|
== Ամենայն հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստերը ==
Պատմական պայմանների թելադրանքով Ամենայն Հայոց կաթողիկոսության Աթոռանիստը հաճախ տեղափոխվել է երկրի մի վայրից մյուսը։ Վաղարշապատից հետո աթոռը հաստատվել է Դվինում (484-931), Աղթամարում (931-944), Աևգինայում (944-992), Անիում (992-1065)։ Բագրատունյաց թագավորության անկումից (1045թ1045 թ) հետո, Կիլիկիայում հայկական իշխանությունների առաջացման պայմաններում, կաթողիկոսական աթոռը նույնպես տեղափոխվել է Կիլիկիա։ Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսը 1066 թվականին աթոռանիստ է դարձրել Կիլիկիայի սահմաններին մոտ գտնվող Ծամնդավը։ Ավելի ուշ աթոռանիստը փոխադրվել է Շուղրի (Քեսունի գավառում) Սև լեռան Կարմիր վանք (1105-16), ապա՝ Գրիգոր Գ Պահլավունու օրոք՝ Ծովք (1116-49), այնուհետև, դարձյալ Գրիգոր Գ Պահլավունու օրոք՝ Հռոմկլա (1149-1292), Գրիգոր Է Անավարզեցու օրոք՝ Սիս (1293-1441)։
Կիլիկյան հայկական պետության ժամանակաշրջանում (13-14դդ), նաև դրանից վաղ (11-12 դդ.), Ամենայն հայոց կաթողիկոսության գործունեությունը դրսևորվել է հոգևոր, կրթական, մշակութային, ինչպես նաև քաղաքական-միջպետական, դավանական-միջեկեղեցական կյանքի ոլորտներում։ Այդ շրջանը նշանավորվել է հայ-հույն և հայ-կաթոլիկ միջեկեղեցական հարաբերություններով, ծիսադավանական խնդիրների շուրջ ընթացող երկարատև վեճերով ու բանակցություններով։ Սկզբում, Հույն եկեղեցին, ապա՝ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին փորձել են Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը ենթարկել մի դեպքում Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքությանը, մյուս դեպքում՝ Հռոմի պապին։ Թեև որոշ դեպքերում Ամենայն հայոց կաթողիկոսության գահակալներից ոմանք երբեմն նահանջել են Հայ եկեղեցու ծիսադավանական ավանդույթներից՝ հուսալով, թե այդպիսով կկարողանան շահել Բյուզանդիայի կամ Կաթոլիկ Եվրոպայի քաղաքական համակրանքն ու աջակցությունը, սակայն Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը կարողացել է այդ դժվարին պայքարում անաղարտ պահել իր դավանանքը և Հայ եկեղեցու ամբողջական անկախությունը։
== Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը Կիլիկիայի Հայկական թագավորության անկումից հետո ==
Կիլիկիայի Հայկական թագավորության անկումից (1375թ1375 թ) հետո ծանր ժամանակաշրջան է սկսվել Ամենայն հայոց կաթողիկոսության համար։ Եկեղեցական և աշխարհիկ շրջաններում ավելի է ամրապնդվել կաթողիկոսական աթոռը հայրենիք տեղափոխելու գաղափարը։ 1441 թվականի Էջմիածնի ազգային-եկեղեցական ժողովը Մայր Աթոռը վերահաստատել է Սբ. Էջմիածնում, որտեղ և գտնվում է առ այսօր։ Աթոռի տեղափոխությանը հաջորդած երկու դարերում, թուրքմենական ցեղերի ասպատակությունների հետևանքով, Հայոց կաթողիկոսությունը ծանր կացության է մատնվել և միայն 17-րդ դարից սկսած մտել տնտեսական, նյութական, կրոնական, մշակութային համեմատաբար բնակակոն հունի մեջ։ Մովսես Գ Տաթևացի, [[Փիլիպոս Ա Աղբակեցի]], [[Հակոբ Դ Ջուղայեցի]] կաթողիկոսների ջանքերով Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը զգալի առաջընթաց է ապրել, վերականգնել Մայր Աթոռի տնտեսությունը, վանական-միաբանական կյանքը. Հիմք է ստեղծվել ազգային-եկեղեցական, մշակութային ու կրթական արդյունավետ գործունեության համար։ Հիմնվել են մի շարք դպրոցներ և վաևդապետարաններ Սյունիքում, Էջմիածնում, Վանա լճի Աղթամար, Լիմ և Կտուց կղզիներում, Բաղեշի Ամրդոլու վանքում, Նոր Ջուղայում և այլուր։ 17-19-րդ դդ. Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը դարձել է հայ ազատագրական շարժումների ղեկավար մարմինը։ Նրա հովանավորությամբ մշակվել ու զարգացել են հայ-ռուսական և հայ-եվրոպական հարաբերությունները։ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին կաթողիկոսությունն օժանդակել և նպաստել է Արևմտյան Հայաստանի ֆիդայական և ազգային-ազատագրական շարժումներին, Հայկական Հարցի լուծման քաղաքական ձեռնարկումներին։ Այդ շրջանում նաև կազմակերպել, հովանավորել ու ղեկավարել է ազգային-հասարակական, քաղաքական, կրոնաեկեղեցական, գիտամշակութային, ուսումնակրթական բազմաթիվ ձեռնարկումներ և հաստատություններ Հայաստանում և հայ գաղթավայրերում։ Մեծ Եղեռնի ժամանակ և հետագա տարիներին օգնել է բազմահազար աղետյալների ու գաղթականների, միևնույն ժամանակ մեծ գործունեություն ծավալել աշխարհասփյուռ հայության ազգապահպանման և դաստիարակության ասպարեզում։ 1918 թվականի մայիսին, Սարդարապատի ճակատամարտի բախտորոշ օրերին, չնայած զինվորական ղեկավարության պահանջին, Ամենայն հաոց կաթողիկոսությունը և Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսը չեն տեղափոխվել ապահով վայր, իսկ Մայր Աթոռի միաբաններն իրենց անմիջական մասնակցությամբ հայ մարտիկներին քաջալերել են ռազմաճակատի առաջին գծում։
== Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը XX դարում ==
1920 թվականին Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումով չափազանց ծանր պայմաններ են ստեղծվել Ամենայն հայոց կաթողիկոսության համար։ Ստալինյան հակաեկեղեցական հալածանքների շրջանում Մայր աթոռն ամփոփվել է միայն Սբ. Էջմիածնի վանքի պատերի մեջ, կտրվել է կապը Հայ եկեղեցու թեմերից, նվիրապետական աթոռներից և հավատացյալներից։ Իշխանությունը հաշվեհարդար է տեսել հոգևորականների հետ, փակել, ավերել հարյուրավոր եկեղեցներ, խլել եկեղեցական կալվածքներն ու ունեցվածքի մեծ մասը։ Մայր Աթոռն անշքացել է, Սբ. Էջմիածնի միաբանական կյանքը՝ դադարել, և Ամենայն հայոց կաթողիկոսության վրա կախվել է վերանալու սպառնալիքը։ 1938 թվականին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանի՝ կասկածելի հանգամանքներում վախճանից հետո, մինչև 1945թ1945 թ-ը, կաթողիկոսական գահը մնացել է թափուր։
Դրությունը մի փոքր բարելավվել է երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ Պատերազմի ժամանակ Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը իր սուղ միջոցներից, ինչպես նաև սփյուռքահայության օժանդակությամբ օգնել է ռազմաճակատին։ Փոխվել է վարչակարգի վերաբերմունքը Ամենայն հայոց կաթողիկոսության և Հայ եկեղեցու նկատմամբ։ Սկսվել է իրավունքների մասնակի վերականգնումը։ Սակայն կաթողիկոսությունը շարունակել է մնալ սոսկ հանդուրժվածի վիճակում։
Ամենայն հայոց կաթողիկոսության վերազարթոնքը սկսվել է Գևորգ Զ Չորեքչյան (1945-1954) կաթողիկոսի օրոք, իսկ ավելի նպաստավոր պայմաններում շարունակվել Վազգեն Ա Պալճյան (1955-1994թթ1994 թթ) կաթողիկոսի երկարատև աթոռակալության շրջանում, երբ զարգացել են միջեկեղեցական հարաբերությունները, խորացել արտասահմանյան թեմերի հետ կապերը, վերաբացվել կամ վերանորոգվել հարյուրավոր վանքեր ու եկեղեցներ։ Հայկական պետականության վերականգնումից (1991 թվականի սեպտ. 21) հետո Ամենայն հայոց կաթողիկոսության առջև բացվել են գործունեության նոր և ավելի լայն հնարավորություններ։ Եկեղեցական, միաբանական, թեմական, հոգևոր-մշակութային կյանքն աշխուժացել է Գարեգին Ա Սարգիսյան (1995-1999թթ1999 թթ) կաթողիկոսի օրոք։ ՀՀ-ում վերափոխվել է թեմական կառուցվածքը, կառուցվել ու վերաբացվել են նոր եկեղեցիներ ու վանքեր։ Մայր Աթոռում հիմնվել է Քրիստոնեական դաստիարակության և քարոզչության կենտրոնը, վերանորոգվել է Գևորգյան ճեմարանի շենքը և հանձնվել Սբ. Էջմիածնին, բարելավվել են հոգևոր ճեմարանի ուսումնական պայմանները։ Մայր Աթոռում ստեղծված Մամլո դիվանը, «Խորան լուսոյ» ստուդիան, «Քրիստոնյա Հայաստան» երկշաբաթաթերթը սկսել են համակարգված քարոզչական և տեղեկատվական աշխատանք կատարել։
== Ամենայն հայոց կաթողիկոսության ներկա դրությունը ==
|
