«Քրոնոկենսաբանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1.
[[File:Biological clock human.hy.png|thumb|Մարդու [[Ցիրկադային ռիթմ|ցիրկադային]] (24-ժամյա) [[Կենսառիթմեր|կենսաբանական ռիթմերի]] որոշ ցուցիչներ]]
'''Քրոնոկենսաբանություն''' ({{lang-el|χρόνος}}, «ժամանակ»), գիտության ճյուղ, որն ուսումնասիրում է ժամանակի ընթացքում կենդանի օրգանիզմների մոտ ընթացող պարբերական (ցիկլիկ) երևույթները, և նրանց հարմարումը արեգակնային և լուսնային ռիթմերին <ref name="chrono">Patricia J. DeCoursey, Jay C. Dunlap, Jennifer J. Loros (2003). Chronobiology. Sinauer Associates Inc. ISBN 978-0-87893-149-1.</ref>
Քրոնոկենսաբանական հետազոտություններն ընդգրկում են (բայց չեն սահմանափակվում դրանցով) համեմատական անատոմիայի, ֆիզիոլոգիայի, գենետիկայի, մոլեկուլյար կենսաբանության, և օրգանիզմների վարքի կենսաբանության ոլորտների աշխատանքները <ref name= "chrono" />
▲'''Քրոնոկենսաբանություն''' ({{lang-el|χρόνος}}, «ժամանակ»), գիտության ճյուղ, որն ուսումնասիրում է ժամանակի ընթացքում կենդանի օրգանիզմների մոտ ընթացող պարբերական (ցիկլիկ) երևույթները, և նրանց հարմարումը արեգակնային և լուսնային ռիթմերին <ref name="chrono">Patricia J. DeCoursey, Jay C. Dunlap, Jennifer J. Loros (2003). Chronobiology. Sinauer Associates Inc. ISBN 978-0-87893-149-1.</ref>: Այդ ցիկլերն անվանում են [[Կենսառիթմեր|կենսաբանական ռիթմեր]]:
▲Քրոնոկենսաբանական հետազոտություններն ընդգրկում են (բայց չեն սահմանափակվում դրանցով) համեմատական անատոմիայի, ֆիզիոլոգիայի, գենետիկայի, մոլեկուլյար կենսաբանության, և օրգանիզմների վարքի կենսաբանության ոլորտների աշխատանքները <ref name= "chrono" />:
== Նկարագրություն ==
Կենդանի օրգանիզմների մոտ բազմաթիվ կարևոր կենսաբանական երևույթների գործընթացում կատարվում է կենսաբանական ակտիվության մակարդակի և տևողության համաժամանակեցումը արտաքին գործոնների
▲Կենդանի օրգանիզմների մոտ բազմաթիվ կարևոր կենսաբանական երևույթների գործընթացում կատարվում է կենսաբանական ակտիվության մակարդակի և տևողության համաժամանակեցումը արտաքին գործոնների հետ: Դա կատարվում է
* կենդանիների մոտ (սնունդ, քուն, բեղմնավորում, ձմեռում, միգրացիա և այլ),
* բույսերի մոտ (տերևի շարժումները, ֆոտոսինթեզ և այլ)
Քրոնոկենսաբանության առավել կարևոր ռիթմ է [[օրական ռիթմը]], բույսերի և կենդանիների ֆիզիոլոգիական գործընթացների մոտավորապես 24-ժամյա ցիկլ(«[[Ցիրկադային ռիթմ|ցիրկադային]]» {{lang-lat|circa}}
▲Քրոնոկենսաբանության առավել կարևոր ռիթմ է [[օրական ռիթմը]], բույսերի և կենդանիների ֆիզիոլոգիական գործընթացների մոտավորապես 24-ժամյա ցիկլ(«[[Ցիրկադային ռիթմ|ցիրկադային]]» {{lang-lat|}} «circa», «մոտավորապես», «համարյա», և «dies», «օր»):
Կան նաև այլ կարևոր ցիկլեր՝
*ինֆրադիան, առավել երկարաժամկետ, օրինակ, միգրացիայի կամ բազմացման ամենամյա ցիկլերը, որոնք արտահայտված են որոշ կենդանիների մոտ, դաշտանային ցիկլը մարդկանց մոտ,
*ուլտրադիան, կարճ ցիկլեր, օրինակ, մարդկանց մոտ 90-րոպեանոց REM-քնի, 4-ժամանոց քթային ցիկլերը կամ աճի հորմոնի արտադրության 3-ժամանոց
Պարբերական ռիթմեր, սովորաբար դիտվում է ծովային կենդանիների մոտ, հաճախ հետևում են (մոտավոր) մակընթացությունների և տեղատվությունների 12-ժամյա
▲Պարբերական ռիթմեր, սովորաբար դիտվում է ծովային կենդանիների մոտ, հաճախ հետևում են (մոտավոր) մակընթացությունների և տեղատվությունների 12-ժամյա անցմանը:
== Պատմություն ==
[[Ցիրկադային ռիթմեր]]ը առաջին անգամ հայտնաբերվել են բույսերի տերևների շարժման մեջ ֆրանսիացի գիտնական [[
Դասավորելով բույսերը շրջանաձև կաղապարում, նա պատրաստեց կենսաբանական ժամացույց, որը, կախված այն բանից, թե որ բույսի ծաղիկներն են բացված, որինը՝ փակ, ամենաբնական ձևով ցույց էր տալիս օրվա ժամանակը: Օրինակ, նա հայտնաբերեց, որ «{{lang-en|
▲[[Ցիրկադային ռիթմեր]]ը առաջին անգամ հայտնաբերվել են բույսերի տերևների շարժման մեջ ֆրանսիացի գիտնական [[դը Մերեն Ժան Ժակ|Ժան Ժակ դը Մերեն]]ի կողմից [[18-րդ դար]]ում: [[1751]] թվականին շվեդ բուսաբան, նատուրալիստ [[Լինեյ Կառլ|Կարլ Լիննեյ]]ը պատրաստել է անգամ իսկական կենսաբանական ժամացույց՝ օգտագործելով ծաղկավոր բույսերի որոշ օրական տեսակներ:
[[1860]]-ական թվականներին Ռուսական էնտոմոլոգիական միության նախագահ [[Կարլ Էռնստ ֆոն Բեր]]ը գրել է կենսաբանական ժամանակի և տարբեր կենդանիների մոտ նրա տարազանության մասին <ref>Baer, Karl Ernst von 1864. Welche Auffassung der lebenden Natur ist die richtige? Und wie ist diese Auffassung auf die Entomologie anzuwenden? In: Baer, K. E. v. 1864. ''Reden gehalten in wissenschaftlichen Versammlungen und kleinere Aufsätze vermischten Inhalts''. Erster Theil: ''Reden''. St.Petersburg: H.Schmitzdorff, p. 237—284.</ref>։ Նրա մոտեցումը հետո զարգացրեց և փորձնականորեն հետազոտեց [[Յակոբ ֆոն Իքսկյուլ]]ը։ [[1924]]
[[1960]]
▲Դասավորելով բույսերը շրջանաձև կաղապարում, նա պատրաստեց կենսաբանական ժամացույց, որը, կախված այն բանից, թե որ բույսի ծաղիկներն են բացված, որինը՝ փակ, ամենաբնական ձևով ցույց էր տալիս օրվա ժամանակը: Օրինակ, նա հայտնաբերեց, որ «{{lang-en|}}hawk’s beard» բույսի ծաղիկները բացվում են առավոտյան ժամը 6:30-ին, այն դեպքում, երբ [[խատուտիկ]]ի ծաղիկները չեն բացվում մինչև ժամը 7:00:
Նույն 1960
1960-ական թվականներին [[Սիֆր Միշել|Միշել Սիֆր]]ը մի շարք փորձեր է անցկացնում անձավներում մի քանի ամիս մեկուսացված մարդկանց շրջանում, որոնք տեղեկություն չունեին աստղաբաշխական ժամանակի
▲[[1924]] թվականին ՄՊՀ շրջանավարտ [[Չիժևսկի Ալեքսանդր Լեոնիդևիչ|Ա. Չիժևսկի]]ն հրատարակեց միջգիտական աշխատանքներ [http://www.humanities.edu.ru/db/msg/49653 «Պատմական գործընթացի ֆիզիկական գործոնները»] և «Էպիդեմիոլոգիական աղետները և Արեգակի պարբերական ակտիվությունը», որոնցում նա նկարագրում էր կենդանի օրգանիզմների մոտ արեգակնային և լուսնային փուլերի հետ կապված ցիկլերը: Չիժևկին զարգացրեց գիտության նոր բաժին՝ [[հելիոկենսաբանություն]], որպես [[աստղակենսաբանություն|աստղակենսաբանության]] ենթաբաժին: [[1936]] թվականին իր «Արեգակնային փոթորիկների երկրային արձագանքը» աշխատության հրատարակումից հետո [[1939]] թվականին նա ընտրվեց կենսաբանական ֆիզիկայի և տիեզերական կենսաբանության Միջազգային կոնգրեսի Պատվավոր նախագահ: Սակայն, Ստալինյան բռնատիրության ժամանակ նա ձերբակալվեց և աքսորվեց Սիբիր: Նրա հրատարակումները ենթարկվեցին գրաքննության և [[1930]]-ական թվականներին մարդկային ցիրկադային ռիթմերի հետ կապված արյան և էրիթրոցիտների էլեկտրամագնիսական հատկությունների վերաբերյալ նրա հետազոտությունները արգելվեցին: Դրանք հրատարակվեցին [[1973]] թվականին՝ 40 տարի անց: [[1928]] թվականին լույս տեսած նրա «Տիեզերքի ազդեցությունը մարդու հոգեկանի վրա» աշխատությունը Խորհրդային Միությունը ենթարկեց գրաքննության: <ref>http://bmc.ub.uni-potsdam.de/1740-3391-1-2/1740-3391-1-2.pdf</ref>
[[
Հետագայում լուսաբուժությունն ու մելատոնինի նշանակությունը հետազոտվեցին Օրեգոնյան բժշկական և գիտական համալսարանից(
▲[[1960]] թվականի Cold Spring Harbor Laboratory-ում սիմպոզիումի ժամանակ եկավ այն պահը, որ գիտության տարբեր ոլորտների գիտնականներ հայտնաբերեցին, որ նրանք բոլորն էլ հետազոտել են միևնույն երևույթները: Հենց այդ ժամանակ էլ դրվեց քրոնոկենսաբանության՝ որպես նոր գիտության հիմքը:
Կան նաև սննդային կենսաբանական ժամացույցներ, որոնք սահմանապակված չեն [[հիպոթալամուս]]ի սուպրախիազմատիկ կորիզով<ref>{{cite journal | last = Fuller | first = Patrick M. | coauthors = Jun Lu, Clifford B. Saper | date = 2008-05-23 | title = Differential Rescue of Light- and Food-Entrainable Circadian Rhythms | journal = [[Science]] | volume = 320 | issue = 5879 | pages = 1074–1077 | publisher = | location = | pmid = 18497298| doi = 10.1126/science.1153277 | url = http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/320/5879/1074 | format = free abstract | accessdate = 2008-05-30 | quote = }}</ref>
▲Նույն 1960 թվականին Պատրիսիա դե Կուրսին հայտնաբերեց ֆազային ռեակցիայի կորը, որը այս ոլորտում կիրառվող գլխավոր գործիքն է:
▲1960-ական թվականներին [[Սիֆր Միշել|Միշել Սիֆր]]ը մի շարք փորձեր է անցկացնում անձավներում մի քանի ամիս մեկուսացված մարդկանց շրջանում, որոնք տեղեկություն չունեին աստղաբաշխական ժամանակի մասին: Փորձերը ցույց են տալիս 24-ժամյա օրական ցիկլի պահպանումը՝ հետագա 48-ժամյայի անցմամբ:
▲[[Միննեսոտյան համալսարան|Միննեսոտյան համալսարանից]] Հալբերգ Ֆրանց|Ֆրանց Հալբերգը|en|Franz Halberg<ref>Более корректный, но менее распространённый вариант передачи его фамилии — Хальберг</ref> ներմուծեց «ցիրկադիան» եզրույթը և նրան հաճախ անվանում են «ամերիկյան քրոնոկենսաբանության հայր»: [[1970]]-ական թվականներին «Կենսաբանական ռիթմերի հետազոտման միության» ղեկավար դարձավ Քոլին Պիտերդրիխը, որն ավելի շատ զբաղվում էր էվոլյուցիոն և էկոլոգիական ասպեկտներով, այն դեպքում, երբ Հալբերգի ուսումնասիրությունները ավելի ուղղված էին մարդկային և բժշկական ասպեկտներին: Պիտենդրիխը որպես ղեկավար և Միության անդամները հիմնարար հետազոտություններ կատարեցին բոլոր տեսակի կենդանի օրգանիզմների (և՛ բույսեր, և՛ կենդանիներ) վրա: Հետո դժվար էր ֆինանսավորում ստանալ նմանատիպ հետազոտությունները, բացի մկներից, առնետներից, մարդուց և [[պտղաճանճեր|պտղաճանճից]], այլ օրգանիզմների վրա անելու համար: <ref>{{cite web
▲Հետագայում լուսաբուժությունն ու մելատոնինի նշանակությունը հետազոտվեցին Օրեգոնյան բժշկական և գիտական համալսարանից([[:en:Oregon Health & Science University|Oregon Health & Science University]]) Ալֆրեդ Լուիի և այլոց կողմից որպես կենդանիների և մարդու օրական ռիթմերի վերակարգավորման միջոց:
▲20-րդ դարի երկրորդ կեսին էական ներդրում ունեցան Յու. Աշոֆը և Ք. Պիտենդրիխը, որոնք կատարել էին տարբեր, բայց միմյանց լրացնող հետազոտություններ լույսի ցիրկադային համակարգի առգրավման երևույթի վերաբերյալ:
▲Կան նաև սննդային կենսաբանական ժամացույցներ, որոնք սահմանապակված չեն [[հիպոթալամուս]]ի սուպրախիազմատիկ կորիզով<ref>{{cite journal | last = Fuller | first = Patrick M. | coauthors = Jun Lu, Clifford B. Saper | date = 2008-05-23 | title = Differential Rescue of Light- and Food-Entrainable Circadian Rhythms | journal = [[Science]] | volume = 320 | issue = 5879 | pages = 1074–1077 | publisher = | location = | pmid = 18497298| doi = 10.1126/science.1153277 | url = http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/320/5879/1074 | format = free abstract | accessdate = 2008-05-30 | quote = }}</ref>:
== Բաժիններ ==
=== Հելիոկենսաբանություն ===
'''Հելիոկենսաբանություն
== Գրականություն ==
* Хронобиология и хрономедицина: Руководство / Под ред. Ф. И. Комарова. М.: Медицина, 1989. 400 с. {{ref-ru}}
* Комаров Ф. И., Рапопорт С. И., Хронобиология и хрономедицина, М.: Триада-Х. 2000. 488 с.
* Рапопорт С. И., Комаров С. И., Чибисов С. М., ''Роль проблемной комиссии «Хронобиология и хрономедицина» РАМН в развитии внутренней медицины (к 25-летию создания)'', «Клин. медицина», 2007, № 9, С.4-17.
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.chronobiology.ru/index.htm Официальный сайт проблемной комиссии РАМН «Хронобиология и хрономедицина».]
* [http://www.mma.ru/rescenter/lab/chronmed Лаборатория «Хрономедицина и новые технологии» ММА им. И. М. Сеченова.]
{{Արտաքին հղումներ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=6|էջ=333}}
[[Կատեգորիա:Կենսառիթմեր]]
[[Կատեգորիա:Կենսաբանություն]] |