«Հայաստանի կենդանական աշխարհ»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''ՀՀ կենդանական աշխարհը''' ընդհանուր առմամբ ներկայացված է [[անողանաշարավոր]] կենդանիների ավելի քան 17000 և [[ողնաշարավոր]] կենդանիների 523 տեսակներով։տեսակներով:

Ողնաշարավոր կենդանիները ներկայացված են [[ձկներ]]ի, [[երկկենցաղներ]]ի, [[սողուններ]]ի, [[թռչուններ]]ի և [[կաթնասուններ]]ի դասերով, որոնցից առավել հարուստը (349 տեսակ) թռչունների դասն է։է:

ՀՀ տարածքը տեղադիրքով [[Միջերկրածովյան կենսաշխարհագրական տարածաշրջան]]ի Իրանական, Փոքրասիական ու Պոնտոս-կովկասյան մարզերի խաչմերուկ է, որով և պայմանավորված է այդ մարզերի ազդեցությունը ՀՀ կենդանական աշխարհի տեսակների վրա։վրա:

Իրանական մարզին բնորոշ ներկայացուցիչներից են. [[սողուններ]]ից՝ [[պարսկական կլորագլուխ մողես]]ը, [[ոսկեգույն տրախիլեպիս]]ը, [[թռչուններ]]ից՝ [[շիկապոչ քարաթռչնակ]]ը, [[իրանական ճոճահավ]]ը, [[կաթնասուններ]]ից՝ [[Դալի ավազամուկ]]ը, [[մուֆլոն]]ը և այլ տեսակներ։տեսակներ: Փոքրասիական մարզի ներկայացուցիչներից են. [[երկկենցաղներ]]ից՝ [[փոքրասիական տրիտոն]]ն ու [[փոքրասիական գորտ|գորտ]]ը, [[սողուններ]]ից՝ [[փոքրասիական մողես]]ը, [[Շմիդտի սահնօձ]]ը և այլ տեսակներ։տեսակներ: Պոնտոս-կովկասյան մարզի ներկայացուցիչներից են [[Դարևսկու իժ]]ը, [[ժայռային մողեսներ]]ի մեծ մասը, [[սպիտակախածի կեռնեխ]]ն ու [[կովասյան մայրեհավ]]ը։ը:

ՀՀ կենդանական աշխարհում գերիշխում են հիմնականում Առաջավորասիական և Միջերկրածովյան տեսակները։տեսակները: Կան նաև մի շարք լայն տարածված Եվրասիբիրական ծագման տեսակներ։տեսակներ:

ՀՀ ֆաունան ընդհանուր առմամբ ներկայացված է [[անողանաշարավոր]] կենդանիների ավելի քան 17000 և [[ողնաշարավոր]] կենդանիների 523 տեսակներով։տեսակներով:

[[Անողնաշարավորներ]]ը Հայաստանում ներկայացված են [[արմատոտանիներ]]ի, [[ինֆուզորիաներ]]ի, [[կնիդոսպորիդաներ]]ի, [[խեցգետնակերպներ]]ի, [[փորոտանիներ]]ի, [[երկփեղկանիներ]]ի, [[սարդանմաններ]]ի ու [[միջատներ]]ի դասերով, ընդ որում [[միջատներ]]ը կազմում են այս խմբի մոտ 90%-ը։ը:

Ողնաշարավոր կենդանիները ներկայացված են [[ձկներ]]ի, [[երկկենցաղներ]]ի, [[սողուններ]]ի, [[թռչուններ]]ի և [[կաթնասուններ]]ի դասերով, որոնցից առավել հարուստը (349 տեսակ) թռչունների դասն է։է:

Հայաստանում հանդիպում է [[թռչուններ]]ի ավելի քան 349 տեսակ՝ տարածված բոլոր բնական գոտիներում (կան կիսաանապատային, լեռնատափաստանային, անտառային և ալպյան տեսակներ), [[ջրլող թռչուններ]]՝ այն շրջաններում (որոշ բացառությամբ), որտեղ կան գետեր, լճեր, արհեստ, ջրավազաններ։ջրավազաններ: Խիստ նվազել է Սևանի ավազանի թռչնաշխարհի տեսակային կազմը։կազմը: Արհեստական ձկնաբուծական ջրամբարների ստեղծմանը զուգընթաց խիստ մեծացել է [[Արարատյան դաշտ]]ի ջրաճահճային թռչունների քանակությունը։քանակությունը: Բնական կենսապայմանների կրճատման և վերափոխման հետևանքով շատ տեսակներ (ագռավ, կաչաղակ, կեռնեխ, տատրակ, շամփրուկ և այլն) հարմարվել են մարդու հարևանությամբ ապրելուն։ապրելուն: 67 տեսակ գրանցված է Միջազգային, ԽՍՀՄ և [[ՀՀ Կարմիր գիրք|ՀՀ Կարմիր գրք]]երում։երում:

Հայաստանում հանդիպում է [[կաթնասուններ]]ի 8 կարգ, 83 տեսակ։տեսակ: Ապրում են էկոլոգիական ամենատարբեր պայմաններում՝ ցամաքում, ծառերի վրա ([[սկյուռներ]]), օդում ([[չղջիկներ]]), ստորգետնյա կյանք են վարում ([[խլուրդներ]], [[կուրամկներ]]) և այլն։այլն: Կաթնասունների մի մասը մորթատու է, շատերը՝ որսարդյունագործության և մարզ, որսորդության օբյեկտ։օբյեկտ: Մարդու ակտիվ գործունեության, բնական պայմանների փոփոխության հետևանքով կաթնասունների տեսակները խիստ նվազել են։են: Որոշ տեսակներ պահպանվում են [[Հայաստանի արգելավայրեր|ՀՀ պետական արգելավայրեր]]ում։ում: 18 տեսակ գրանցված է [[ՀՀ Կարմիր գիրք|ՀՀ Կարմիր գրք]]ում։ում:

[[Պատկեր:Pelophylax ridibundus (2).jpg|մինի|ձախից|Լճագորտը Հայաստանում տարածված երկկենցաղ է։է:]]

Հայաստանում տարածված է սողունների 53 տեսակ։տեսակ: Հայտնի են կուսածին տեսակներ (օրինակ՝ Հայաստանում տարածված ժայռային մողեսների 4 տեսակները), ձվադրող, ձվակենդանածին ու կենդանածին տեսակներ։տեսակներ:

Հայաստանում տարածված են [[պոչավոր երկկենցաղներ]]ի 1 տեսակ՝ փոքրասիական տրիտոն, և [[անպոչ երկկենցաղներ]]ի 6 տեսակ՝ սիրիական սխտորագորտ, կանաչ ղոդոշ, սովորական ծառագորտ, փոքրասիական ծառագորտ, փոքրասիական գորտ, լճագորտ։լճագորտ:

ՀՀ-ում հանդիպում են 8 տեսակ երկկենցաղներ։երկկենցաղներ: Հանրապետությունում առանձնապես լայն տարածում ունեն լճագորտը (Rana ridibunda), կանաչ դոդոշը (Bufo viridis)։: Բարձրադիր լեռնատափաստանային գոտիներում հանդիպում է անդրկովկասյան գորտը (Rana macrocnemis), հյուսիսային անտառային գոտում լայն տարածում ունի Շելկովնիկովի ծառագորտը (Hyla arborea shelkovnikovi), իսկ հարավում՝ փոքրասիական ծառագորտը (H. savigni)։: Հանրապետության երկկենցաղների ֆաունայում ծանր վիճակում է գտնվում Անդրկովկասի համար խիստ [[էնդեմիկ]]՝ սիրիական սխտորագորտը (Pelobates syriacus), որը կանգնած է անհետացման եզրին և գրանցված է նախկին ԽՍՀՄ-ի [[Կարմիր գիրք|Կարմիր գրքում]]։: Վերջերս հանրապետության երկկենցաղների ֆաունան ավելացավ նաև մի նոր տեսակով. Հայաստանի հյուսիսային շրջանում հայտնաբերել է փոքրասիական տրիտոնի (Triturus vittatus) մի փոքրիկ պոպուլյացիա, որը լրիվ մեկուսացված է իր հիմնական արեալից։արեալից:

[[Պատկեր:Stamp of Armenia m176.jpg|մինի|աջից|էդնեմիկ [[Սևանի իշխան]]ի պատկերը հայկական նամականիշի վրա։վրա:]]

ՀՀ ջրավազաններում հայտնաբերվել է [[ոսկրային ձկներ]]ի 5 կարգի 9 ընտանիքի ([[բալիտորաձկներ]], [[լոքոյաձկներ]], [[ծածանաձկներ]], [[ծականաձկներ]], [[կատվալոքոներ]], [[պեցիլային ձկներ]], [[սաղմոնաձկներ]], [[սիգաձկներ]] և [[ցլիկաձկներ]]) 34 ցեղի 39 տեսակ։տեսակ:

Տեսակների մեծ մասը (36) գետերի բնակիչ է, սակայն կարող են բնակվել նաև լճերում, ջրամբարներում, ջրանցքներում։ջրանցքներում: Իսկ 3-ը ([[իշխան]], [[սիգ]], [[Սևանի բեղլու]]) հանդիպում են միայն Սևանա լճում, երբեմն՝ նրա մեջ թափվող վտակներում։վտակներում: [[Արարատյան դաշտ]]ի և մի շարք այլ ձկնատնտեսություններում աճեցվում են ծածան, սպիտակ ու սև ամուրներ, սպիտակ և խայտաբղետ հաստաճակատներ և այլն։այլն: Ձկների շատ տեսակներ (սիգ, բեղլու, ճանար և այլն) ունեն ձկնարդյունագործական նշանակություն, իսկ որոշ տեսակներ ([[հայկական կարմրակն]], [[թեփուղ]], [[արծաթափայլ կարաս]] և այլն) մարզական որսի օբյեկտներ են։են: [[Կարմրախայտ]]ի որսն արգելված է Հայաստանում։Հայաստանում:

[[Հայկական կարմրակն]]ը, [[իշխան]]ը և [[Սևանի բեղլու]]ն ՀՀ բնաշխարհիկներ են։են: Վերջին 2-ը գրանցված են [[ՀՀ Կարմիր գիրք|ՀՀ Կարմիր գրք]]ում։ում:

Հայաստանում տարածված է անողնաշարավոր կենդանիների շուրջ 17 000 տեսակ, որոնց 90%-ը պատկանում են միջատների դասին։դասին: Տեսակները բաշխվում են հետևյալ կարգաբանական խմբերում։խմբերում:

[[Պատկեր:Bezoarziege.jpg|մինի|[[Բեզոարյան այծ]]ը Հայաստանին բնորոշ կաթնասուն կենդանի է։է:]]

Կենդանիների բազմազանության տարածական տեղաբաշխվածությունը հիմնականում կախված է երկրի կլիմայական պայմաններից ու լանդշաֆտային բազմազանությունից։բազմազանությունից:

ՀՀ ֆաունայի գերիշխող մասը հարմարված է տաք ու չորային նախալեռների և միջին բարձրության լեռների՝ կիսաանապատային, չոր տափաստանային ու նոսրանտառային լանդշաֆտներին։լանդշաֆտներին:

Կիսաանապատներին բնորոշ են առավել ջերմասեր ու չորադիմացկուն կենդանատեսակները, փափկամարմիններից՝ ''Xeropicta derbentina'', ''Xerosecta crenimargo'', բզեզներից՝ [[Թախտաջյանի էրեմոդրոմիուս]]ը, [[կովկասյան ախենիում]]ը, սողուններից՝ [[պարսկական կլորագլուխ մողես]]ը, [[ավազային մողեսիկներ]]ը, [[գյուրզան, մողեսաօձ]]ը, թռչուններից՝ [[պարող քարաթռչնակ]]ն ու [[թուրաջ]]ը, կաթնասուններից՝ [[ավազամկներ]]ը, [[լայնականջ ոզնի]]ն, [[աղվես]]ը և այլն։այլն:

Նոսրաևտառներում գերիշխող են ավելի խոնավասեր տեսակները, փափկամարմիններից՝ ''Orculella ruderalis'', Pupilla bipapulata, բզեզներից՝ [[Շնեյդերի կոլոտես]]ը, [[մետաղագույն ցիբոցեֆալուս]]ը, սողուններից՝ [[միջին մողես]]ը, [[Ռադդեի իժ]]ը, [[իժանման սահնօձեր]]ը, թռչուններից՝ [[սև անգղ]]ը, [[կարմրաճակատ սերինոս]]ը, կաթնասուններից՝ [[բեզոարյան այծ]]ը, [[հովազ]]ը և այլն։այլն:

[[Պատկեր:Kos Turdus merulaRB.jpg|մինի|ձախից|Սև կեռնեխը Հայաստանում տարածված թռչնատեսակ է։է:]]

Խոնավասեր տեսակները գերադասում են խոնավ անտառային ու բարձրլեռնային, տափաստանամարգագետնային լանդշաֆտները։լանդշաֆտները: Խոնավ ու ստվերոտ անտառներին բնորոշ են. փափկամարմիններից՝ ''Cecilioides acicula'', ''Serrulina serrulata'', բզեզներից՝ [[բծավոր գալերուցելա]]ն, [[ոսկեգույն խալկոիդես]]ը, երկկենցաղներից՝ [[սովորական ծառագորտ]]ը, սողուններից՝ [[ժայռային մողեսներ]]ը, [[իլիկամողես]]ը, [[պղնձօձ]]ը, թռչուններից՝ [[սև կեռնեխ]]ը, [[անտառային աղավնի]]ն, կաթնասուններից՝ [[անտառամուկ]]ը, [[քնամոլներ]]ը, [[անտառային կատու]]ն ու [[այծյամ]]ը։ը:

Լեռնատափաստանային ու մարգագետնային լանդշաֆտներին բնորոշ են. փափկամարմիններից՝ ''Vertigo substriata'', ''Euxina somchetica'', բզեզներից՝ [[կովկասյան օլոֆրում]]ը, [[հայկական պտերոստիխուս]]ը, [[ուղղաթևներ]]ից՝ [[թամբանման սագաներ|թամբանման]] ու [[տափաստանային սագաներ]]ը, [[մարգագետնային մողես|մարգագետնային]] ու [[ճարպիկ մողեսներ]]ը, հայկական լեռնատափաստանային [[վահանագլուխ իժ]]ը, [[ալպիական ճայ]]ը, [[կովկասյան մայրեհավ]]ը, [[տափաստանային արծիվ]]ը, [[դաշտամկներ]]ը։ը:

Առանձին խումբ են կազմում ջրային ու մերձափնյա (արտալանդշաֆտային) [[էկոհամակարգ]]երին բնորոշ կենդանատեսակները։կենդանատեսակները: Դրանց կենսագործունեությունը պայմանավորված է ջրային ավազանների գոյությամբ։գոյությամբ: Այս խմբին են պատկանում՝ փափկամամիններից՝ ''Radix peregera'', ''Euglesa casertana'', [[միջատներ]]ից՝ [[Արարատի մարզ|Արարատ]]յան [[որդան կարմիր]]ը, [[կովկասյան ախենիում]]ը, ձկներն ու երկկենցաղները, ջրային ու [[բատագուրիդ կրիաներ]]ը, ջրային ու [[սովորական լորտուներ]]ը, բոլոր ջրլող ու առափնյա թռչունները, [[եղեգնակատու]]ն, [[կուսարա]]ն և այլև։այլև:

[[Պատկեր:P darevskii male.jpg|մինի|աջից|[[Դարևսկու վահանագալուխ իժ]]ը Հայաստանում հանդիպող օձերի էնդեմիկ տեսակներից է։է:]]

Հայաստանի կենդանական աշխարհը հարուստ է նաև [[էնդեմիկ]] ու [[մնացուկային տեսակներ]]ի բազմազանությամբ, որը պայմանավորված է հիմնականում երկարատև լեռնագոյացմամբ։լեռնագոյացմամբ: Վերջինս, որպես կանոն, խթանում է օրգանիզմների առաևձևախմբերի մեկուսացումն ու պահպանությունը, առանձին մերձավոր տեսակների հանդիպումը, համակեցությունն ու խաչասերումը, ինչպես նաև մուտագենեգի ակտիվացումը, ինչն իր հերթին երբեմն հանգեցնում է նոր տեսակների գոյացման։գոյացման: ՀՀ տարածքում և նրա շրջակայքում գոյացած բնաշխարհիկ կենդանատեսակներից են [[Սևանի իշխան]]ը, [[ժայռային մողեսներ]]ի մի շարք տեսակներ, [[Դարևսկու վահանագլուխ իժ]]ը և այլն։այլն:

Մնացուկային տեսակներից են. երկկենցաղներից՝ [[սովորական տրիտոն]]ը, թռչուններից՝ [[տուրպան]]ը, [[թավշաոտ բու]]ն և այլն։այլն: Լեռնային ռելիեֆով պայմանավորված լանդշաֆտային բազամգանությունը, գետային բավարար ցանցն ու առանձին խոշոր ջրավազաններն օժանդակում են չվող թռչունների և խոշոր կաթնասունների գաղթին, որը ևս խթանում է կենդանական բազմազանության զարգացումը։զարգացումը: Գաղթող կենդանատեսակների շարքն են դասվում, թռչուններից՝ [[ծիծեռնակներ]]ը, [[կռունկներ]]ը, [[ֆլամինգո]]ն։ն: Սեզոնային տեղաշարժեր են կատարում նաև [[ազնիվ եղջերու]]ն, [[մուֆլոն]]ն ու [[հովազ]]ը։ը:

Հայաստանում հայտնաբերվել են նաև կենդանիների բրածո մնացորդներ․ [[Հայրավանք]]ից 2&nbsp;կմ հյուսիս [[Վեդի]] քաղաքից 15&nbsp;կմ հարավ արևմուտք ՎԵդի գետի ամավազանում հայտնաբերվել են կենդանիների բրածոներ<ref>[http://vahemart.livejournal.com/99085.html Հայաստանի բնական հուշարձաններ]</ref>։:

ՀՀ կենդանական աշխարհը հանրային հարստություն է և կարևոր նշանակություն ունի հասարակության գիտական, գեղագիտական, ճանաչողական զարգացման համար։համար:

Կենդանիները, լինելով կարևոր բնական պաշար և ունենալով կարևոր նշանակություն մարդու տնտեսական գործունեության համար, միաժամանակ կարող են հանդիսանալ [[գյուղատնտեսության վնասատուներ]], որոշ վարակիչ հիվանդությունների ու [[մակաբույծներ]]ի փոխանցողներ կամ մարդու և կենդանիների համար վտանգավոր կենդանական թույների կրողներ։կրողներ: Ուստի անհրաժեշտ է պահպանել նրանց հետ հարաբերվելու որոշակի կանոններ և անհրաժեշտության դեպքում նաև իրականացնել կանխարգելիչ միջոցառումներ։միջոցառումներ:

Բոլոր կենդանատեսակները պահպանվում են ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով։կարգով: Հազվագյուտ ու անհետացող տեսակները, կարգավիճակի պարբերական որոշման արդյունքում, գրանցվում են [[ՀՀ Կարմիր գիրք|ՀՀ Կարմիր գրք]]ում։ում:

Կարմիր գիրքը բուսական և կենդանական աշխարհների հազվագյուտ, անհետացած ու անհետացող, կրճատվող, անորոշ տեսակների հաշվառման գիրք, որը փաստացի տվյալներ է պարունակում դրանց կենսաբանության, թվաքանակի, տարածման վայրերի, ձևաբանության վերաբերյալ։վերաբերյալ: Կենդանաբանության ինստիտուտը կազմել և 1987-ին հրատարակել է ՀՀ կենդանիների Կարմիր գիրքը, որն ընդգրկում է ողնաշարավոր կենդանիների 99 տեսակ, կաթնասունների' 18 (անդրկովկասյան գորշ արջ, կովկասյան ջրասամույր, հովազ, հայկական մուֆլոն և այլն), թռչունների՝ 67 (սովորական ֆլամինգո, մոխրագույն սագ, հայկական որոր, սև անգղ, կովկասյան մայրեհավ և այլնն), սողունների' 11 (հայկական իժ, կովկասյան կատվաօձ, պարսկական կլորագլուխ մողես, փոքրասիական մողես և այլն), երկկենցաղների՝ 1 (սիրիական սխտորագորտ) և ձկների 2 (իշխան, Սևանի բեղլու) տեսակներ։տեսակներ:

ՀՀ տարածքի բույսերի ու կենդանիների որոշ տեսակներ (հայկ. արոսենի, արարատյան և ուրարտ. ցորեններ, Վավիլովի տարեկան, հայկ. լեռնատափաստանային իժ, գանգրափետուր հավալուսն, հովազ) գրանցվել են նաև Բնության պահպանության միջազգային Կարմիր գրքում։գրքում: