«Ջալալ Ա»–ի խմբագրումների տարբերություն

<small>Ջալալ Ա-ի խորաքանդակը Գանձասարում (1238),<br /> որի արձանագրության մեջ նա կոչվում է «բնակաւոր <br />ինքնակալ բարձր \և մեծ Արցախական աշխարհի»<ref>[[Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանց]], Արցախ. «Ամարաս» տպարան - Երևան 1996, էջ 111: Այս արձանագրության մեջ Հասան-Ջալալը շեշտում է Արցախ նահանգի իր լիիանկախ իշխանությունը և, որ նա հայրենի երկրի բնիկ («բնակավոր») զավակ էր, և ոչ օտար բռնակալ։բռնակալ:</ref></small>

'''Ջալալ Ա''' (Հասան-Ջալալ<ref>Միջնադարյան աղբյուրներում կոչվել է նաև Հասան Ջալալ Դաւլա (արդի ուղղագրությամբ՝ Հասան Ջալալ Դոլա)։: Այս անվան ծագման և նշանակությունների մասին տե՛ս [http://www.gandzasar.am/ Գանձասար] կայքը։կայքը:</ref>). [[Խաչենի իշխանություն|Խաչենի իշխանության]] ամենանշանավոր տիրակալներից մեկը։մեկը: [[1214]]-ին հաջորդել է հորը՝ Վախթանգ-Տանգիկ Բ-ին, որպես Խաչենի գահերեց իշխան։իշխան: Նրա իշխանության շրջանում նկատվել է մշակութային և տնտեսական մեծ վերելք, որը [[13-րդ դար]]ի սկզբում ընդհանուր էր [[Հայեր|հայ]] և վրաց ժողովուրդների համար։համար: Հասան-Ջալալը զգալիորեն ամրապնդել է Խաչենի իշխանությունը։իշխանությունը: Նա իշխել է որպես [[Արցախի թագավորություն|Արցախի թագավոր]]<ref>[http://arm-history.livejournal.com/594.html Баграт Улубабян. "Княжество Хачена в X-XVI веках", Издательство АН Армянской ССР, Ереван, 1975 (отрывки)]</ref> և սկիզբ է դրել [[Հասան-Ջալալյաններ]]ի տոհմի, որի պայազատները մինչև [[1827]] թ իշխել են Արցախի [[Խաչեն]] գավառում։գավառում:

Հասան-Ջալալը [[Խաչենի իշխանական տուն|Խաչենի իշխանական տոհմ]]ի շառավիղն էր, որը իշխել է Արցախում դեռևս 9-րդ դարից և համարվում է [[Առանշահիկներ]]ի թագավորական տոհմի շարունակությունը։շարունակությունը: Հասան-Ջալալի կենակիցն էր [[Սյունիք]]ի իշխանադուստր Մամքանը։Մամքանը: Նրանց երեք դուստրերն էին. [[Մամախաթուն]]ը, [[Մինախաթուն]]ը և [[Ռուզուդան]]ը, իսկ միակ զավակն էր Աթաբակ-Իվանեն, որը և գահաժառանգն էր (հաջորդել է հորը 1261-ին)։: Մոր կողմից Արցախի թագավորը ազգակից էր [[Զաքարյաններ]]ին, Զաքարե և Իվանե եղբայրների քեռորդին էր։էր:

[[Պատկեր:Xoxanaberd.JPG|մինի|աջից|250px|Թարխան սարը Գանձասարի դիմաց, որի գագաթին գտնվում էր Իշխանաբերդը։Իշխանաբերդը:]]

Հասան-Ջալալը հայտնի է եղել որպես իմաստուն, բարեպաշտ և ուսումնասեր իշխան։իշխան: Իր կառավարման սկզբնական շրջանում նա կարգավորել և ամրապնդել է իշխանության ներքին կյանքը։կյանքը: Զբաղվել է նաև շինարարական գործունեությամբ։գործունեությամբ: Ամենանշանավորը [[Գանձասար]]ի հռչակավոր մայր տաճարն էր, որի շինության սկիզբը դրվեց [[1216]]-ին և ավարտվեց [[1238]]-ին։ին: Վանքից հարավ՝ անտառապատ Թարխան սարի գագաթին, Հասան-Ջալալը կառուցեց Իշխանաբերդ անառիկ ամրոցը <ref>Իշխանաբերդը նաև կոչվել է Խոխանաբերդ, Թարխանաբերդ։Թարխանաբերդ:</ref>, իսկ Իշխանաբերդից հյուսիս, գեղատեսիլ, հսկա ժայռազանգվածի վրա Դարպասները՝ Խաչենի տոհմական ապարանքը։ապարանքը: Այս երեք կառույցները, նրանց միջև տարածվող բնակավայրի հետ միասին<ref>Այս բնակավայրը այժմ էլ կա, Խաչեն գետակի ձախ կողմում, և կոչվում է Վանք։Վանք: Խաչենի իշխանության ավարտից հետո (1827 թ) տեղափոխվել է փոքր-ինչ արևելք։արևելք:</ref>, ստանալով ընդհանուր «Գանձասար» անվանումը, այնուհետև դարձան Արցախ նահանգի իշխանանիստ կենտրոնը։կենտրոնը:

Հասան-Ջալալի հանձանարարությամբ և հովանավորությամբ Տեր-Իսրայել եպիսկոպոսը Գանձասարում ստեղծել է հայկական «[[Հայսմավուրք]]ը»։: Շինարարական և մշակութային գործունեություն ծավալել նաև Արցախից դուրս։դուրս: Այսպես [[1248]]-ին Հասան-Ջալալը վերականգնել է թաթարների ավերած Կեչառիսի վանական համալիրը<ref>Բագրատ Ուլուբաբյան. Եսայի կաթողիկոս Հասան-Ջալալյանցը և իր «Համառոտ պատմությունն Աղվանից»։: Երևան 1979։1979:</ref>։:

Դարասկզբի տնտեսական և մշակութային բուռն վերելքը մասամբ կասեցրեցին մոնղոլ-թաթարների արշավանքները ու ասպատակությունները։ասպատակությունները: [[1236]]-ին մոնղոլական արյունարբու բանակի ներխուժմանն է ենթարկվում Արցախը։Արցախը: Մոնղոլները սպանում ու գերում են հարթավայրում բնակվողներից շատերին, նրանց ձեռքն է ընկնում նույնիսկ անառիկ Հավքախաղաց բերդը։բերդը: Հասան-Ջալալը Իշխանաբերդում պատսպարեց շրջակա ողջ ազգաբնակչությանը։ազգաբնակչությանը: Երբ մողոլները եկան այն պաշարելու, տեսան, որ այդ ամրությունները հնարավոր չէ գրավել և խաղաղության առաջարկություն արեցին։արեցին:

Կայացավ հաշտության համաձայնություն, որով մոնղոլները ճանաչեցին Խաչենի ինքնիշխանությունը և նույնիսկ մեծացրեցին նրա սահմանները։սահմանները: Հասան-Ջալալը պարտավորվեց իր բանակով նրանց հետ պատերազմի գնալ ընդդեմ սելջուկների։սելջուկների:

Այնուհետ Հասան-Ջալալը իր զորքով ստիպված էր մասնակցել թաթար-մոնղոլների արշավանքներին դեպի արևմուտք (Երզնկա, Սեբաստիա, Կեսարիա և այլն)։: Նրա հետ էր Վերին-Խաչենի իշխան Գրիգոր Ա-ը, ինչպես նաև այլ հայկազուն իշխաններ՝ Ավագ և Շահնշահ Զաքարյանները, Վահրամ իշխանը։իշխանը: Կիրակոս Գանձակեցու վկայությամբ այս իշխանների հետ Հասան-Ջալալը և Գրիգոր Ա-ն գնեցին և ազատ արձակեցին գերի ընկած բազմաթիվ տղամարդկանց, կանանց, մանուկների ու ծերերի։ծերերի: Նրանք գնում էին նաև ձեռագիր մատյաններ, որոնք չնչին գնով վաճառվում էին դրանք հափշտակած այլազգիների կողմից<ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԼԴ, ԼԵ։ԼԵ:</ref>։: Այս շրջանին է վերաբերում նաև Հասան-Ջալալի այն գործարար միջնորդությունը, որի շնորհիվ [[Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն|Կլիկիայի]] հայոց թագավոր [[Հեթում Ա|Հեթում]]-ի և մոնղոլների միջև ստեղծվեց բարեկամական հարաբերություն և Կիլիկիան փրկվեց հարևան երկրներին վիճակված ավերածություններից <ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԼԶ։ԼԶ:</ref>։:

Վերադարձից հետո Հասան-Ջալալը առերեսում է տեղական իսլամադավան իշխողների թշնամանքին, որոնց դուր չէր գալիս, որ քրիստոնյա մի իշխան պահպանել է իր երկրի ինքուրույնությունը և գլուխ չի խոնարհում իրենց առջև։առջև: Դրությունը հատկապես ծանրանում է, երբ Մանգու մեծ խանի հրամանով Անդրկովկաս է գալիս Արղուն ոստիկանը՝ որպես անսահմանափակ իրավունքներ ունեցող վերակացու։վերակացու:

[[1255]]-ին Հասան-Ջալալը ճանապարհորդում է դեպի հեռավոր Մոնղոլիայի մայրաքաղաք Կարակորում՝ Մանգու խանի մոտ։մոտ: Ա յստեղ նա հանդիպեց նաև Սարթախ զորավարին՝ քրիստոնյա մի մոնղոլ, որին Մանգու խանը նշանակեց Ոսկե հորդայի տիրակալ։տիրակալ: Հասան-Ջալալը Սարթախից ստացավ պաշտոնական գրություն, որը ևս մեկ անգամ հաստատում էր Արցախի իշխանության և ինքնուրույնության իրավունքը<ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԵԹ։ԵԹ:</ref>։:

[[Պատկեր:Mamkan Aranshahik.jpg|մինի|120px|Մամքանի խորաքանդակը Գանձասարի վանքում։վանքում:]]

Հասան-Ջալալը հայրենիք վերադարձավ [[1260]]-ին։ին: Նա գտավ իր կնոջը Մամքանին վախճանված։վախճանված: 1261-ին նրա պատվերով ընդօրինակված մի ավետարանի հիշատակարանում Հասան-Ջալալը հիշում է իր հեռավոր ճամբորդությունը և այն վիշտը, որ պատել էր նրան, կնոջ մահվան պատճառով. «Եվ ես եկեալ գտի զպայծառ տուն իմ լի սգով, արտասուաւք անմխիթարելի. զի նա էր ամենայն զաւրաց և հեծելոց, նաև եկեղեցոյ և քահանաից սփոփիչ և մխիթարութիւն»<ref>[[Մատենադարան]], ձեռագիր №387, էջ 8բ, 9ա</ref>։:

Վերադարձից ընդամենը մեկ տարի անց, վրացական մի հարձակումից հետո, Արղուն ոստիկանը ձերբակալում է Հասան-Ջալալին, Զաքարե Բ Զաքարյանին, և այլ քրիստոնյա իշխանների։իշխանների: Հատկապես Հասան-Ջալալի նկատմամբ բոլոր մուսուլմանները ատելությամբ էին լցված։լցված: Նրան անասելի խոշտանգումների են ենթարկում, ապա Ղազվին քաղաքում մահապատժի են ենթարկում՝ անդամ-անդամ հոշելով<ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԿԳ։ԿԳ:</ref>։:

Հասան-Ջալալի մահը ժամանակակիցների կողմից ընդունվեց որպես քրիստոնեական նահատակություն։նահատակություն: Նրա զավակ Աթաբակը հավատարիմ մարդկանց ուղարկեց ու գողանալ տվեց հոր մարմինը։մարմինը: Արցախի թագավորի սուրբ մասունքները ամփոփվեցին Գանձասարի վանքի գավթում։գավթում: