«Դվին»–ի խմբագրումների տարբերություն

| պատկերի նկարագրում = Դվին քաղաքի կենտրոնական հրապարակը։հրապարակը: Աջում Հայոց կաթողիկոսարանն է՝ իր բազիլիկայով ([[6-րդ դար]]), ձախում՝ կաթողիկոսի վեհարանը ([[5-րդ դար]])։: Նկարված է Ա. Պատրիկայի կողմից՝ վերակառուցված Ա. Քոչինյանի գծագրերից

'''Դվին''' (արաբ. Դուին, հուն. Դուվիյ), [[Պատմական Հայաստան]]ի մայրաքաղաքներից մեկը։մեկը: Հիմնադրվել է [[4-րդ դար]]ի առաջին կեսին։կեսին: Գտնվում է Այրարատ նահանգի Ոստան Հայոց գավառում (գավառը քաղաքի անունով կոչվել է Ոստան Դվնո)։: Ըստ պատմահայր [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]]՝ «դվին» բառը պարսկերեն ծագում ունի և նշանակում է բլուր։բլուր: [[Փավստոս Բուզանդ|Փավստոս Բյուզանդ]]ի կարծիքով Դվինը բլուրի անվանումն է։է:

[[Միջնադարյան Հայաստան]]ի Դվին մայրաքաղաքի ավերակները գտնվում են [[Վերին Դվին]], [[Հնաբերդ]], [[Վերին Արտաշատ]], [[Նորաշեն]], [[Այգեստան]] գյուղերի տարածքներում, [[Երևան]]ից մոտ 30 կմ հարավ։հարավ: Ընդգրկված է [[Հնաբերդի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Արարատի մարզ)|Հնաբերդի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ]]ում։ում:

330-338 թթ. Մեծ Հայքի թագավորն էր [[Տրդատ Մեծ]]ի որդի [[Խոսրով Բ Կոտակ]]ը։ը: Նրա գահակալության առաջին տարիներին կատարված շինարարական գործերից մեկը Դվին քաղաքի հիմնադրումն է (IV դ. 30-ական թթ.)։: Ըստ պատմիչների՝ այդ ժամանակ Արաքս գետը փոխել էր իր հունը և հեռացել Արտաշատի մոտից, որի պատճառով խախտվել էր մայրաքաղաքի ռազմական պաշտպանությունը։պաշտպանությունը: Նախկինում Արաքսը պտույտ էր տալիս մայրաքաղաքի շուրջը և երեք կողմից պաշտպանում այն, իսկ այժմ քաղաքը զրկվել էր այդ պաշտպանությունից։պաշտպանությունից: Բացի այդ, Արաքսի ընթացքը փոխվելու հետևանքով ջրերը դուրս էին եկել հունից և ստեղծել ճահիճներ մայրաքաղաքի շուրջը։շուրջը: Անգամ, ըստ Մովսես Խորենացու, օդը դարձել էր վատառողջ։վատառողջ: Այս ամենն հաշվի առնելով՝ արքունիքն որոշում է մայրաքաղաքը տեղափոխել առողջ կլիմայով բարձրադիր մի վայր։վայր: [[Արարատյան դաշտ]]ի շոգը և կլիման առողջացնելու համար քաղաքի մոտակայքում կատարում է անտառատնկումներ, որոնք պահպանվել են մինչև այժմ «[[Խոսրովի անտառ]]» անունով։անունով: Նոր մայրաքաղաքի համար հարմար տեղ է ընտրվում Արտաշատից ոչ հեռու գտնվող Դվին կոչվող բլուրը, որտեղ և հիմնվում է քաղաքը։քաղաքը: Նորաստեղծ մայրաքաղաքում կառուցվում են արքունական ապարանքներ և այլ գեղեցիկ շենքեր։շենքեր: Դվինը շարունակում էր մեծանալ և 428 թվականին դառնում է Մարզպետական Հայաստանի կենտրոնը։կենտրոնը: 450 թվականին բերդապահ պարսիկ Վնդոն հայերին ձուլելու նպատակով Դվինում հիմնել է զրադաշտական ատրուշան, իսկ եկեղեցին վերածել մեհյանի, սակայն Վարդան Մամիկոնյանը, զորքով մտնելով քաղաք, կրկին վերահաստատել է քրիստոնեությունը։քրիստոնեությունը: Այնուհետև, հայ նախարարները Հայաստանի նկատմամբ բյուզանդացիների ու պարսիկների կրոնա-դավանափոխական նկրտումները ձախողելու նպատակով Գյուտ Արահեզացի կաթողիկոսին հորդորել են կաթողիկոսական աթոռը Էջմիածնից տեղափոխել Դվին։Դվին: Այդ նպատակով քաղաքի կենտրոնում՝ եռանավ եկեղեցու մոտ, կառուցվել են վեհարան, պաշտոնատներ, բարձրագույն դպրոցներ և այլ շենքեր։շենքեր:

Իր ծաղկման շրջանում Դվինի բնակչության թիվը գերազանցել Է 100 հազարը։հազարը: Բնակչությունը եղել է բազմազգ։բազմազգ:

Դվինի առանձին թաղերում բնակվել են նաև [[պարսիկներ]], [[ասորիներ]], [[հույներ]], [[արաբներ]], սակայն հայերը միշտ կազմել են մեծամասնությունը։մեծամասնությունը: Ըստ արաբ մատենագիրների՝ Դվինի բնակիչները միմյանց հետ խոսել են [[հայերեն]]։: Դվինն իր ծաղկուն շրջանում ունեցել է 100 հազարից ավելի բնակչություն, որը հիմնականում զբաղվել է արհեստով ու առևտրով, մասամբ՝ որսորդությամբ, ձկնորսությամբ, երկրագործությամբ։երկրագործությամբ:

Դվինն ունեցել է միջնադարյան քաղաքին հատուկ միկրոաշխարհագրություն՝ ներքին կառուցվածք։կառուցվածք: Նրա կենտրոնում, 30-35 մ հարաբերական բարձրության բլրի վրա, հառնում էր միջնաբերդը՝ աշտարակաշատ պարիսպներով։պարիսպներով: Պարիսպներն ունեին մինչև 16 մ հաստություն և 6-7 հարկանի շենքի բարձրություն։բարձրություն: Բլուրի վրա և դրա լանջերին կառուցված անառիկ միջնաբերդի գագաթի հարթակին կանգնել է հայ Արշակունի թագավորների պալատը, որտեղ նրանց անկումից հետո բնակվել են մարզպանները և ոստիկանները, իսկ ստորին հարթակի բերդում՝ պալատական բարձր պաշտոնյաները։պաշտոնյաները: Ստորին հարթակն ունեցել է նաև զինավարժությունների ու մրցումների համար նախատեսված ընդարձակ հրապարակ։հրապարակ: Միջնաբերդն ամբողջությամբ շրջափակված է եղել արտաքին կողմից ջրափոսով պաշտպանված կրկնակի պարսպ-խրամով, որի արտաքին կողմն ուներ 30-70 մ լայնության և 5-6 մ խորության։խորության: Ջուրը լցվել է Ազատ գետից՝ արհեստական հունի միջոցով։միջոցով: Բերդը քաղաքի հետ կապված է եղել ջրափոսի վրայով անցնող միաթռիչք և երկթռիչք կամարավոր կամուրջներով, որոնցից երկուսի մնացորդները պահպանվել են։են:

Դվինն ունեցել է նաև իր մատույցները պաշտպանող ամրոցներ (Տիկնունի և այլն)։: Քաղաքի մեծ մասը նույնպես պարսպապատ է եղել։եղել: Դվինն ունեցել է գեղեցիկ, քարաշեն շենքեր։շենքեր: Դրանցից մեկն էլ [[Արշակունի]] թագավորների պալատն էր (IV դար), որից մեզ է հասել դրա արքայական գահասրահի (272 խորանարդ մետր մակերեսով) ավերակները։ավերակները: Սրահն իր չորս զույգ սյուներով բաժանվել է արևելյանից արևմտյան ձգված երեք նավերի, որոնցից կենտրոնականը եզրայինների կրկնակի լայնքն է ունեցել։ունեցել: Գրեթե նույն չափերն ու կառուցվածքն է ունեցել V դարի 2-րդ կեսին կառուցված կաթողիկոսի պալատական դահլիճը, ուր իրենց տեղերում են պահպանվել սյուների խարիսխներն ու արմավենազարդ խոյակներից մեկը։մեկը: Դվինի ճարտարապետական գլուխգործոցը եղել է հեթանոսական տաճարի տեղում VI դարի սկզբին կառուցված մայր տաճարը, որը VII դարի սկզբին վերածվել է կենտրոնագմբեթ եկեղեցու, իսկ XIII դարի կեսերին՝ ավերվել։ավերվել:

Կենտրոնական թաղն ունեցել է նաև փոքր միանավ տաճար և կաթողիկոսին պատկանող այլ շինություններ (հավանաբար՝ թանգարան, մատենադարան, ճեմարան, դիվանատուն, գանձատուն և այլն), որոնց ավերակները այսօր դժվար է իրարից տարբերել։տարբերել: Դվինի ճարտարապետական նշանավոր շինություններից է եղել գլխավոր շուկան՝ ներքին երեք փողոցներով և վեց շարք իջևան-խանութներով։խանութներով: Այն կառուցվել է քար ու կրով, զարդարվել բազմաթիվ սյունաշարերով։սյունաշարերով: Այն ավերվել է երկրաշարժից 893 թվականին, ապա վերակառուցվել թրծած քառակուսի աղյուսներով։աղյուսներով: Առավել հզոր կառույց է եղել միջնաբերդը՝ չորս հսկայական աշտարակներով, գեղեցիկ դռներով և բազմաթիվ բուրգերով, որոնք միմյանց հետ կապված են եղել երկշար պարսպապատով։պարսպապատով: Քաղաքի բոլոր թաղերին շրջակա լեռներից խմելու ջուր է մատակարարվել։մատակարարվել: Բնակելի տներն ունեցել են բրգաձև երդիկներ, տների մեջ փորվել են հորեր (մի մասը սենյակների կենտրոնում)՝ խոնավությունը ներծծելու կամ իբրև սառնարան՝ խմելու ջուր և մթերք պահպանելու համար։համար: Եղել են նաև նեղ անցքով հորեր՝ վիշապներ, որոնք խորքում լայնանում էին։էին: Սրանք ծառայում էին որպես իրերի թաքստոցներ կամ զնդաններ։զնդաններ:

Դվինի վարչաքաղաքական ու տնտեսական նշանակությունը ավելի մեծացավ արաբական տիրապետության սկզբնական շրջանում՝ 7-8 դարերում, երբ այն դարձավ մի շատ ավելի ընդարձակ վարչական միավորի՝ [[Հայաստանի Էմիրություն|Արմինիա կուսակալության]] կենտրոնը։կենտրոնը: Արմինիան իր մեջ էր միավորում նաև Արևելյան [[Վրաստան]]ն ու [[Աղվանք]]ը։ը: Դվինը եղել է Արևելքի իր ժամանակի նշանավոր քաղաքներից։քաղաքներից: Այն արհեստագործական ու տարանցիկ առևտրի խոշոր կենտրոն էր։էր: Այստեղ են հատվել միջազգային 6 մայրուղիներ, որոնց միջոցով Հայաստանը առևտուր է արել [[Փոքր Ասիա]]յի ու Հարավային Եվրոպայի, [[Հյուսիսային Կովկաս]]ի ու [[Միջին Ասիա]]յի, [[Միջագետք]]ի ու Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրների հետ։հետ: Մարզպանության շրջանում զարգացել են արհեստներն ու առևտուրը։առևտուրը: Արհեստավորները միավորվել են արհեստակցական տարբեր կազմակերպություններում, կազմել առանձին թաղեր։թաղեր:

Ըստ [[Անանիա Շիրակացի|Անանիա Շիրակացու]] «[[Մղոնաչափք]]»-ի՝ Դվինում կար վեց մայրուղիներ։մայրուղիներ: Դվինը առևտուր էր անում կովկասյան, փոքրասիական, [[Հարավային Ասիա]]յի, Հարավային [[Ռուսաստան]]ի, Հարավային [[Եվրոպա]]յի, Հյուսիսային [[Աֆրիկա]]յի, [[Բյուզանդիա]]յի, [[Միջագետք]]ի, միջինասիական և այլ երկրների հետ։հետ: Հատկապես սերտ կապերի մեջ էր Վրաստանի հետ, որի համար էլ քաղաքի դռներից մեկը կոչվում էր Տփխիս։Տփխիս: Սակայն Դվինի տնտեսական զարgացմանը մեծ վնաս են հասցրել արաբական արշավանքները. քաղաքն ավերվել է, բնակիչները՝ հեռացել։հեռացել: VII դարի վերջերին, երբ Դվինը դարձել էր խալիֆայության [[Արմինիա վարչական միավորի կենտրոն, արաբական հարկային ծանր քաղաքականության պատճառով դրությունն ավելի էր սրվել։սրվել: Դվինից հեռացված հայերի տեղերը զբաղեցնում են իսլամադավան ցեղերը, թուլանում են արհեստներն ու առևտուրը։առևտուրը: Սակայն [[Բագրատունիներ]]ի իշխանության հաստատումից (862) և Հայաստանի անկախության վերահաստատումից (885) հետո Դվինը նորից վերելք ապրեց։ապրեց:

Դվինում արտադրվել և օտար երկրներ են արտահանվել բրդյա ու մետաքսյա գործվածքներ, ծածկոցներ, բազմոցներ, գեղեցիկ ու թանկարժեք գորգեր, հախճապակյա առարկաներ, որդան կարմիր, որոնց պահանջարկը շատ մեծ էր օտար երկրներում։երկրներում: Սակայն XI դարի վերջին և XII դարի սկզբին Դվինը հետզհետե կորցրել է իր դերը, որին նպաստել են Դվինի արհեստավորների ու վաճառականների Անի տեղափոխվելը, ինչպես նաև օտարազգի ցեղերի ու հարևան իշխանությունների հաճախակի ապստամբություններն ու ավերածությունները։ավերածությունները: Քաղաքը վերջնականապես կործանվեց Ջալալ Էդ Դինի արշավանքների հետևանքով (1225), իսկ 1236 թվականին մոնղոլ-թաթարների արշավանքից հետո Դվինի տարածքում առաջացան մի քանի գյուղեր։գյուղեր: Ինչպես [[արաբներ|արաբ]] մատենագիրներն են վկայում, Դվինում արտադրվել և օտար երկրներ են արտահանվել բրդյա ու մետաքսյա գործվածքներ, ծածկոցներ ու գորգեր, ապակյա, հախճապակյա ու բրուտագործական առարկաներ, [[որդան կարմիր]] ներկ, մետաղագործական (երկաթե ու պղնձե) արտադրանք, արծաթե զարդեր։զարդեր:

Քաղաքը վերջնականապես կործանվեց [[Ջալալ Էդ Դին]]ի արշավանքների հետևանքով (1225), իսկ 1236 թվականին [[մոնղոլ-թաթարական արշավանք]]ից հետո Դվինի տարածքում առաջացան մի քանի գյուղեր։գյուղեր:

Դվինում առաջին պեղումները կատարել է [[Նիկողայոս Մառ|Ն. Մառ]]ը 1899 թվականին։թվականին: Պեղվել է մեծ եկեղեցու արտաքին պատերը, միանավ տաճարը և կաթողիկոսի պալատը։պալատը: Պեղվել են նաև միջնաբերդի քաղաքային շրջանի երեք շերտերը և նախաքաղաքային շրջանի հնագույն բնակավայրի մնացորդները, գրեթե ամբողջությամբ պեղվել է կենտրոնական թաղը, որտեղ եղել է Հայոց կաթողիկոսարանը իր երկու եկեղեցով, վեհարանով և օժանդակ շինություններով։շինություններով: Քաղաքի հարավային թաղերից մեկում հայտնաբերվել է միջազգային առևտրի կենտրոնական վաճառանոցը։վաճառանոցը: Քաղաքի տարբեր մասերում բրուտի արհեստանոցից գտնվել են խոտանված առարկաների մեծ կույտեր, հեթանոսական դամբարանադաշտ՝ քարե արձանների ու քանդակների բեկորներով։բեկորներով: Պեղումների ժամանակ հայտնաբերված խարամի զանգվածները վկայում են այն մասին, որ Դվինն ունեցել է նաև երկաթի ձուլարան, որտեղ պատրաստել են զենքեր ([[նետասլաք]]ներ, [[նիզակ]]ներ, [[տեգ]]եր, [[դաշույն]]ներ, [[սուր|սր]]եր), մեծ թվով տնտեսական և շինարարական երկաթե իրեր (շղթաներ, ուրագներ, կացիններ, մկրատներ, բաղնիքի ջրատար խողովակներ)։: Դվինում զարգացած արհեստներից էր [[պղնձագործություն]]ը։ը: Գտնվել են տարբեր չափսերի կաթսաներ, սափորներ, թասեր, ձիթաճրագներ, զարդագամեր (գրեթե բոլորն էլ՝ փորագիր նախշերով, կենդանակերպ ոտներով ու բռնակներով), զարդեր (ապարանջաններ, ուլունքներ)։:

Քաղաքատեղին բազմիցս ուսումնասիրվել և պեղվել է։է:

Տասնյակ տարիների ընթացքում ուսումնասիրվել և պեղումների շնորհիվ բացվել են քաղաքի միջնաբերդի տարածքի և կենտրոնական թաղամասի պաշտամունքային և աշխարհիկ ճարտարապետական շինությունների մնացորդներ։մնացորդներ: Պեղածո զանազան նյութերը հիմնականում պահպանվում են Հայաստանի պատմության թանգարանում։թանգարանում:

Դվինում խիստ զարգացած էին [[ոսկերչություն]]ն ու [[արծաթագործություն]]ը։ը: Գտնվել են շղթայաձև մանյակներ, օձագլուխ ապարանջաններ, կրծքախաչեր, արծաթյա գոտիներ, գդալ, մատանիներ, ականջօղեր։ականջօղեր: Արծաթե իրերի մեծ մասը արտահանվել է տարբեր երկրներ։երկրներ: Շինարարության մեջ և կենցաղում օգտագործվել են քարերի տարբեր տեսակներ՝ տեղական ավազաքար, շրջակա վայրերից բերված տուֆ, որձաքար, մարմար, գետաքար, չեչաքար, ջրաղացաքար։ջրաղացաքար: Որձաքարից շինել են սանդեր, երկանքներ, ռմբաքար։ռմբաքար: Դվինից օտար երկրներ է արտահանվել կարծր քարի մի տեսակ, որով փորագրություններ են կատարել կնքաքարերի (գեմմաներ) վրա։վրա: Գտնվել են նաև ոսկրից պատրաստված իրեր՝ սրինգ, նարդու քարեր, կահույքի բռնակներ։բռնակներ: Դվինում բարձր մակարդակի էր հասել կավագործությունը։կավագործությունը: Կավից պատրաստվել են տնային գործածության տարբեր անոթներ։անոթներ: Գտնվել են բազմաթիվ մեծ ու փոքր կարասներ, հաճախ՝ նաև կարմրաներկ արտաքինով ու զարդագոտիներով, երբեմն՝ հայերեն փոքրիկ արձանագրություններով։արձանագրություններով: Մեծ կարասների տարողությունը հասնում է մինչև 1000 լ։լ:

Տարածված են եղել նաև ջնարակած կավանոթները (ափսեները, սկահակները, գավերը)։: Հախճապակե իրերը, որոնց արտադրությունը Դվինում զարգացել է IX-XIII դդ., համարվել են աշխարհում լավագույններից։լավագույններից: Նույն ժամանակահատվածում արագ զարգացել է նաև ապակեգործությունը։ապակեգործությունը: Պատրաստվել են սրվակներ, շշեր, սափորներ, թասեր, գավաթներ, պնակներ, զարդեր, ալքիմիկոսների փորձանոթներ, լուսամուտի հարթ ապակիներ։ապակիներ: Դվինի բնակիչները ծանոթ են եղել նաև ապակի գունավորելու արհեստին։արհեստին: Հաճախ գունավորել են ապակին, երբեմն ավելացրել վերադիր զարդանախշեր ու փորագրել։փորագրել: Դեռևս հնագույն ժամանակներից Դվինում զարգացած է եղել քանդակագործությունը։քանդակագործությունը: Քանդակազարդվել են բնակելի տների մուտքերի ճակատները, շքամուտքերը, պատերի ակնառու մասերը, V-VII դդ՝ մենասյուները, որոնք ծառայել են իբրև գերեզմանական կոթողներ։կոթողներ: Սրանց խոյակների վրա քանդակվել են Տիրամայրը, սրբեր, այգեկութի, որսի տեսարաններ։տեսարաններ: Դվինի նախահայկական շերտում հայտնաբերված պաշտամունքային երևելի կարասներից մեկի վրա պատկերված են լեռներ ու աստղազարդ երկինք, արևի սիմվոլներ, որսի տարբեր կենդանիներ, նետ ու աղեղով զինված հեծյալ որսորդներ և վերջապես անտառի ոգի կամ որսի աստվածության կերպար։կերպար: Հայ ժողովրդական մտածողության մեջ պահպանված այս պատկերացումները անկասկած գալիս են ուշ բրոնզե դարի երբեմնի շքեղ հավատալիքներից, պաշտամունքից, հարուստ ծիսական արարողություններից։արարողություններից:

Հնավայրի մասին հրատարակվել են մի շարք գիտական ուսումնասիրություններ<ref>[http://hushardzan.am/3277/ ՀՀ Մշակույթի նախարարություն, «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ, Արտաշատ քաղաքատեղի]</ref>։:

* Ղաֆադարյան Կ., Դվին քաղաքը և նրա պեղումները, հհ. 1,2, Երևան, 1952, 1982։1982:

* Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան, 1992։1992:

* Քալանթարյան Ա., Դվին, Երևան, 1987։1987:

* ՀՀ Հանրագիտարան, հ. 2, Երևան, 1995։1995: