անցման, ինչպես նաև տնտեսական ճգնաժամերի կամ ցնցումների (օրինակ`օրինակ՝ 1929-33 թվականների մեծ տնտեսական ճգնաժամը) հետևանքով պետական կարգավորման լծակների ընդլայնման և հետագայում անհրաժեշտաբար դրանց սահմանափակման առումով պահանջվում է որոշակի անցումային ժամանակաշրջան, որն ունի տնտեսության կարգավորման իր առանձնահատկությունները։

*Տնտեսագիտության տեսություն (ուսումնական ձեռնարկ), խմբ.`՝ տ.գ.դ., պրոֆ. Գ.Ե. Կիրակոսյանի և տ.գ.թ., պրոֆ. Ի.Ե. Խլղաթյանի.-Եր., Տնտեսագետ, 2009.- 752 էջ։