«Բուդդայականություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Բուդդայականություն''' ({{lang-sa|बुद्ध धर्म}}, {{IAST|buddha dharma}}<ref>[http://sanskritdocuments.org/dict/ Online Sanskrit Dictionary] {{ref-en}} Buddha — Լուսավորված (The Enlightened One). Dharma — Օրենք, Ճշմարտություն, Ուսմունք (Law, Truth, Doctrine).</ref>) երեք համաշխարհային կրոններից մեկը{{refn|group="Ն"|name=buddhismintro|"Buddhism". (2009). In ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved November 26, 2009, from Encyclopædia Britannica Online Library Edition}}{{sfn|Lopez|2001|p=239}}: Իրենից ներկայացնում է [[դհարմա]]`՝ ներառելով սովորույթների, հավատների ու հոգևոր գործառույթների համակարգ, որը հիմնված է գլխավորապես [[Սիդհարթա Գաուտամա]]յի ուսմունքի վրա: Վերջինս առավել հայտնի է «Բուդդա» անվանումով ({{lang-hi|बुद्ध}}`՝ լուսավորյալ):

Բուդդայական ուսմունքի համաձայն`համաձայն՝ նրա հիմնադիրը իր գործունեությունն իրականացրել է [[Հինդուստան]] ենթացամաքի հյուսիսային մասում գտնվող [[Մագադհա]] թագավորությունում`թագավորությունում՝ մ.թ.ա. 6-4-րդ դարերն ընկած հատվածում<ref>{{cite web|last1=Lopez|first1=Donald|title=Buddha: Founder of Buddhism|url=http://www.britannica.com/biography/Buddha-founder-of-Buddhism|website=Encyclopedia Britannica|accessdate=6 March 2016}}</ref>: Նա ճանաչված է որպես լուսավորյալ<ref>Guang Xing (2005). ''The Three Bodies of the Buddha: The Origin and Development of the Trikaya Theory''. Oxford: Routledge Curzon: pp.1 and 85</ref> կամ պայծառափայլ անձնավորություն, ով իր կյանքը նվիրել է մարդկանց օգնելուն և մարդասիրական գաղափարները տարածելուն:

Փիլիսոփայական միտքը Հնդկաստանի և Չինաստանի տարածքում սկզբնավորվել է առաջին քաղաքակրթությունների ստեղծմանը զուգահեռ`զուգահեռ՝ մ.թ.ա. 7-6-րդ դարերում և իր ոսկեդարն է ապրել մ.թ.ա. 5-3-րդ դարերում։ Դա համընկել է [[Հին Հունաստան]]ի «դասական ժամանակաշրջանի» հետ, երբ գիտության և մշակույթի անտիկ գործիչները սկիզբ են դնում անտիկ փիլիսոփայության զարգացմանը:

[[Մերձավոր Արևելք]]ի հնագույն քաղաքակրթություններում գիտության, առաջին հերթին`հերթին՝ փիլիսոփայության առաջացումն ու բարգավաճումը կատարվում էր գլխավորապես կրոնական առաջնորդների հիմնած, հոգևոր կառույցներին կից ուսումնական հաստատություններում: Ուստի փիլիսոփայական միտքը անմիջականորեն կապված էր դիցաբանության հետ։ Նույն սկզբունքը գործում էր նաև առավել հեռու գտնվող պետություններում`պետություններում՝ [[Հնդկաստան]]ում և [[Չինաստան]]ում:

Հին չինացիների դիցաբանական ուսմունքը ներկայացված է տարբեր ժողովածուներում`ժողովածուներում՝ «Երգերի գիրք», «Պատմության գիրք», «Լեաների և ծովերի գիրք» և «Փոփոխությունների գիրք»։ Դրանում ուրույն տեղ է գրավում Երկնքի`Երկնքի՝ որպես կեցության, տիեզերքի, հասարակության և մարդկային կյանքի բարձրագույն ուժի, պաշտամունքը։ Դիցաբանական աշխարհայեցողության կենտրոնական գաղափարներից էր նաև նախնիների պաշտամունքը, որը ներառում էր անվերապահ հարգանքն ու սերը ծնողների, ավագների և կառավարողների հանդեպ։ Դիցաբանության մեջ նշվում է նաև տիեզերքի առաջացման մասին, որը ներկայացվում է որպես նախնական քաոսից երկու հակադիր տիեզերական ուժերի՝ [[Ին և Յան|յանի (երկնայինի) և ինի (երկրայինի)]] փոխներգործության արդյունք։

Արևմտյան`Արևմտյան՝ հունահռոմեական փիլիսոփայության մեջ որպես աշխարհաստեղծման մատերիա`մատերիա՝ նշվում են չորս տարրեր`տարրեր՝ [[օդ]], [[կրակ]], [[հող]] և [[ջուր]]: Չինական փիլիսոփայության մեջ դրանց ավելացվում են երկուսը`երկուսը՝ [[մետաղ]]ը և [[փայտ]]ը։ Բացի այդ, տարածված էր այն պատկերացումը, որ բնության մեջ տեղի ունեցող փոփոխություն ներդ կախված են թագավորների խելքից, վարքագծից և երկրռւմ իշխող կարգերից<ref>{{գիրք|հեղինակ = Զաքարյան Սեյրան |մաս = |վերնագիր = Փիլիսոփայության պատմություն |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/Dasagrqer/Zaqaryan_PHIL.pdf |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = Նաիրի|թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 336 |մեջբերվող էջեր = 13-14|սերիա = |isbn = |տպաքանակ =}}</ref>։

[[Չինական փիլիսոփայություն]]ը ոչ թե տեսական-հայեցողական, այլ կենցաղային բնույթի էր։ Արդեն մ.թ.ա. 6-5-րդ դարերում Չինաստանի տարածքում գոյություն ունեին բազմաթիվ փիլիսոփայական դպրոցներ։ Դրանց մեջ առավել հայտնի էին [[Կոնֆուցիականություն|կոնֆուցիականության]] (հիմնադիր`հիմնադիր՝ Կունգ Ֆու-Ցզի, {{lang-zh|孔夫子}}`՝ [[լատիներեն]] տառադարձությամբ՝ [[Կոնֆուցիոս]], մ.թ.ա. 551-479) և [[դաոսիզմ]]ի (հիմնադիր`հիմնադիր՝ [[Լաո Ցզի]], {{lang-zh|老子}}, մ.թ.ա. 604-531) դպրոցները<ref>{{գիրք|հեղինակ = Զաքարյան Սեյրան |մաս = |վերնագիր = Փիլիսոփայության պատմություն |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/Dasagrqer/Zaqaryan_PHIL.pdf |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = Նաիրի|թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 336 |մեջբերվող էջեր = 15-16|սերիա = |isbn = |տպաքանակ =}}</ref>:

Չինական փիլիսոփայությանը զուգահեռ`զուգահեռ՝ Հնդկաստանում նույնպես զարգանում է փիլիսոփայական միտքը։ Հին Հնդկաստանում փիլիսոփայական միտքը ծնունդ է առել դեռևս մ.թ.ա. 3-2-րդ հազարամյակներում և ունեւցել է բացառապես կրոնադիցաբանական ուղղ­վածության<ref>{{գիրք|հեղինակ = Կեսոյան |մաս = |վերնագիր = Փիլիսոփայություն |բնօրինակ = |հղում = http://gradaran.mskh.am/taxonomy/term/5970 |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = |թվական = 2003|հատոր = |էջերի թիվ = 280 |մեջբերվող էջեր = 24|սերիա = |isbn = |տպաքանակ =}}</ref>։ Հնդիկների կրոնադիցաբանական պատկերացումներն ամփոփված են [[Վեդաներ]]ում ({{lang-hi|वेद}}`՝ գիտելիք, իմացության): Դրանք բաժանվում են չորս խմբի՝ Սամհիթներ, Բրահմաներ, Արանյակներ և Ուպանիշադներ<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սարգսյան Արամ |մաս = |վերնագիր = Փիլիսոփայության դասընթաց: Ուսումնական ձեռնարկ |բնօրինակ = |հղում = http://library.asue.am/cgi-bin/koha/opac-search.pl?%26limit%3Dbranch%3AASUE&sort_by=relevance_dsc&limit=au:%D5%8D%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6%2C%20%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%B4%20%D5%80%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D5%A2%D5%AB%2C |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = Տնտեսագետ|թվական = 2008|հատոր = |էջերի թիվ = |մեջբերվող էջեր = 72-73|սերիա = |isbn = |տպաքանակ =}}</ref>։ Դրանցից վերջինները ստեղծվել էին մ.թ.ա. 7-րդ դարում:

Ի տարբերություն չինական փիլիսոփայական դպրոցների`դպրոցների՝ հնդկական ուսումնական կենտրոնները եղել են երկու տեսակի`տեսակի՝ ուղղադավան, որոնք ընդունել են Վեդաների հեղինակությունը, և ոչ ուղղադավան։ Վերջիններիս մեջ մտնում էր նաև բուդդիզմը։ [[Հնդկական փիլիսոփայություն|Հնդկական փիլիսոփայության]] նպատակը համարվում է ոչ թե մարդու տեսական հետաքրքրությունների բավարարումը, այլ ճիշտ ապրելակերպի հիմնավորումը<ref>{{գիրք|հեղինակ = Զաքարյան Սեյրան |մաս = |վերնագիր = Փիլիսոփայության պատմություն |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/Dasagrqer/Zaqaryan_PHIL.pdf |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = Նաիրի|թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 336 |մեջբերվող էջեր = 19-20|սերիա = |isbn = |տպաքանակ =}}</ref>։

Բուդդայի վարդապետության արդյունքում հիմնվեցին մի քանի դպրոցներ, որոնց խմբավորում են երկու ուղղության մեջ՝ [[հինայանա]] ({{lang-hi|हीनयान}}`՝ փոքր անիվ) և [[մահայանա]] ({{lang-hi|महायान}}՝ մեծ անիվ)։ Եթե հինայանա ուղղության ներկայացուցիչները ընդունում են ներ­քին և արտաքին աշխարհների ռեալությունը և կարծում էին, որ նիրվա­նային հասնելու նպատակը բոլոր տեսակի տառապանքներից ազաաագրվելն է, ապա մահայանա ուղղության ներկա­յացուցիչները մարդու փրկությունը կախման մեջ էին դնում աստծո ողոր­մածությունից։ Բացի դրանից, նիրվանային հասնելու նպատակը համարում էին ոչ թե սեփական տառապանքների ավարտը, այլ կատարյալ իմաստության հասնելը և բոլոր կենդանի գոյացությունների ազատագրումը տառապանք­ներից<ref>{{գիրք|հեղինակ = Զաքարյան Սեյրան |մաս = |վերնագիր = Փիլիսոփայության պատմություն |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/Dasagrqer/Zaqaryan_PHIL.pdf |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = Նաիրի|թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 336 |մեջբերվող էջեր = 21|սերիա = |isbn = |տպաքանակ =}}</ref>։

Լինելով կրոնափիլիսոփայական վարդապետություն՝ բուդդիզմը ուղղված էր բրահմանականության դեմ։ Վերջինս հասարակությունը բաժանել էր չորս վառնայի (զայնի), ըստ որի ըն­դունվում էր հասարակական չորս «կաստա» (խավ)՝ [[բրահմաններ]]ի ({{lang-hi|ब्राम्हण}}`՝ քրմեր, ուսուցիչներ, մարգարեներ), [[քշատրիներ]]ի ({{lang-hi|क्षत्रिय}}`՝ արքաներ, կառավարիչներ, ռազմիկներ, զինվորներ), [[վայշիշներ]]ի ({{lang-hi|वैश्य}}`՝ երկրագործներ, արհեստավորներ, առևտրականներ) և [[շուդրաներ]]ի ({{lang-hi|शूद्र}}`՝ ծառաներ և ստրուկներ)։

Մի քանի տարի սեփական մտավոր կարողությունները ուսումնասիրելու ընթացքում Բուդդա Շաքյումանին գալիս է այն եզրակացության, որ մարդկանց տանջվելու պատճառը հենց մարդիկ են, իրենց կապվածությունը կյանքին, նյութական հարստություններին, հավատին`հավատին՝ առ անփոփոխ հոգի և այլն: Տանջանքներին վերջ տալու և նիրվանային հասնելու համար պետք է հրաժարվել այդ կապանքներից և սահմանափակումներ դնել<ref>{{գիրք|հեղինակ = Лестер Р. Ч. |մաս = |վերնագիր = Буддизм: Путь к нирване // Религиозные традиции мира. В двух томах. |բնօրինակ = |հղում = |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Մոսկվա]] |հրատարակչություն = КРОН-ПРЕСС|թվական = 1996|հատոր = 2|էջերի թիվ = 640|մեջբերվող էջեր = 264-394|սերիա = |isbn = ISBN 5-232-00311-9|տպաքանակ =}}</ref>:

Բուդդայի համոզմամբ`համոզմամբ՝ իր ուսմունքը աստվածային անկեղծություն էր, որը նա ստացել էր սեփական հոգու պայծառակերպությունից: Ըստ ուսմունքի`ուսմունքի՝ յուրաքանչյուր մարդ կարող է հասնել կատարելության, սակայն արդյունքը հարաբերական է`է՝ կախված մարդու հնարավորությունից, կամքի ուշից ու ցանկությունից: {{քաղվածք|''Մի ընդունեք իմ ուսմունքը զուտ իմ հանդեպ հարգանքից կամ հավատից: Ինչպես վաճառականը շուկայում ոսկի գնելիս փորձում է այն, այնպես էլ դուք փորձեք իմ ուսմունքը, և միայն այն բանից հետո, երբ համոզվեք դրա իրականության մեջ, ընդունեք այն''|[[Սիդհարթա Գաուտամա]]<ref>{{գիրք|հեղինակ = Терентьев А. А. |մաս = |վերնագիր = Буддизм // Энциклопедия религий |բնօրինակ = |հղում = |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Մոսկվա]] |հրատարակչություն = Академический проект|թվական = 2008|հատոր = |էջերի թիվ = 1520|մեջբերվող էջեր = 202-212|սերիա = |isbn = ISBN 978-5-8291-1084-0|տպաքանակ =}}</ref><ref>{{գիրք|հեղինակ = Урбанаева И. С. |մաս = |վերնագիր = Специфика буддизма как философии и религии |բնօրինակ = |հղում = http://elibrary.ru/item.asp?id=20270885|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Ուլան Ուդե]] |հրատարակչություն = Вестник Бурятского государственного университета|թվական = 2009|հատոր = 8|էջերի թիվ = 61-69|մեջբերվող էջեր = 264-394|սերիա = |isbn = ISSN 1994-0866|տպաքանակ =}}</ref>}}: