|
|Ծանոթագրություններ =
}}
'''Հայկական մարզ''' ({{lang-ru|Армянская область}}) վարչական միավոր [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] կազմում 1828-1840 թվականներին։թվականներին: Պարսկական տիրապետությունից ազատագրելով՝ [[Նիկոլայ I]] ցարը [[1827]] թվականին Երևանը միացրել է Ռուսաստանին։Ռուսաստանին: [[1828]] թվականին վերջնականապես ձևավորվում է Հայկական մարզը<ref name="ReferenceA">Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368</ref>՝ [[Երևանի խանություն|Երևանի]] և [[Նախիջևանի խանություն]]ների տարածքի հիման վրա։վրա:
Մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21 000 կմ<sup>2</sup>՝ զբաղեցնելով [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ]] նահանգի արևմտյան շրջաններները՝ [[Արարատյան դաշտ]]ը, [[Արարատ]] և [[Արագած]] լեռները, [[Սևանի ավազան]]ը, [[Կոտայք]]ը և [[Նախիջևան]]ը։ը: Այժմ մարզի տարածքը հիմնականում համապատասխանում է [[Հայաստանի Հանրապետության]] կենտրոնական հատվածին։հատվածին: Բացառություն է կազմում [[Արարատ]] լեռը և նրա շրջակայքը, որը պատկանում է [[Թուրքիա]]յին, և [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևանը]], որն ամբողջությամբ պատկանում է [[Ադրբեջան]]ին <ref>О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. —- Наука, 1966.</ref>։:
[[1840]] թվականի կայսերական ռեֆորմի արդյունքում Հայկական մարզը Թիֆլիսի և Քութայիսիի մարզերի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ [[Վրացա-Իմերեթական նահանգ]]՝ [[Թիֆլիս]] կենտրոնով։կենտրոնով:
==Հայկական մարզի ստեղծումը և կառավարումը==
[[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրի]] վավերացումից ([[փետրվարի 10]], [[1828]]) հետո՝ [[Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին]] միացնելու ժամանակ հայ ազնվականները [[Խաչատուր Լազարյան]]ը Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն՝ սեփական օրենքներով, զինանշանով և դրոշով, ինչպես նաև՝ սահմանապահ զորքով։զորքով: [[Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի|Հայ եկեղեցին]] պահպանելու էր իր իրավունքները։իրավունքները:
Լազարյանի նախագծի փոխարեն [[Նիկոլայ I]] Ռոմանով կայսեր [[1828]] թվականի [[մարտի 21]]-ի հրամանագրով, ստեղծվում է Հայկական մարզը <ref name="ReferenceA"/>։: Դրա մեջ մտել են [[Արևելյան Հայաստան]]ի այն տարածքները, որոնք Թուրքմենչայի պայմանագրով անցել էին Ռուսական կայսրությանը՝ [[Երևանի խանություն|Երևան]]ի և [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]] նախկին խանությունները և Օրդուբադի գավառը։գավառը: Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Գյանջայի խանություն|Գյանջայի]] ([[Գանձակ]]) և [[Ղարաբաղի խանություն]]ները ([[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]]), Շորագյալի ([[Շիրակ (գավառ)|Շիրակ]]) Բորչալուի ([[Լոռի]]) ու Ախալքալաքի ([[Ջավախք]]) գավառները դուրս են մնում Հայկական մարզի տարածքից։տարածքից: Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Վասպուրական]]ի արևելքը և [[Պարսկահայք]]ը մնացին շահական Պարսկաստանի կազմում։կազմում:
[[Պատկեր:Bebutov.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Վասիլ Բեհբութով<br />(Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)]]
Հայկական մարզի կենտրոն ընտրվեց [[Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Արևելյան Հայաստանի]] խոշորագույն քաղաքը՝ [[Երևան]]ը՝ շուրջ 13 հազար բնակչությամբ, որի կեսից ավելին հայեր էին։էին: Հայկական մարզի մյուս քաղաքներն էին [[Գավառ|Նոր Բայազետ]]ը՝ արևելքում՝ [[Սևան]]ա լճի ափին, և [[Նախիջևան]]ը՝ հարավում։հարավում: Նոր Բայազետը, այժմ՝ Գավառ, հիմնեցին Արևմտյան Հայաստանի [[Բայազետ]] և [[Ալաշկերտ]] գավառներից Սևանի ավազան տեղափոխված հայերը։հայերը: Որպես պատմամշակութային-հոգևոր կենտրոն՝ իր դերը չէր կորցնում [[Վաղարշապատ]]ը։ը: Նոր շունչ ստացան հայկական բնակավայրերը, հիմնվեցին նորերը։նորերը:
Հայկական մարզի կառավարել է մարզային վարչության կողմից։կողմից: Դրա կազմում էին երկու ռուս զինվորական, [[հայ]] և մուսուլման բնակչությունից մեկական ներկայացուցիչ, երեք խորհրդական, որոնք վարում էին գործադիր, ֆինանսական, տնտեսական ու դատական գործերը։գործերը: Ընդ որում, մուսուլմանական բնակչությունը ներկայացվում էր ընդհանուր, սակայն իրականում կազմված էր [[թուրքեր]]ից, [[ադրբեջանցիներ|թաթար]]ներից, [[պարսիկ]]ներից ու [[քրդեր]]ից։ից: Հարկերի ու տուրքերի գանձումն իրականացնում էր հատուկ կոմիսարը։կոմիսարը:
[[1828]] թվականին Հայկական մարզի ղեկավարումը ստանձնել է գեներալ [[Ալեքսանդր Ճավճավաձե]]ն, որին փոխարինեց հայազգի իշխան, ծնունդով Թիֆլիսից գեներալ [[Վասիլ Բեհբութով]]ը (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)։: Հայկական մարզը բաժանված էր 5 գավառների, որտեղ հիմնվում են ոստիկանական վարչություններ և գավառային դատարաններ։դատարաններ: [[1833]]թ. վերանում է մարզային վարչության կոլեգիալ ղեկավարման ձևը, և լայն իրավունքներ են տրվում վարչության պետին։պետին: Հիմնվում են ոստիկանական, դատական, ֆինանսական բաժիններ և հարկային վարչություն<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/23/432/433 Հայաստանի ինքնավարության նախագիծը: Հայկական մարզը]</ref>։:
==Տարածքը և բնակչությունը==
[[Պատկեր:Պարսկահայերի ներգաղթը 1828-30 թթ..jpg|մինի|աջից|Պարսկահայերի ներգաղթը]]
Հայկական մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21 000 կմ<sup>2</sup>։: Հայկական մարզը նախապես բաժանվել է Երևանի , Նախիջևանի գավառների և Օրդուբադի օկրուգի։օկրուգի: Հայկական մարզի տարածքի մեջ չեն մտել այնպիսի հայկական տարածքներ, ինչպիսիք էին [[Սյունիքի մարզ|Սյունիքը]] (Զանգեզուր), [[Արցախ (նահանգ)|Արցախը]] (Ղարաբաղ), [[Գարդմանք]]ը (Գանձակ), [[Շիրակ]]ը (Շորագյալ), [[Լոռի]]ն (Բորչալու), [[Տավուշ]]ը (Շամշադին) և [[Ջավախք]]ը (Ախալքալաք)։: [[1833]] թվականի վարչական բաժանմամբ [[Երևան]]ի գավառից անջատվել են [[Սուրմալու]]ի և [[Սարդարապատ]]ի գավառները, իսկ [[Նախիջևան]]ի և [[Օրդուբադ]]ի գավառները պահպանվել են։են: Հայկական մարզի բնակչությունը [[1830]] թվականին կազմել է շուրջ 160.000 մարդ<ref>[https://books.google.am/books?id=uzIpAAAAYAAJ&hl=ru&pg=RA1-PA640#v=onepage&q&f=false Исторический памятник. Состояние армянской области]</ref>։: Երևանը սկսում է զարգանալ որպես ռուսական մարզկենտրոն։մարզկենտրոն:
Դեռ [[Արևելյան Հայաստանը Սեֆյան Պարսկաստանի կազմում|պարսկական իշխանության]] տարիներին՝ հերթական թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ (1603-1604), պարսիկները [[Աբբաս I Սեֆի|Շահ Աբբաս առաջինի]] հրամանով խանության բնիկ բնակչությանը՝ հայերին, գերեվարել էին Պարսկաստան։Պարսկաստան: Նահանգը հայաթափվել էր և ավելի քան 300 հազար հայերի փոխարեն այստեղ բնակվելու էին եկել փոքրաքանակ քրդական և թյուրքական ցեղեր։ցեղեր: Նրանք ոչ միայն տիրացել էին հայկական բնակավայրերին, այլև վերանվանել դրանք։դրանք:
Երբ գեներալ [[Իվան Պասկևիչ]]ի գլխավորությամբ ռուսական զորքերը և հայ կամավորական ջոկատները [[1827]] թվականի [[հոկտեմբերի 1]]-ին ազատագրել են [[Երևանի բերդ]]ը, խանության 100 000 հպատակներից 23 000-ն էին ազգությամբ հայ<ref name="b">[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1#ii The persian khanate of Erevan, Iranica]</ref>։: Հարևան Նախիջևանի խանությունում 50 000 բնակչից հայեր էին 12 000-ը։ը: Միան Արցախում և Սյունիքում էին հայերը շարունակում կազմել բացարձակ մեծամասնություն։մեծամասնություն: Արևելյան Հայաստանում հայ ժողովրդի գլխին կանգնած էր ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը։վտանգը:
[[Պատկեր:Портрет Нерсеса Аштаракеци.А.Овнатанян.jpg|մինի|ձախից|Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցի]]
[[1828]]-[[1830]] թվականներին Իրանից Հայաստան են տեղափոխվում 40-42 հազար, իսկ [[Արևմտյան Հայաստանը Օսմանյան կայսրության կազմում|Թուրքիայից]]՝ 75-80 հազար հայեր։հայեր: Նրանց մի ստվար հատված հաստատվում է Հայկական մարզի տարածքում։տարածքում: Մնացածները հաստատվում են Ռուսական կայսրությանը հպատակ հայկական տարբեր գավառներ՝ Ջավախք, Սյունիք, Արցախ, Գարդմանք։Գարդմանք: Հայրենադարձությունը կազմակերպել էին ռուս դիվանագետ [[Ալեքսանդր Գրիբոյեդով]]ը և հայոց կաթողիկոս [[Ներսես Աշտարակեցի]]ն։ն: Միաժամանակ Իրանից և Թուրքիայից Հայկական մարզ են տեղափոխվում այլ քրիստոնյաներ՝ հույներ և ասորիներ։ասորիներ: Հայկական մարզի տարածքը լքում են բազմաթիվ թուրքեր և պարսիկներ։պարսիկներ: Հայկական մարզը ռուսահայության համար սկսում է դիտարկվել որպես հայության նոր կենտրոն։կենտրոն: Արդյունքում ընդհանուր բնակչության թիվը հասնում է 160 հազարի, որից հայերը արդեն կազմում էին մեծամասնություն՝ 52 տոկոս՝
{| class="wikitable"
|-
|}
Դեռևս նախքան հայրենադարձությունը, հայերի ստվար խմբեր էին բնակվում Շամախու և Թիֆլիսի նահանգներում։նահանգներում: Թիֆլիսը [[1804]]թ. գրեթե ամբողջությամբ հայաբնակ քաղաք էր՝ 80 տոկոս [[հայ]] բնակչությամբ։բնակչությամբ: Այսպիսով, Արևելյան Հայաստանում, ինչպես նաև Թիֆլիսի ու Շամախու նահանգներում, հայերի ընդհանուր թիվը հասնում էր 300 000-ի։ի:
==Հայկական մարզի վերացումը==
[[Պատկեր:Эривань (Ереван) 1843 из Винклера.jpg|մինի|աջից]]
Հայկական մարզի ստեղծումը, այնուամենայնիվ, ժամանակավոր միջոցառում էր՝ ամբողջ [[Այսրկովկաս]]ում վարչական լայն վերափոխումների անցկացման նախօրեին։նախօրեին: [[1840]] թվականի [[ապրիլի 10]]-ի Նիկոլայ առաջին կայսեր հրամանագրով, Այսրկովկասի վարչական նոր բաժանմամբ, ստեղծվեցին [[Վրացա-Իմերեթական նահանգ]]ը՝ [[Թիֆլիս]] կենտրոնով և [[Կասպիական մարզ]]ը՝ [[Շամախի]] կենտրոնով։կենտրոնով: Բաժանումն անցկացնելիս հաշվի չէին առնվել անդրկովկասյան ժողովուրդների կրոնական և ազգային պատկանելությունները, և դա հանգեցրել էր տեղաբնիկ ժողովուրդներ դժգոհությանը։դժգոհությանը:
Հայկական մարզը որպես ինքնուրույն միավոր դադարեց գոյություն ունենալ, և նրա տարածքը Լոռու ու Ջավախքի հետ մտցվեց Վրացա-Իմերեթական նահանգի մեջ։մեջ: Արցախը, Զանգեզուրը և Գարդմանքը մտցվեցին Կասպիական մարզի տարածք։տարածք: Հայկական մարզի վերացումով խորտակվեցին հայկական ինքնավարության վերաբերյալ հայ հասարա-քաղաքական գործիչների պատրանքները։պատրանքները:
Սակայն մեկ տասնամյակ անց՝ [[1849]] թվականին, կայսեր հատուկ հրամանագրով կազմվեց [[Երևանի նահանգ]]ը՝ որպես վարչատարածքային ինքնուրույն միավոր՝ ամբողջությամբ համընկնելով նախկին Հայկական մարզի և Շիրակի տարածքին։տարածքին:
==Տես նաև==
* [http://serials.flib.sci.am/openreader/nyut_hay_jogh_patm_15/book/Binder1.pdf Присоединение Восточной Армении к России, Т. I (1801 – 1813), Сборник док. под ред. Ц.П. Агаян (сост. С.А. Тер-Авакимова, Д.А. Мурадян, В.А. Дилоян), Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1972.]
* [http://serials.flib.sci.am/openreader/nyut_hay_jogh_patm_16/book/Binder1.pdf Присоединение Восточной Армении к России,Т. II (1814 – 1830), Сборник док. под ред. Ц.П. Агаян (сост. В.А. Дилоян, А.В. Алексанян), Ереван : Изд-во АН АрмССР, 1978.]
* [http://hpj.asj-oa.am/2096/1/1974-2(91).pdf Դարբինյան Մ. Ղ. Արևմտահայերի 1829—18301829-1830 թթ. գաղթը Հայկական մարզ և հարակից շրջաններ.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1974, № 2, էջ 91-100։100:]
* [http://hpj.asj-oa.am/3053/1/1978-3(26).pdf Тавакалян Н. А., Переселение армян из Персии и Турции в Закавказье после присоединения Восточной Армении к России.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1978, № 3, стр. 26-40.]
* [http://hpj.asj-oa.am/4545/1/1986-2(209).pdf Тунян В. Г., Материалы об организации управления Восточной Армении в 1827—18281827-1828 гг.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1986, № 2, стр. 209-219.]
* [http://hpj.asj-oa.am/5488/1/1990-4(229).pdf Тунян В. Г., Волнения поселян Армянской области. 1834 год.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1990, № 4, стр. 229-235.]
| 