|
| դինաստիա = [[Հասան-Ջալալյաններ|Խաչենի իշխանական տուն]]
}}
'''Ջալալ Ա''' (Հասան-Ջալալ<ref>Միջնադարյան աղբյուրներում կոչվել է նաև Հասան Ջալալ Դաւլա (արդի ուղղագրությամբ՝ Հասան Ջալալ Դոլա): Այս անվան ծագման և նշանակությունների մասին տե՛ս [http://www.gandzasar.am/ Գանձասար] կայքը:</ref>)., [[Խաչենի իշխանություն|Խաչենի իշխանության]] ամենանշանավոր տիրակալներից մեկը:մեկը։ [[1214]]-ին հաջորդել է հորը՝ Վախթանգ-Տանգիկ Բ-ին, որպես Խաչենի գահերեց իշխան:իշխան։ Նրա իշխանության շրջանում նկատվել է մշակութային և տնտեսական մեծ վերելք, որը [[13-րդ դար]]ի սկզբում ընդհանուր էր [[Հայեր|հայ]] և վրաց ժողովուրդների համար:համար։ Հասան-Ջալալը զգալիորեն ամրապնդել է Խաչենի իշխանությունը:իշխանությունը։ Նա իշխել է որպես [[Արցախի թագավորություն|Արցախի թագավոր]]<ref>[http://arm-history.livejournal.com/594.html Баграт Улубабян. "Княжество Хачена в X-XVI веках", Издательство АН Армянской ССР, Ереван, 1975 (отрывки)]</ref> և սկիզբ է դրել [[Հասան-Ջալալյաններ]]ի տոհմի, որի պայազատները մինչև [[1827]] թ իշխել են Արցախի [[Խաչեն]] գավառում:գավառում։
==Ընտանիք==
[[Պատկեր:Gandzasar-inscription5.jpg|մինի|ձախից|150px|Հասան-Ջալալի արձանագրությունը հին հայերեն լեզվով, Գանձասար, 1238 թ.]]
Հասան-Ջալալը [[Խաչենի իշխանական տուն|Խաչենի իշխանական տոհմ]]ի շառավիղն էր, որը իշխել է Արցախում դեռևս 9-րդ դարից և համարվում է [[Առանշահիկներ]]ի թագավորական տոհմի շարունակությունը:շարունակությունը։ Հասան-Ջալալի կենակիցն էր [[Սյունիք]]ի իշխանադուստր Մամքանը:Մամքանը։ Նրանց երեք դուստրերն էին. [[Մամախաթուն]]ը, [[Մինախաթուն]]ը և [[Ռուզուդան]]ը, իսկ միակ զավակն էր Աթաբակ-Իվանեն, որը և գահաժառանգն էր (հաջորդել է հորը 1261-ին):։ Մոր կողմից Արցախի թագավորը ազգակից էր [[Զաքարյաններ]]ին, Զաքարե և Իվանե եղբայրների քեռորդին էր:էր։
==Իշխանության առաջին շրջան==
[[Պատկեր:Xoxanaberd.JPG|մինի|աջից|250px|Թարխան սարը Գանձասարի դիմաց, որի գագաթին գտնվում էր Իշխանաբերդը:Իշխանաբերդը։]]
Հասան-Ջալալը հայտնի է եղել որպես իմաստուն, բարեպաշտ և ուսումնասեր իշխան:իշխան։ Իր կառավարման սկզբնական շրջանում նա կարգավորել և ամրապնդել է իշխանության ներքին կյանքը:կյանքը։ Զբաղվել է նաև շինարարական գործունեությամբ:գործունեությամբ։ Ամենանշանավորը [[Գանձասար]]ի հռչակավոր մայր տաճարն էր, որի շինության սկիզբը դրվեց [[1216]]-ին և ավարտվեց [[1238]]-ին:ին։ Վանքից հարավ՝ անտառապատ Թարխան սարի գագաթին, Հասան-Ջալալը կառուցեց Իշխանաբերդ անառիկ ամրոցը <ref>Իշխանաբերդը նաև կոչվել է Խոխանաբերդ, Թարխանաբերդ:</ref>, իսկ Իշխանաբերդից հյուսիս, գեղատեսիլ, հսկա ժայռազանգվածի վրա Դարպասները՝ Խաչենի տոհմական ապարանքը:ապարանքը։ Այս երեք կառույցները, նրանց միջև տարածվող բնակավայրի հետ միասին<ref>Այս բնակավայրը այժմ էլ կա, Խաչեն գետակի ձախ կողմում, և կոչվում է Վանք: Խաչենի իշխանության ավարտից հետո (1827 թ) տեղափոխվել է փոքր-ինչ արևելք:</ref>, ստանալով ընդհանուր «Գանձասար» անվանումը, այնուհետև դարձան Արցախ նահանգի իշխանանիստ կենտրոնը:կենտրոնը։
Հասան-Ջալալի հանձանարարությամբ և հովանավորությամբ Տեր-Իսրայել եպիսկոպոսը Գանձասարում ստեղծել է հայկական «[[Հայսմավուրք]]ը»:։ Շինարարական և մշակութային գործունեություն ծավալել նաև Արցախից դուրս:դուրս։ Այսպես [[1248]]-ին Հասան-Ջալալը վերականգնել է թաթարների ավերած Կեչառիսի վանական համալիրը<ref>Բագրատ Ուլուբաբյան. Եսայի կաթողիկոս Հասան-Ջալալյանցը և իր «Համառոտ պատմությունն Աղվանից»: Երևան 1979:</ref>:։
==Մոնղոլական տիրապետություն==
Դարասկզբի տնտեսական և մշակութային բուռն վերելքը մասամբ կասեցրեցին մոնղոլ-թաթարների արշավանքները ու ասպատակությունները:ասպատակությունները։ [[1236]]-ին մոնղոլական արյունարբու բանակի ներխուժմանն է ենթարկվում Արցախը:Արցախը։ Մոնղոլները սպանում ու գերում են հարթավայրում բնակվողներից շատերին, նրանց ձեռքն է ընկնում նույնիսկ անառիկ Հավքախաղաց բերդը:բերդը։ Հասան-Ջալալը Իշխանաբերդում պատսպարեց շրջակա ողջ ազգաբնակչությանը:ազգաբնակչությանը։ Երբ մողոլները եկան այն պաշարելու, տեսան, որ այդ ամրությունները հնարավոր չէ գրավել և խաղաղության առաջարկություն արեցին:արեցին։
Կայացավ հաշտության համաձայնություն, որով մոնղոլները ճանաչեցին Խաչենի ինքնիշխանությունը և նույնիսկ մեծացրեցին նրա սահմանները:սահմանները։ Հասան-Ջալալը պարտավորվեց իր բանակով նրանց հետ պատերազմի գնալ ընդդեմ սելջուկների:սելջուկների։
==Արևմտյան արշավանքներ==
Այնուհետ Հասան-Ջալալը իր զորքով ստիպված էր մասնակցել թաթար-մոնղոլների արշավանքներին դեպի արևմուտք (Երզնկա, Սեբաստիա, Կեսարիա և այլն):։ Նրա հետ էր Վերին-Խաչենի իշխան Գրիգոր Ա-ը, ինչպես նաև այլ հայկազուն իշխաններ՝ Ավագ և Շահնշահ Զաքարյանները, Վահրամ իշխանը:իշխանը։ Կիրակոս Գանձակեցու վկայությամբ այս իշխանների հետ Հասան-Ջալալը և Գրիգոր Ա-ն գնեցին և ազատ արձակեցին գերի ընկած բազմաթիվ տղամարդկանց, կանանց, մանուկների ու ծերերի:ծերերի։ Նրանք գնում էին նաև ձեռագիր մատյաններ, որոնք չնչին գնով վաճառվում էին դրանք հափշտակած այլազգիների կողմից<ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԼԴ, ԼԵ:</ref>:։ Այս շրջանին է վերաբերում նաև Հասան-Ջալալի այն գործարար միջնորդությունը, որի շնորհիվ [[Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն|Կլիկիայի]] հայոց թագավոր [[Հեթում Ա|Հեթում]]-ի և մոնղոլների միջև ստեղծվեց բարեկամական հարաբերություն և Կիլիկիան փրկվեց հարևան երկրներին վիճակված ավերածություններից <ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԼԶ:</ref>:։
==Ճամփորդություն Մոնղոլիա==
Վերադարձից հետո Հասան-Ջալալը առերեսում է տեղական իսլամադավան իշխողների թշնամանքին, որոնց դուր չէր գալիս, որ քրիստոնյա մի իշխան պահպանել է իր երկրի ինքուրույնությունը և գլուխ չի խոնարհում իրենց առջև:առջև։ Դրությունը հատկապես ծանրանում է, երբ Մանգու մեծ խանի հրամանով Անդրկովկաս է գալիս Արղուն ոստիկանը՝ որպես անսահմանափակ իրավունքներ ունեցող վերակացու:վերակացու։
[[1255]]-ին Հասան-Ջալալը ճանապարհորդում է դեպի հեռավոր Մոնղոլիայի մայրաքաղաք Կարակորում՝ Մանգու խանի մոտ:մոտ։ Ա յստեղ նա հանդիպեց նաև Սարթախ զորավարին՝ քրիստոնյա մի մոնղոլ, որին Մանգու խանը նշանակեց Ոսկե հորդայի տիրակալ:տիրակալ։ Հասան-Ջալալը Սարթախից ստացավ պաշտոնական գրություն, որը ևս մեկ անգամ հաստատում էր Արցախի իշխանության և ինքնուրույնության իրավունքը<ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԵԹ:</ref>:։
== Վերադարձ և մահ ==
[[Պատկեր:Mamkan Aranshahik.jpg|մինի|120px|Մամքանի խորաքանդակը Գանձասարի վանքում:վանքում։]]
Հասան-Ջալալը հայրենիք վերադարձավ [[1260]]-ին:ին։ Նա գտավ իր կնոջը Մամքանին վախճանված:վախճանված։ 1261-ին նրա պատվերով ընդօրինակված մի ավետարանի հիշատակարանում Հասան-Ջալալը հիշում է իր հեռավոր ճամբորդությունը և այն վիշտը, որ պատել էր նրան, կնոջ մահվան պատճառով. «Եվ ես եկեալ գտի զպայծառ տուն իմ լի սգով, արտասուաւք անմխիթարելի. զի նա էր ամենայն զաւրաց և հեծելոց, նաև եկեղեցոյ և քահանաից սփոփիչ և մխիթարութիւն»<ref>[[Մատենադարան]], ձեռագիր №387, էջ 8բ, 9ա</ref>:։
Վերադարձից ընդամենը մեկ տարի անց, վրացական մի հարձակումից հետո, Արղուն ոստիկանը ձերբակալում է Հասան-Ջալալին, Զաքարե Բ Զաքարյանին, և այլ քրիստոնյա իշխանների:իշխանների։ Հատկապես Հասան-Ջալալի նկատմամբ բոլոր մուսուլմանները ատելությամբ էին լցված:լցված։ Նրան անասելի խոշտանգումների են ենթարկում, ապա Ղազվին քաղաքում մահապատժի են ենթարկում՝ անդամ-անդամ հոշելով<ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԿԳ:</ref>:։
Հասան-Ջալալի մահը ժամանակակիցների կողմից ընդունվեց որպես քրիստոնեական նահատակություն:նահատակություն։ Նրա զավակ Աթաբակը հավատարիմ մարդկանց ուղարկեց ու գողանալ տվեց հոր մարմինը:մարմինը։ Արցախի թագավորի սուրբ մասունքները ամփոփվեցին Գանձասարի վանքի գավթում:գավթում։
==Գրականություն==
| 