«Տարրական մասնիկներ»–ի խմբագրումների տարբերություն

 

== Տարրական մասնիկներն արդի ֆիզիկայում ==

ործումն ու ուսումնասիրումը և, հատկապես, է․ Ռեզերֆորդի փորձերը, որոնց շնորհիվ [[1911]] թվականին հայտնագործվել են [[միջուկ (ատոմ)|ատոմային միջուկներ]]ը, իսկ [[1919]] թվականին բացահայտվել է, որ պրոտոնները մտնում են միջուկների կազմի մեջ։ [[1932]] թվականին, երբ Զ․ Չադվիկը հայտնաբերեց նեյտրոնը, պարզ դարձավ ատոմների և դրանց միջուկների բաղադրիչների լրիվ կազմը։ Տարրական մասնիկների [[ֆիզիկա]]յի հետագա զարգացումն արդեն հիմնականում ընթացել է միջուկային ֆիզիկայից անկախ, նախ՝ տիեզերական ճառագայթման ուսումնասիրման ճանապարհով ([[1930]]—[[1950]]-ական թթ․)» իսկ հետո, 50-ական թվականներից սկսած, երբ գործարկվեցին առաջին խոշոր արագացուցիչները, փորձերը շարունակվել են նաև լաբորատոր պայմաններում։ Այդ փորձերում գրանցվել են մի շարք նոր մասնիկներ՝ տարբեր զանգվածներով, կյանքի տևողություններով, տրոհման և [[նյութ]]ի հետ փոխազդեցության տարբեր եղանակներով։ Անհնար կլիներ հասկանալ այդ մասնիկների հատկությունները, եթե չլիներ այն վիթխարի առաջընթացը, որին հասել էր տեսական ֆիզիկան մեր հարյուրամյակի կեսերին։ [[Քվանտային մեխանիկա]]ն, [[հարաբերականության տեսություն]]ը և դաշտի քվանտային տեսությունը տվել են այն լեզուն, որով հնարավոր եղավ նկարագրել փոքր հեռավորությունների վրա և [[Լույսի արագություն|լույսի արագությանը]] մոտ արագություններով կատարվող ֆիզիկական երևույթները։ Որոշ մասնիկների գոյությունն, իսկ հետևում է քվանտային տեսության սկզբունքներից։ Այսպես, էլեկտրամագնիսական ճառագայթման քվանտային տեսությանը նվիրված առաջին աշխատանքներում արդեն (Մ․ Պչանկ, [[1900]], Ալբերտ էյնշտեյն, [[1903]]) որոշակիորեն կանխագուշակվել էր [[էլեկտրամագնիսական դաշտ]]ի [[քվանտ]]ի՝ [[ֆոտոն]]ի գոյությունը։ էլեկտրոնի քվանտային տեսությունից (Պ․ Դիրակ, 1928—1931) բխել է էլեկտրոնի հակամասնիկի՝ պոզիտրոնի (e+) գոյությունը՝ մասնիկ, որը հայտնաբերվել է տիեզերական ճառագայթներում (Կ․ Աևդերսոն, [[1932]])։ Տարրական մասնիկների քվանտային բնույթը դրսևորվում է նրանով, որ այդ մասնիկներից յուրաքանչյուրն ունի հանգստի [[զանգված]]ի, շարժման քանակի սեփական մոմենտի (սպին), [[էլեկտրական լիցք]]ի որոշակի ընդհատուն արժեք։ Տարրական մասնիկների մասնակցությամբ ընթացող բոլոր պրոցեսներում [[պահպանման օրենքներ|պահպանվում են]] [[էներգիա]]ն, [[իմպուլս (շարժման քանակ)|իմպուլս]]ը և շարժման քանակի մոմենտը, մի բան, որ արտացոլում է տարածության և ժամանակի [[համասեռություն]]ն ու [[իզոտրոպություն]]ը փոքր հեռավորությունների վրա։ Վերլուծելով β-տրոհման երևույթը [[էներգիայի պահպանման օրենք|էներգիայի]] և [[իմպուլսի պահպանման օրենք|իմպուլսի]] պահպանման օրենքի տեսանկյունից, [[Վոլֆգանգ Պաուլի]]ն [[1930]] թվականին ենթադրել է, որ այդ տրոհման արգասիքներում գոյություն ունի մի յուրօրինակ մասնիկ ևս՝ [[նեյտրինո]] (v)։ Վերջինիս հայտնաբերման փորձարարական տարբեր մեթոդներ են առաջարկել Հ․ Բետեն ու Ռ․ Փայերլսը, ինչպես նաև խորհրդային ֆիզիկոսներ Ա․ Ի․ Լեյպունսկին, Ա․ Ի․ Ալիխանովն ու Ա․ Ի. Ալիխանյանը ([[1938]])։ Այդպիսի փորձեր կատարել է ամերիկացի փորձարար Ջ․ Ալլենը, [[1942]] թվականին, սակայն նեյտրինոյի չափազանց թույլ փոխազդեցությունը նյութի հետ դիտվել է միայն [[1953]] թվականին (Ֆ․ Ռայնես, Կ․ Կոուեն, ԱՄՆ)։ Տարրական մասնիկների փոխազդեցությունները դրսևորվում են նրանց փոխադարձ կլանման և առաքման, ցրման կամ տրոհման պրոցեսներում։ Փոխազդեցությունների առաջին քվանտային տեսությունը եղել է [[քվանտային էլեկտրադինամիկա]]ն՝ էլեկտրամագնիսական փոխադզեցության տեսությունը, որը դեռևս [[1920]]-ական թթ․ ձևակերպել է Պ․ Դիրակը, իսկ վերջնականորեն մշակել են Ռ․ Ֆեյնմանը, Ցու․ Շվինգերը և Ս․ Տոմոնագան, 40—50-ական թթ․։ Այն նախատիպ է ծառայել տարրական մասնիկների մյուս՝ ուժեղ և թույլ փոխազդեցությունների տեսական նկարագրման համար։ [[Պրոտոն]]ի չափերի կարգի (10~13 սմ) հեռավորությունների վրա ուժեղ, էլեկտրամագնիսական և թույլ փոխազդեցությունների ինտենսիվությունները հարաբերում են ինչպես 1։102։ 105։ Ուժեղ փոխազդեցության դրսևորում են, օրինակ, այն ուժերը, որոնք պահում են պրոտոնները և նեյտրոնները միջուկի ներսում։ Թույլ փոխազդեցության օրինակ են β-տրոհումը կամ տիեզերական ճառագայթներում հայտնաբերված (Կ․ Անդերսոն, Մ․ Նեդերմեյեր, [[1936]] տրոհումը։ [[էլեկտրոն]]ի և [[նեյտրինո]]յի նման, մյուոնը ուժեղ չի փոխազդում, այսինքն պատկանում է չեպտոնների դասին։ Թույլ փոխազդեցությունների սկզբնական տեսությունը, որն ստեղծել է է․ Ֆերմին, [[1934]] թվականին, հնարավորություն է տվել նկարագրելու ոչ միայն 13 և (i-տրոհումները, այլև տարրական մասնիկների ուրիշ թույլ տրոհումներ։