«Քրոմ»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Քրոմ''' ({{lang-lat|''Cromium''}}), քիմիական տարր է որի նշանն է ''Cr'', տարրերի [[պարբերական համակարգ]]ի 4-րդ պարբերության 6-րդ խմբի տարր, կարգահամարը՝ 24, ատոմական զանգվածը՝ 51,996։ d-տարր Է, ատոմի արտաքին Էլեկտրոնային թաղանթների կառուցվածքն Է՝ 3s²Зр⁶3d⁵4s², К և Լ թաղանթները լրացված են։

Քրոմի պարունակությունը [[երկրակեղև]]ում 8,3•10³ զանգված % է (տարածվածությամբ 22-րդ տարրն է)։ Քրոմի պարունակությունը ծովաջրերում 5•10^-5−5 մգ/լ է։

Քրոմը բուսական և կենդանական [[հյուսվածքներ]]ում մշտապես հանդիպող կենսածին տարր է ([[բույսեր]]ում՝ 5•10^-4−4 %, [[կենդանիներ]]ում՝ 10^-4−4-10^-8−8 %)։ Հայտնի են քրոմի ավելի քան 20 [[միներալ]]ները, արդ․ նշանակություն ունեն քրոմշպինելները, քրոմիտը, մագնաքրոմիտը, ալյումաքրոմիտը, քրոմպիկոտիտը։ Քրոմի առկայությամբ է պայմանավորված [[զմրուխտ]]ի և [[սուտակ]]ի գույները։

Առաջացած քրոմատը լուծահանում են ջրով, փոխարկում երկքրոմատի, որից անջատում են CrO₃ (խիտ H₂SO₄ ավելացնելով) կամ Cr₂O₃ (ծծմբի հետ տաքացնելով)։

Քրոմի երկնագույն երանգով պողպատափայլ կարծր [[մետաղ]] է (մաքուրը պլաստիկ է), հալման ջերմաստիճանը՝ 1890  °C, եռմանը՝ 2480  °C, [[խտություն]]ը՝ 7190 կգ/մ³։ Ցածր ջերմաստիճաններում քիմիապես պասսիվ է (միանում է միայն [[ֆտոր]]ի հետ)։ Օդում պատվում է օքսիդի չափազանց կայուն և նուրբ շերտով (մետաղական փայլը պահպանվում է)։

Լարվածության շարքում գտնվում է [[Ջրածին|ջրածնից]] ձախ՝ [[թթուներ]]ից դուրս է մղում ջրածին (15-20  °C-ում չի լուծվում արքայաջրում և ազոտական թթվում)։

Միացություններում ցուցաբերում է +2, +3, +6 [[օքսիդացման աստիճաններ]] (հազվադեպ +1, +4, +5)։ Տաքացնելիս (1200  °C) արագ օքսիդանում է օդում, թթվածնում այրվում է (2000 °C)՝ առաջացնելով Сг₂О₃:

Քրոմի (III) օքսիդի ջրում չլուծվող բյուրեղները հալվում են 1990  °C-ում։ Քրոմի (III) հիդրօքսիդը՝ Сг₂O₃•nH₂O, ամֆոտեր է։ Հայտնի են նաև CrO, CrO₂ և CrO₃ [[օքսիդներ]]ը։

Քրոմի (II) հիդրօքսիդը՝ Cr(OH)₂ ջրում չի լուծվում, ունի թույլ հիմնային հատկություններ, օդում օքսիդանում է։ Առավել կայուն են քրոմի (III) միացությունները։ Հիմնային միջավայրում քրոմի (III) հեշտությամբ օքսիդանում է՝ առաջացնելով քրոմատներ, որոնք ուժեղ օքսիդիչներ են։ Տաքացնելիս, 600  °C-ից բարձր, քրոմը փոխազդում է ջրային գոլորշիների, [[հալոգեններ]]ի, [[Ծծումբ|ծծմբի]], [[ազոտ]]ի, [[Ածխածին|ածխածնի]], [[սիլիցիում]]ի, բորի հետ՝ առաջացնելով հալոգենիդներ, սուլֆիդ, նիտրիդներ, կարբիդներ, սիլիցիդներ, բորիդ։

Մետաղների հետ քրոմը առաջացնում է համաձուլվածքներ, որոնցից շատերը ջերմակայուն և կոռոզիակայուն նյութեր են։ Քրոմի ստացման հումքը քրոմշպինելներն են․ հանքանյութը հարստացնում են և միահալում պոտաշի կամ [[սոդա]]յի հետ։ Առաջացած քրոմատը լոս ահանում են ջրով, փոխարկում երկքրոմատի, որից անջատում են CrO₃ (խիտ H₂SO₄ ավելացնելով) կամ Cr₂O₃ (ծծմբի հետ տաքացնելով)։

Քրոմը և նրա հիմնական միացությունները [[քիմիա|քիմիական]]կան [[արդյունաբերություն]] միանգամից չեն եկել։ Մարդկությանը նրա ծառայությունը սկսվել է գունավոր [[ապակի|ապակու]] արտադրությունից,[[ներկեր|ներկերից]]ից<ref>[http://chemistry.am/chrome/ Քրոմի մասին տվյալներ]</ref>։ Դեռևս 19-րդ դարի սկզբներին «Սիբիրյան կարմիր [[կապար|կապարով]]ով»՝ կրոկոիտով էին ներկված [[Լոնդոն|Լոնդոնի]]ի բոլոր կառքերը։ Եռարժեք քրոմն որպես հավելանյութ մտնում է [[ռուբին]] թանկարժեք քարի մեջ։ Կերամաշման նկատմամբ կայուն քրոմի [[համաձուլվածքներ|համաձուլվածքներն]]ն օգտագործվում են քիմիական ռեակտորների և [[խողովակ|խողովակների]]ների պատրաստման համար։ Քրոմ պարունակող [[կատալիզատորներ|կատալիզատորները]]՝ը՝ Cr2O3 -ը, մեծ դեր են խաղում նաև ժամանակակից քիմիայում։ Na2Cr2O7 -ից ստանում են քրոմական թթու, որն օգտագործվում է որպես էլեկտրոլիտ մետաղական մասերը քրոմապատելու համար։

Եթե քիմիական արդյունաբերությունըկարիք ունի, նախևառաջ, քրոմի միացությունների, ապա մետալուրգիային անհրաժեշտ է ինքը [[մետաղ|մետաղը]]ը և նրա [[համաձուլվածքներ|համաձուլվածքները]]։ը։ Քրոմն [[սև]] [[մետալուրգիա|մետալուրգիայում]]յում օգտագործվող գլխավոր միախառնող տարրերից մեկն է։ Սովորական պողպատներին մինչև 5% քրոմ ավելացնելով մեծանում է դրանց [[ֆիզիկա|ֆիզիկական]]կան հատկությունները և հեշտանում է դրանց ջերմային մշակումը։ Եթե պողպատում քրոմի քանակը 10%-ից բարձր է, ապա այն դառնում է ավելի կայուն օքսիդացման և կերամաշման նկատմամբ։ Վերջինս պայմանավորված է նրանով, որ քրոմը [[պողպատ|պողպատում]]ում պարունակվող [[ածխածին|ածխածնի]] հետ առաջացնում է շատ ամուր [[կարբիդներ]]։ Ամենահայտնի չժանգոտող պողպատը պարունակում է 18% քրոմ, 8% [[նիկել]] և մոտ 0,1% [[ածխածին]]։

Քրոմի յուրահատկություններից է այն, որ նրա մի շարք ֆիզիկական հատկություններ՝ ներքին [[շփում|շփումը]]ը, պնդության [[մոդուլ|մոդուլը]]ը, [[էլեկտրադիմադրություն|էլեկտրադիմադրությունը]]ը, գծային ընդարձակման [[Գործակիցներ|գործակիցն]] և ջերմաէլեկտրաշարժ [[ուժ|ուժը]]ը 37 0C [[ջերմաստիճան|ջերմաստիճանի]]ի մոտ կտրուկ փոխվում են։ Իսկ 39 0C -ում քրոմը պարամագնիտիկ վիճակից անցնում է ֆերրոմագնիտիկ վիճակի։ Կա տեսակետ, որ մարդկանց և մի շարք կենդանիների օրգանիզմում քրոմը կատարում է ջերմակարգավորիչ ''ջերմաչափի'' գործառույթ։

Քրոմով թունավորումը հանդիպում է նրա արտադրության ժամանակ՝ [[մեքենաշինություն|մեքենաշինությունում]]ում, [[մատալուրգիա|մատալուրգիայում]]յում և [[ներկեր|ներկերի]]ի ու [[կաշի|կաշվի]] արտադրություններում։ Քրոմի միացություններից ավելի թունավոր են [[երկքրոմատներ|երկքրոմատներն]]ն ու Cr2O3 -ը։ Հիվանդության ախտանիշներն են [[Քիթ|քթում]] չորության և [[ցավ|ցավի]]ի զգացողությունը, [[կոկորդ|կոկորդում]]ում քոր, [[շնչառություն|շնչառության]] դժվարացում և [[հազ]]։ Ճիշտ է, այդ հատկանիշները քրոմի հետ շփման դադարեցման ժամանակ վերանում են։ Քրոմի միացությունների հետ երկարատև շփումը առաջացնում է [[գլխացավ]], թուլություն, [[դեպրեսիա]] և [[քաշ|քաշի]]ի կորուստ, հնարավոր է նաև [[բրոնխիտ]] և [[ասթմա]]։ Մաշկի վրա ազդելով քրոմի միացությունները առջացնում են [[դերմատիտ]] և [[էկզեմա]]։ Եռարժեք և վեցարժեք քրոմի միացությունները ունեն նաև ուռուցքածին հատկություն։

Քրոմն հանդիսանում է [[կենսածին]] և [[սնունդ|սննդային]] տարրերից մեկը։ Այն պարունակվում է [[բույսեր|բույսերի]]ի և [[կենդանիներ|կենդանիների]]ի օրգաններում։։ Հետաքրքիր է, որ բույսերում պարունակվում է մոտ 0,0005% քրոմ, որի 95%-ն՝ արմատներում։ Որոշ պլանկտոնային օրգանիզմներում քրոմի կուտակման գործակիցն 10000-26000 է։ Բարձրակարգ բույսերում երբ քրոմի քանակն մեծ է 0,0003 մոլ/լ -ից, նկատվում է [[տերև|տերևների]]ների մեռուկություն։

[[Կենդանիներ|Կենդանիների]]ի և մարդկանց մոտ քրոմն մասնակցում է [[ածխաջրեր|ածխաջրերի]]ի, [[սպիտակուցներ|սպիտակուցների]]ի և [[լիպիդներ|լիպիդների]]ի փոխանակմանը, այն մտնում է տրիպսին [[ֆերմենտ|ֆերմենտի]]ի բաղադրության մեջ։ Քրոմը կենդանիների և մարդկանց օրգանիզմ է ներթափանցում հիմնականում սննդի միջոցով։ Քրոմի քանակությունը [[մսամթերք|մսամթերքներում]]ներում մեկ կարգով մեծ է քան բուսական սննդում։ Մեծ քանակությամբ քրոմ կա գարեջրի [[դրոժ|դրոժներում]]ներում, [[միս|մսում]], [[լյարդ|լյարդում]]ում, լոբազգիներում և [[ցորեն|ցորենում]]։ում։

Չնայած մարդու օրգանիզմում քրոմի պակասորդը հազվագյուտ իրավիճակ է, սակայն փորձարկումները ցույց են տվել, որ քրոմի անբավարար քանակը առաջացնում է [[շաքարախտ|շաքարախտի]]ի նման երևույթ, նպաստում է աթերոսկլերոզի զարգացմանը և բարձրակարգ ներվային համակարգի խախտմանը։ Սննդում և արյան մեջ քրոմի քանակի նվազումը բերում է նաև աճի դանդաղեցման, արյան մեջ [[խոլեստերին|խոլեստերինի]]ի քանակի աճի և [[ինսուլին|ինսուլինի]]ի նկատմամբ զգայնության նվազման։

Մարդու օրգանիզմում քրոմի քանակը կազմում է 6-12 մգ։ Որոշ տվյալներով մարդու օրգանիզմին օրական անհրաժեշտ է 20-300մկգ/գ քրոմ։ Մազերում քրոմի քանակն 0,15-0,5մկգ/գ է։ Մարդու ծերացման զուգընթաց [[օրգանիզմ|օրգանիզմում]]ում քրոմի քանակն նվազում է։