«Զանգեզուրի ինքնապաշտպանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ oգտվելով ԱՎԲ |
չ մաքրվեց, փոխարինվեց: ։ → : (96) oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 1.
{{Հայոց պատմություն}}
'''Զանգեզուրի ինքնապաշտպանություն''', [[հայ ժողովուրդ|հայ ժողովրդ]]ի ազատագրական պայքարը [[քեմալականություն|թուրքական]], [[Մուսավաթական Ադրբեջան|թաթարական]] ու [[Խորհրդային Ռուսաստան|խորհրդային]] զորքերի
Այդ շրջանում Զանգեզուրը Հայաստանի Հանրապետության մաս
== Հայ-ադրբեջանական տարածքային վեճեր ==
[[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի Հանրապետության]] հռչակումից անմիջապես հետո՝ 1918 թվականի ամռանը, նորաստեղծ հայկական պետությունը տարածքային խնդիրներ ունեցավ հարևան պետությունների
[[Պատկեր:Flag of Azerbaijani Musavat party.svg|մինի|ձախից|[[Մուսավաթ]] կուսակցության դրոշ]]
Հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների սրումը կապված էր աշխարհաքաղաքական, ազգային, կրոնական, սահմանային և այլ
== Պայքարի սկիզբ ==
[[Պատկեր:Andranik hat.png|մինի|[[Անդրանիկ Օզանյան]]<br />(1865-1927)]]
[[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] [[Ելիզավետպոլի նահանգ]]ի Զանգեզուրի գավառում շերտընդմեջ ապրող հայերը և կովկասցի թաթարները (այժմ՝ [[ադրբեջանցիներ]]), ունեին իրարից խիստ տարբեր քաղաքական
Հայկական մասը ընդգրկում էր բուն Զանգեզուրի՝ [[Գորիսի շրջան|Գորիսի]], [[Սիսիանի շրջան|Սիսիանի]], [[Կապանի շրջան|Կապանի]] և [[Մեղրու շրջան|Արևիքի (Մեղրու)]] շրջանները, իսկ մուսուլմանական մասի մեջ էին մտնում [[Գորիս]]-[[Կապան]]-[[Մեղրի]] գծից արևելք ըկած թուրք և քուրդ բնակչությամբ
Զանգեզուրի հերոսամարտը կարելի է բաժանել երկու փուլի. 1919 թվականի ամառ - 1920 թվականի ամառ, երբ հիմնական պայքարն ընթանում էր թուրք-թաթարական ավազակախմբերի եւ մուսավաթական Ադրբեջանի կանոնավոր զորքերի զավթողական գործողությունների դեմ, եւ 1920 թվականի ամառ - 1921 թվականի ամառ, երբ կասեցվում էին Զանգեզուրը [[Խորհրդային Ադրբեջան]]ին բռնակցելու նպատակով 11-րդ Կարմիր բանակի եւ թուրք-ադրբեջանական զինված կազմավորումների ձեռնարկած հարձակումները<ref name="զհ">[http://www.mayrhayastan.am/doc/arm/zangezur.doc Զանգեզուրի հերոսամարտը]</ref>
1919 թվականի մարտին զորավար [[Անդրանիկ Օզանյան]]ը հարկադրված էր թողնել
[[Պատկեր:Garegin Nzhdeh 3.jpg|մինի|ձախից|[[Գարեգին Նժդեհ]]<br />(1886-1955)]]
Գավառի ինքնապաշտպանության կազմակերպման գործում մեծ աշխատանք էին տանում Զանգեզուրի ազգային խորհուրդը, ՀՅԴ Սյունիքի կենտրոնական կոմիտեն, գործիչներ [[Արշակ Շիրինյան]]ը, [[Միքայել Պարոնյան|Միքայել (Միշա) Պարոնյան]]ը, [[Զախար Տեր-Դավթյան]]ը, [[Նիկոլայ Հովսեփյան]]ը, [[Զախար Տեր-Ղազարյան]]ը և
Գաղթականությունը հիմնականում տեղավորվեց Սիսիանի շրջանում, իսկ զորամասի ստորաբաժանումները՝ զորավար Սմբատի, Սասունցի Մուշեղի, Հայկ Բոնապարտյանի, Բորտի, Կալմակովի և Վիչինի, Ջեբեջիի, Փիլոսի, Հասրաթի, Հարությունի և ուրիշ հայտնի զինվորական գործիչների հրամանատարությամբ տեղակայվեցին գավառի չորս
Արձագանքելով Գողթանի կառավարիչ Ա.Մելիք-Մուսյանի օգնության կոչին, ՀՅԴ կառավարությունը Զանգեզուր գործուղեց փոխգնդապետ [[Գարեգին Նժդեհ]]
== Առաջին փուլ ==
[[Պատկեր:Khosrov bey Sultanov.jpg|մինի|[[Խոսրով բեկ Սուլթանով]]<br />(1879-1947)]]
Գարեգին Նժդեհն անմիջապես ստեղծեց զինվորական շտաբ և ձեռնամուխ եղավ կազմակերպական մի շարք հրատապ խնդիրների
1920 թվականի հունվարի 19-ին Կապարգողթի ինքնապաշտպանության ուժերը, հարձակման անցնելով [[Շուռնուխ]]ի ուղղությամբ, նախատեսված վեցի փոխարեն ճնշեցին 30 գյուղերում գտնվող թշնամու կրակակետերը և նվաճեցին կարևոր ռազմավարական
Դեռ 1919 թվականի հունվարից Ադրբեջանի կառավարությունը Շուշիի, Զանգեզուրի, Ջիվանշիրի և Ջեբրայիլի գավառներից ստեղծեց գեներալ-նահանգապետություն՝ մուսավաթական գործիչ [[Խոսրով բեկ Սուլթանով]]ի ղեկավարությամբ՝ նպատակ ունենալով բռնի ուժով կոտրել հայերի դիմադրությունը և Արցախն ու Զանգեզուրը ենթարկել
[[Պատկեր:Db_Tro1.jpg|մինի|ձախից|[[Դրաստամատ Կանայան]] <br />(Դրո, 1884-1956)]]
Մարտի 20-21-ին Նժդեհը կարողանում է հակառակորդին զրկե [[Գողթան]]ում ունեցած բոլոր ռազմավարական կետերից, բացի Արաքսի ափին ընկած թաթարական երկու
1920 թվականի ապրիլի 28-ին [[Մուսավաթական Ադրբեջան|Ադրբեջանի]] խորհրդայնացումը նոր իրավիճակ ստեղծեց տարածաշրջանում. [[Խորհրդային Ռուսաստան]]ը նպատակ ուներ բոլշևիկյան կարգեր հաստատել [[Անդրկովկաս]]
1920 թվականի մայիսի վերջին Արցախ մտած խորհրդային զինուժի ճնշման տակ Դրոն ու Նժդեհը իրենց զորամասերը այնտեղից հետ
== Երկրորդ փուլ ==
[[Պատկեր:Ruben Ter-Minasyan.jpg|մինի|[[Ռուբեն Տեր-Մինասյան]] <br />(1882-1951)]]
Կարմիր բանակը 1920 թվականի [[հուլիսի 4]]-ին ներխուժեց Հայաստանի Հանրապետության տարածքը և հաջորդ օրը զավթեց [[Գորիս]]
Կանգնած լինելով հանրապետության համար կործանարար հայ-ռուսական պատերազմի վտանգի առաջ՝ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին [[Թիֆլիս]]ում ստորագրված [[Թիֆլիսի հայ-ռուսական համաձայնագիր (1920)|հայ-ռուսական համաձայնագրով]] ՀՀ-ն համակերպվեց, որ [[Խորհրդային Ռուսաստան]]ի զորքերը ժամանակավորապես ռազմակալեն «վիճելի» համարվող Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և
Սահմանվում էր, որ «Խորհրդային զորքերի կողմից վիճելի տարածքների գրավումով չի կանխորոշվում այդ տարածքների նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության կամ Ադրբեջանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության իրավունքների հարցը»<ref>Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (քաղաքական պատմություն), փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, խմբագրությամբ՝ Գ. Ա. Գալոյանի և Վ. Ն. Ղազախեցյանի, Ե., 2000, էջ 248</ref>
Օգոստոսի 15-ին Դրոյի միջոցով Գարեգին Նժդեհը ստացավ ՀՀ զինվորական նախարար [[Ռուբեն Տեր-Մինասյան]]ի օգոստոսի 10-ի հրահանգը՝ իր զորամասով թողնել Զանգեզուրը և Երևան
[[Պատկեր:View on Khustup mount.JPG|մինի|ձախից|[[Խուստուփ]] լեռ]]
{{քաղվածք|Հակառակ հանրապետական Հայաստանի կառավարության և Մոսկվայի ներկայացուցիչ Լեգրանի միջև կնքված պայմանագրին, որով Զանգեզուրը թողնված էր Ադրբեջանին, իմ ժողովրդական բանակը, զենքի ուժով, խորհըրդային իշխանությանը պարտադրեց իր կամքը, Սյունիքի կցումը Հայաստանին<ref>Նժդեհ Գ., Իմ պատասխանը. Հայաստանի ողբերգությունը թրքաբոլշևիկ փաստաթղթերի լույսի տակ, հ. 2, էջ 188</ref>|''[[Գարեգին Նժդեհ]]''}}
Հայկական զորամասերն ամրացան Մեղրիում և հետ էին մղում Կարմիր բանակի իրար հաջորդող
{{Բազմապատիկ պատկերներ| գոտի= down| ուղղություն= vertical| վերնագիր = | վերնագրի գոտի = center|վերնագրի ֆոն=| footer =| նկարագրության գոտի = left/right/center| footer_background =| width =| պատկեր1= Tatev around 1920.png| լայնություն1= 220| նկարագրություն1=| պատկեր2= Tatev 1918.jpg| լայնություն2= 220| նկարագրություն2= [[Տաթևի վանք]]}}
1920 թվականի [[Թուրք-հայկական պատերազմ (1920)|թուրք-հայկական պատերազմ]]ում հայկական բանակի պարտության պայմաններում, Խորհրդային Ռուսաստանի 11-րդ Կարմիր բանակի զորամասերի ուղեկցությամբ, 1920 թվականի նոյեմբերի 29-ին Հայաստանի Հանրապետության հյուսիսարևելյան սահմաններից [[Իջևան]] մտած [[Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե]]ն երկիրը հայտարարեց «սոցիալիստական խորհրդային հանրապետություն»
1920 թվականի դեկտեմբերի 25-ին [[Տաթևի վանք]]ում տեղի ունեցած [[համազանգեզուրյան առաջին համագումար]]ը որոշեց «Զանգեզուրը հայտարարել ժամանակավորապես ինքնավար, մտցնելով հանրապետական իրավակարգ, մնալով անկախ՝ մինչև քաղաքական հնարավորություն կունենա միանալու իր մայր երկրի՝ Հայաստանի հետ»<ref>Գէորգեան Վ., Լեռնահայաստանի հերոսամարտը (1919-1921), Ե., 1991, էջ 68</ref>
«մայր երկիր» ասելով հասկացվում էր [[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի Հանրապետություն]]ը և ոչ թե [[Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]]ը (ՀԽՍՀ)
զորամասերի դեմ պայքարելու իրողությամբ, Զանգեզուրում բոլշևիկների կատարած դաժանություններով, ինչպես նաև նրանց ու առանձնապես Գարեգին Նժդեհի համոզումով, թե «Սովետական Ռուսաստանն ու Ադրբեջանը … ցանկացան գլխատել ու իսպառ ոչնչացնել հայ ժողովուրդը և ներս հրավիրեցին տաճկական հորդաներին, Քեմալի գլխավորությամբ, Հայաստան, և Ալեքսանդրապոլի պատերի տակ ստիպեցին Հայաստանին ընդունելու այսպես կոչված «խորհրդային» իրավակարգը»<ref>Նժդեհ Գ., Իմ պատասխանը, հ. 2, էջ 214</ref>
== Լեռնահայաստան ==
{{Հիմնական հոդված|Լեռնահայաստանի Հանրապետություն}}
[[Պատկեր:Mountainous Armenia emblem.jpg|մինի|ձախից|[[Լեռնահայաստանի Հանրապետություն|Լեռնահայաստանի Հանրապետության]] զինանշան]]
Հայաստանի Հանրապետության խորհրդայնացմանը հաջորդող դեկտեմբեր-հունվար ամիսներին Հայհեղկոմի իրականացրած քաղաքականության հետևանքով նախկինում իշխանությունից հրաժարված ՀՅ Դաշնակցության ղեկավարությամբ 1921 թվականի փետրվարին [[Փետրվարյան ապստամբություն|հակախորհրդային ապստամբություն]]
Ապրիլի 15-ին Դարալագյազը ([[Վայոց Ձոր]]) գրավելուց հետո խորհրդային կողմը դադարեցրեց ռազմական գործողությունները՝ փորձելով բանակցությունների միջոցով խորհրդայնացնել
[[Պատկեր:Mountainous Armenia.png|մինի|[[Լեռնահայաստանի Հանրապետություն|Լեռնահայաստանի Հանրապետության]] քարտեզ]]
Հունիսի 1-ին Լեռնահայաստանը վերանվանվեց Հայաստանի Հանրապետություն՝ հակադրվելով Խորհրդային
Հունիսի 26-ին Դարալագյազը վերագրավելուց հետո Կարմիր բանակը շարունակեց ռազմական գործողությունները՝ խնդիր դնելով պարտության մատնել Զանգեզուրում կենտրոնացած «հակահեղափոխական ուժերին» և երկրամասը միավորել Խորհրդային
Զանգեզուրի ազատագրական պայքարի շնորհիվ գավառը մնաց Հայաստանի
== Տես նաև ==
|