|
<br />
'''Առանցքային ժամանակ''' ({{lang-de|Achsenzeit}}), եզրույթ՝ ներմուծված գերմանացի [[փիլիսոփա]] [[Կառլ Յասպերս]]ի կողմից՝ մարդկային [[Պատմություն|պատմության]] այն ժամանակահատվածի նշանակման համար, որի ընթացքում առասպելաբանական [[աշխարհայացք]]ին փոխարինելու է գալիս ռացիոնալ-փիլիսոփայականը՝ ձևավորելով ներկայիս մարդուն։մարդուն: Առանցքային ժամանակը թվագրվում է մ.թ.ա. 800-200 թվականներին, երբ աշխարհի տարբեր մասերում՝ [[Հունաստան]], [[Պաղեստին]], [[Միջագետք]], [[Հնդկաստան]], [[Չինաստան]], գրեթե միաժամանակ անցում եղավ մարդկության հոգևոր զարգացման բարձր աստիճանի՝ առասպելաբանական դարաշրջանից դեպի բարդ սոցիալական կառույցներ։կառույցներ: Յասպերսի կարծիքով առանցքային ժամանակի բոլոր ուսմունքները (որոնք գոյություն ունեն մինչւ այժմ) տարբերվում են ռացիոնալիզմով և մարդու ձգտմամբ՝ վերաիմաստավորելու եղած [[ավանդույթ]]ները, նորմերը, սովորությունները։սովորությունները: Նախաառանցքային որոշ քաղաքակրթություններ ([[Հին Եգիպտոս]], [[Ասորեստան|Ասորա]]-[[Բաբելոն|բաբելոնական քաղաքակրթություն]]) չեն կարողացել հարմարվել փոփոխություններին և դադարել են գոյություն ունենալ։ունենալ:
[[Պատկեր:Sanzio 01 Plato Aristotle.jpg|250px|մինի|աջից|[[Կառլ Յասպերս|Յասպերս]]ը գտնում է, որ առանցքային ժամանակն է սկիզբ դրել [[Փիլիսոփայություն|փիլիսոփայության]]ը՝ որպես ինքնուրույն գիտակարգի]]
«Առանցքային ժամանակ» հասկացությունը Յասպերսը ներմուծել է իր «Պատմության նշանակությունը և իմաստը» ({{lang-de|Vom Ursprung und Ziel der Geschichte}}) <ref name="յասպերս">Карл Ясперс Смысл и назначение истории (сборник)»:Политиздат; Москва; 1991.</ref> գրքում՝ հրապարակված [[1949 թվական]]ին: Յասպերսը չի ընդունում [[մշակույթ]]ների ցիկլների մասին տեսությունները, որ սկզբից մշակվել է [[Օսվալդ Շպենգլեր]]ի, հետո [[Առնոլդ Թոյնբի]]ի կողմից, որոնց համաձայն՝ [[մշակույթ]]ները միմյանցից անկախ են։են: Նա համարում է, որ մարդկությունն ունի ընդհանուր հիմքեր և ընդհանուր [[նպատակ]]: Այդ հիմքերը, նպատակը մեզ անհայտ չեն, համենայն դեպս՝ որպես հավաստի գիտություն։գիտություն: Ի տարբերություն նպատակի՝ նրա իմաստը մեկն է՝ միասնություն։միասնություն:
Հեղինակը առաջ է քաշում համաշխարհային պատմության չորս փուլ.
* Նախապատմականից անցում՝ դեպի հին մշակույթներ։մշակույթներ:
* Անցում հին մշակույթներից՝ առանցքային ժամանակի
* Առանցքային ժամանակից անցում՝ դեպի գիտատեխնիկական
* Անցում գիտատեխնիկականից։գիտատեխնիկականից: (Յասպերսը չի տալիս հստակ պատասխան, թե ու՞ր):
Միայն ամբողջ մարդկության պատմությունն ուսումնասիրելով՝ կարող ենք իմաստավորել այն, ինչ կատարվում է այժմ։այժմ: Այն, որ մենք ընդհանրապես պատմություն ունենք, որ այդ պատմությունը մեզ այսպիսին է դարձրել, որպիսին այժմ ենք, մեզ բազում հարցերի առաջ է կանգնեցնում։կանգնեցնում: Որտե՞ղից է այն, ու՞ր է գնում, ի՞նչ է այն նշանակում։նշանակում: Մարդն իր համար միշտ էլ ստեղծել է ունիվերսումներ, սկզբում [[առասպել]]երի տեսքով, ապա աստվածային [[Գործունեություն|գործունեության]] տեսքով, որն առաջ է տանում աշխարհի քաղաքական [[ճակատագիր]]ը. ներմուծելով մարգարեների գաղափարը՝ ավելի ուշ՝ պատմությունը ընկալվում է աշխարհաստեղծման ժամանակից մինչև աշխարհի վերջ՝ ահեղ դատաստան <ref name="յասպերս" />:
== Հասկացության բնութագրում ==
Համաշխարհային պատմության առանցքը, եթե այն իրականում կա, կարող է հայտնաբերվել միայն գործնականում՝ որպես բոլոր մարդկանց համար ակնհայտ փաստ։փաստ: Այդ առանցքը կարելի է գտնել այնտեղ, որտեղ ծնվել են այն նախասկիզբերը, որ մարդուն հնարավորություն են տվել դառնալ այնպիսին, ինչպիսին նա կա, որտեղ իրականանում է մարդկային կենցաղի կազմավորման սկիզբը։սկիզբը:
[[Արևմուտք]]ում պատմության [[փիլիսոփայություն]]ը առաջացել է քրիստոնեական հավատքի հիման վրա։վրա: [[Օգոստինոս Երանելի|Օգոստինոս Երանել]]ուց մինչև [[Հեգել]], տեսել են պատմության մեջ [[Աստված|Աստծո]] արարչագործությունը։արարչագործությունը: Հեգելն ասում էր, որ ամբողջ մարդկության պատմությունը հասնում է դեպի [[Քրիստոս]] և գալիս նրանից։նրանից: Աստծո որդու հայտնվելը հենց համաշխարհային պատմության առանցքն է։է: Բայց միևնույն ժամանակ, [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեական հավատք]]ը ընդամենը մեկն է, այլ ոչ ամբողջ մարդկությանը։մարդկությանը: Նրա թերությունը այն է, որ աշխարհի նման [[ընկալում]]ը համոզիչ է միայն հավատացյալի համար, առավել ևս Արևմուտքում քրիստոնյան պատմության մասին իր էմպիրիկ ձեռքբերումները չի կապում այդ [[կրոն]]ի հետ։հետ: Եվ հավատացյալ քրիստոնյան կարող է վերլուծել ամբողջ քրիստոնեական ավանդույթը, ինչպես ցանկացած էմպիրիկ օբյեկտ։օբյեկտ:
Համաշխարհային պատմության առանցքը, եթե այն կա, անհրաժեշտ է փնտրել այնտեղ, որտեղ ծագում են նախանշաններ, որ հնարավորություն է տվել մարդուն դառնալու այնպիսին, ինչպիսին կա։կա: Այնպիսի մի առանցք, որ ընդհանուր լինի բոլոր [[ժողովուրդ]]ների համար, անկախ հավատքից, և Արևմուտքի, և [[Արևելք]]ի, առհասարակ մարդկության։մարդկության: Ու համաշխարհային պատմության այս առանցքը անհրաժեշտ է հասցնել, մ.թ.ա 500 թվական, այն ժամանակը, երբ առաջացավ այն մարդը, ով պահպանվել է մինչև այժմ։այժմ: Հենց այդ ժամանակն էլ առացքային ժամանակն է։է:
{{քաղվածք|Այդ ժամանակ Չինաստանում ապրում էին [[Կոնֆուցիոս]]ը և [[Լաո Ցզի]]ն, առաջացավ համաշխարհային չինական փիլիսոփայությունը: Հնդկաստանում առաջացել են Ուպանիշադները, ապրել է [[Բուդդա]]ն: Եվ Հնդկաստանում նույնպես փիլիսոփայական բոլոր ձեռքբերումներն եղան: [[Իրան]]ում [[Զրադաշտ]]ը սովորեցնում էր աշխարհի մասին, որտեղ պայքար է գնում [[Բարի|բար]]ու և չարի միջև: [[Հունաստան]]ում ժամանակն էր Պարմինիդեսի, [[Հերակլիտես]]ի, [[Պլատոն]]ի, ողբերգակների, [[Թուկիդիդես]]ի և [[Արքիմեդ]]ի <ref>Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.: Республика, 1994. Ч.1 с.32</ref>|}}:
Այս ամենն առաջացավ միևնույն ժամանակային ընթացքում, բայց իրարից անկախ։անկախ: Այս մշակույթներում նման փիլիսոփայության առաջացումը վկայում է, որ մարդն արդեն ընկալում է գոյն ամբողջությամբ, ինքն իրեն և իր սահմանները, զգում է սեփական չնչինությունը աշխարհի առջև։առջև: Կանգնած լինելով անդունդի առաջ՝ նա իր առջև դնում է արմատական հարցեր, պահանջում է ազատում, փրկություն։փրկություն: Գիտակցելով իր սահմանները՝ իր առջև դնում է գերնպատակներ, [[Ինքնագիտակցություն|ինքնագիտակցության]] մեջ գտնում է բացարձակումներ և տրանսցենդենտալության պարզություն։պարզություն:
Այդ ամենն իրականանում էր [[ռեֆլեքսիա]]յի արդյունքում։արդյունքում: [[Գիտակցություն]]ը ճանաչում էր գիտակցությանը, [[մտածողություն]]ը իր օբյեկտ էր համարում մտածողությանը։մտածողությանը: Սկսվեց հոգևոր պայքար, որի ընթացքում յուրաքանչյուրը փորձում էր համոզել դիմացինին իր գաղափարները, հիմնավորումները, իր փորձը։փորձը: Այս դարաշրջանում մշակվում են այնպիսի հիմնական կատեգորիաներ, որով մենք մտածում ենք մինչև օրս, դրվում է համաշխարհային կրոնների հիմքը։հիմքը: Բոլոր ուղղություններում կատարվում է անցում դեպի ունիվերսալություն։ունիվերսալություն: Առասպելաբանական դարաշրջանին և նրա հանդարտությանը վերջ տրվեց։տրվեց: Հունական, հնդկական, չինական փիլիսոփաների հիմնական գաղափարները, բուդդայականությունը, մարգարեների մտքերը Աստծո մասին հեռու էին առասպելից։առասպելից: Մարդն արդեն իր մեջ ամփոփված չէ։չէ: Նա վստահ չէ, որ ինքն իրեն լավ գիտի, և այդ պատճառով նա բաց է նոր հնարավորությունների առաջ։առաջ: Նա արդեն ընդունակ է լսել և հասկանալ այն, ինչ մինչ այդ ոչ ոք չէր հարցնում ու չէր բարձրաձայնում։բարձրաձայնում:
Առաջին անգամ ի հայտ եկան փիլիսոփաները։փիլիսոփաները: Մարդ իր մեջ գտավ հիմքեր, որ հնարավորություն էին տալիս բարձրանալ աշխարհից և ինքն իրենից վեր։վեր: Նա կարող էր հրաժարվել աշխարհիկ վայելքներից, գնալու [[անապատ]], [[անտառ]], [[լեռ]]ներ, միայնանալ, գտնել ստեղծագործական ուժ և վերադառնալ աշխարհ՝ տիրապետելով [[գիտելիք]]ների ու մարգարեությունների։մարգարեությունների: Առանցքային ժամանակում եղավ այն բանի բացահայտումը, որը հետագայում անվանեցին գիտակցություն և անհատկանություն։անհատկանություն: Այն ինչ հասնում է անհատին, չի դառնում այս ժամանակաշրջանում ընդհանուրի ձեռքբերման մաս։մաս: Այն ժամանակներում մարդկային հնարավորությունների գագաթի և զանգվածի միջև տարածությունը մեծ էր։էր: Բայց այն, ինչ դառնում է առանձին մարդը, անուղղակի կերպով փոխում է մյուս մարդկանց։մարդկանց: Մարդկությունը ցատկ է անում։անում:
Նոր հոգևոր աշխարհին համապատասխանում էր սոցիալական նոր կառույցներ։կառույցներ:
Այս ժամանակաշրջանում գոյություն ունեին բազմաթիվ փոքր [[պետություն]]ներ ու [[քաղաք]]ներ, պայքար էր ընթանում ընդհանուրի դեմ, բայց դրան զուգահեռ հնարավոր էր ծաղկում, հզորության աճ և հարստություն։հարստություն: Սրանց միջև մշտական [[շփում]]ները բերեց ինտենսիվ հոգևոր շարժման այս երեք աշխարհներից յուրաքանչյուրում։յուրաքանչյուրում: Չինական փիլիսոփաները տեղից տեղ էին գնում, որպեսզի հանդիպեն միմյանց՝ հայտնի, հոգևոր կյանքի համար նպաստավոր կենտրոններում, նրանք հիմնադրում էին [[դպրոց]]ներ, որոնց չինագետները անվանում են ակադեմիաներ, այնպես ինչպես թափառում էին [[սոփեստ]]ները և հունական փիլիսոփաները և ինչպես իր ամբողջ կյանքը թափառել է Բուդդան։Բուդդան:
Նախկինում մարդկանց հոգևոր վիճակը համեմատաբար անփոփոխ էր, նրանում չնայած աղետներին, ամեն ինչ կրկնվում էր աննկատ և բավականին դանդաղ հոգևոր հոսանքով, ինչը չէր գիտակցվում և հետևաբար չէր ճանաչվում։ճանաչվում: Հիմա արդեն, հակառակը, լարվածությունը մեծանում է և դառնում բուռն շարժում։շարժում: Եվ այս շարժումն արդեն գիտակցվում է. մարդկային գոյությունը պատմության տեսքով արդեն դառնում է մտածողության առարկա։առարկա: Մարդիկ հասկանում են, որ ներկայում, սկսվում է ինչ որ յուրահատուկ բան, որն էլ բերում է այն գիտակցության, որ դրան նախորդել է անսահման անցյալը։անցյալը: Մարդկային հոգու արդեն այդ սկզբնական փուլում, մարդը լեցուն է հիշողություններով, նրա մոտ առաջանում է տպավորություն, որ նա ապրում է [[Զարգացում|զարգացման]] ուշ մակարդակում, առավել ևս անկման ժամանակաշրջանում։ժամանակաշրջանում: Մարդիկ զգում են աղետի մոտիկությունը և ձգտում են օգնել հասկացողությամբ, [[Դաստիարակություն|դաստիարակությամ]]բ, ռեֆորմներով։ռեֆորմներով: Պլանավորելով՝ փորձում են իրադարձությունների ընթացքը վերահսկողության տակ պահել։պահել: Պատմությունն իր ամբողջականությամբ ենթադրվում է՝ որպես աշխարհի տարբեր կերպերի հերթափոխ՝ կամ դեպի մշտական վատացում, կամ որպես վերելք։վերելք: Ստեղծվում են [[տեսություն]]ներ, որոնք պետք է որոշեն, թե ինչպես կազմակերպել մարդկանց համատեղ կյանքը, ղեկավարել ու կառավարել նրանց։նրանց: Փիլիսոփաները մի պետությունից մյուսն են գնում, հադես են գալիս, որպես խորհրդատուներ ու [[ուսուցիչ]]ներ, նրանցից խուսափում են, բայց միևնույն ժամանակ նաև փնտրում, նրանք մրցակցում են, բանավիճում։բանավիճում: Սոցիոլոգիական տեսանկյունից` ուղիղ համեմատական կախվածություն կա Վեյ պետության պալատի հետ Կոնֆուցիոսի անհաջողությունների և Պլատոնի՝ Սիրակուզում, ինչպես նաև Կոնֆուցիոսի դպրոցի, որտեղ դաստիարակվում էին պետական գործիչներ, և Պլատոնի ակադեմիայի, որ նույն նպատակն ուներ։ուներ: Այն դարաշրջանը, որտեղ այս ամենն էր իրականանում, զարգացման ժամանակաշրջան չէր։չէր: Այն կործանման և միևնույն ժամանակ ստեղծման ժամանակաշրջան էր։էր: Առանձին անհատների ձեռքբերումները հանրային չեն դառնում և մարդկանց մեծ մասն այդ ուղով չէր գնում։գնում:
Գրեթե միաժամանակ նվաճման ընթացքում բռնի կերպով առաջանում են մեծ [[կայսրություն]]ներ՝ Չինաստանում՝ Ցին Շի-Հուանդի, Հնդկաստանում՝ Մաուրյա հարստությունը, Արևմուտքում՝ հելլենական պետություններն ու [[Հռոմեական կայսրություն]]ը: Բայց դեռ պահպանվում էր նախորդ դարաշրջանի ոգին, այն դառնում է որպես օրինակ։օրինակ: Խան հարստությունը հիմնվում էր կոնֆուցիականության, Աշոկիննը՝ բուդդիզմի, Օգոստոսինը՝ հելլենա-հռոմեական կրթվածության վրա։վրա:
Թվում էր, թե առանցքային ժամանակի վերջում ձևավորված համաշխարհային կայսրությունները հավերժ են, բայց, նրանց կայունությունը պատրանք էր։էր:
Հաջորդ հազարամյակները բերեցին բազմաթիվ փոփոխություններ։փոփոխություններ: Այս տեսանկյունից մեծ կայսրությունների անկումն ու ծնունդը կազմում էր
հետառանցքային ժամանակաշրջանի պատմությունը, և շարունակում էին հին մշակույթների պատմությունը, որը շարունակվում էր բազմաթիվ հազարամյակներ, տարբերությունը միայն այն էր, որ առանցքային ժամանակում ի հայտ եկած հոգևոր լարվածությունը չէր դադարեցնում իր ազդեցությունը մարդականց վրա՝ տալով նրանց գործողություններին նոր անորոշություն և նոր նշանակություն <ref>Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.: Республика, 1994. Ч. 1 с.33-36</ref>:
=== Համաշխարհային պատմության կառուցվածքավորում՝ սկսած առանցքային ժամանակից ===
Եթե իրական համարենք առանցքային ժամանակը, ապա պարզ կդառնա, որ առանցքային ժամանակը, վեր է հանում մարդկության ողջ պատմությունը, այն ձևով, որ առաջ է գալիս ինչ-որ բան, որ նման է համաշխարհային պատմության կառուցվածքին։կառուցվածքին:
Առանցքային ժամանակը նշանավորվում է հին մեծ մշակույթների վերացմամբ, որ հազարամյակներ գոյություն են ունեցել։ունեցել: Այն ամենն ինչ գոյություն է ունեցել մինչ առանցքային ժամանակը, թեկուզ և այն եղել է հզորագույն, բաբելոնականին, եգիպտականին, հնդկականին կամ չինական մշակույթին նման, ընկալվում է որպես քնած, չզարթնող մի բան։բան: Հին մշակույթները գոյություն ունեն այն տարրերում, որոնցով մտել են առանցքային ժամանակի մեջ։մեջ: Համեմատած առանցքային ժամանակում մարդկային էության հստակության հետ՝ նրան նախորդած հին մշակույթներում այնպիսի տպավորություն է, որ մարդը դեռ իր իրական գիտակցության չի եկել։եկել: Առանձին ստեղծագործությունները ոչինչ չեն փոխում։փոխում:
* Այն, ինչ իրականացել է այն ժամանակ, ինչ ստեղծվել և հնարվել է այն ժամանակ, մարդկությունը ապրում է մինչև այժմ։այժմ: Ցանկացած պոռթկման ժամանակ մարդիկ վերադառնում են առանցքային ժամանակին, օգտվում են այդ ժամանակի գաղափարներից։գաղափարներից: Մինչև այժմ ընդուված է, որ առանցքային ժամանակի ծնունդը կամ [[վերածնունդ]]ը ՝ ռենեսանսը, բերում է հոգևոր վերելքի։վերելքի: Վերադարձը այդ սկզբին մշտական երևույթ է Չինաստանում, Հնդկաստանում, Արևմուտքում։Արևմուտքում:
* Սկզբում առանցքային ժամանակը սահմանափակվում է տարածական հարաբերությամբ, բայց պատմականորեն այն դառնում է համընդգրկուն։համընդգրկուն: Ժողովուրդները, որ չէին ընդունել առանցքային ժամանակի գաղափարները, մնում են «բնական» գոյության մակարդակում։մակարդակում: Նրանք ովքեր այս երեք բնագավառից դուրս են, կամ մի կողմում են մնացել, կամ այս երեքից մեկի հետ որևէ հարաբերությամբ մտել են պատմության մեջ։մեջ: Այսպես օրինակ՝ Արևմուտքում՝ գերմանական և սլավոնական ժողովուրդները, Արևելքում՝ ճապոնացիները, մալազյացիները, սիամցիները։սիամցիները:
* Այս երեքի մեջ, եթե նրանք հարաբերվեն, հնարավոր է, խորը ըմբռնում։ըմբռնում: Հանդիպելով՝ նրանք գիտակցում են որ իրենցից յուրաքանչյուրի խոսքը միևնույն բանի մասին է։է: Միմյանցից այդքան հեռավորությամբ, նրանք զարմացնում են իրենց նմանությամբ <ref>Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.: Республика, 1994. Ч. 1 с. 37-38</ref>:
=== Առանցքային ժամանակի ստուգման թեզ ===
Առավել հին տեսակետներ այս հարցի շուրջ կարելի է գտնել Էռնստ Լազոյի և Վիլյամ Շտրաուսի մոտ <ref>Laotse. Der Weg der Tugend. Hrsg. von V. Strauss. Leipzig, 1870. S. LXIV.</ref>: Էռնստ Լազոն գրում է. «Չի կարող պատահականություն լիներ, որ գրեթե միաժամանակ մ.թ.ա. 600 թվականից որպես ռեֆորմատորներ՝ Պարսկաստանում հանդես է գալիս [[Զրադաշտ]]ը, Հնդկաստանում՝ Բուդդան, Չինաստանում՝ Կոնֆուցիոսը, հուդայականների մոտ՝ մարգարեները, Հռոմում՝ Նումա թագավորը, [[Հելլադա]]յում՝ առաջին փիլիսոփաները» <ref>Lasulx E. Neuer Versuch einer alten Philosophie der Geschichte. Wien, 1952. S 137</ref>:
Եթե բերենք առանցքայի ժամանակին հակասող որոշակի հակադրություններ, դրանցից մեկը կլինի այն, որ առանցքային ժամանակում հիմնականը համարվում է ընդհանուր, իսկ պատմական զարգացումը՝ առաջընթաց դեպի այսօրվա մարդկային կյանքի :
Մեր կողմից առաջ քաշված զուգահեռը չի կրում պատմական բնույթ, այն պատճառով, որ թեև հոգևոր տեսանկյունից՝ միմյանց մոտիկ, չեն մտնում ընդհանուր պատմական գործընթացի մեջ։մեջ: Այս հակադրությունը առաջ է բերվում դեռևս Հեգելի դեմ, որը դիտարկում էր Չինաստանը, Հնդկաստանը, Արևմտյան աշխարհը որպես դիալեկտիկ ձևով միմյանց հաջորդող համաշխարհային ոգու զարգացման աստիճաններ։աստիճաններ: Բայց այստեղ խոսքը այլ ուղղությամբ է գնում։գնում: Բայց մենք ժխտում ենք Չինաստանից Հունաստան հաջորդական զարգացումը, այստեղ կա միաժամանակյա զուգահեռ գույություն՝ առանց փոխազդեցության։փոխազդեցության:
Առհասարակ, պատմության մեջ կարելի է գտնել բազմաթիվ զուգահեռ երևույթներ։երևույթներ: [[Եգիպտոս]]ում, Միջագետքում, [[Ինդոս]]ի հովտում և Հաունհեի հովտում, Չինաստանում առաջանում են իրենց ձևով միմյանց նման [[քաղաքակրթություն|քաղաքակրթությու]]ններ՝ կենտրոնացված իշխանությամբ և կյանքի բարձր կազմակերպվածությամբ։կազմակերպվածությամբ: Ո՞րն է դրա պատճառը։պատճառը: Ինչու՞ տարբեր շրջաններում միմյանցից անկախ տեղի է ունենում միևնույն բանը։բանը: Թեկուզ այն, որ սրանք իրենց առաջացման շրջանում միմյանցից տեղյակ չեն, բայց այստեղ կա պատմական գաղտնիք։գաղտնիք:
{{քաղվածք|Հարցն այսպիսին է՝ ինչու՞ ժողովուրդների ընդհանուր նախապատմական վիճակից [[Երկրագունդ|Երկրագնդ]]ի երեք կամ չորս վայրում՝ [[Նեղոս]]ի հովտում, Միջագետքում, Հնդկաստանում, որ զարգացել էին համարյա միաժամանակ (ամենաշատը երկու հազարամյակ տարբերությամբ), բերեց հին աշխարհի հզոր մշակույթների: Դրան, սովորաբար հետևյալ կերպ են պատասխանում. նմանատիպ խնդիրները՝ կապված գետերի վարարման հետ (ոռոգման մտահոգություն և ջ[[Ջրհեղեղ|րհեղեղ]]ների դեմ պայքար), բերել է նույնանման հետևանքների: Սակայն հարց է առաջանում՝ ինչու՞ միաժամանակ, և ինչու՞ հենց այս գետերի հովտում: Ինչու՞ այն նշանակալիորեն ավելի ուշ կրկնվեց [[Ամերիկա]]յում <ref>Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.: Республика, 1994. Ч. 1 с.42</ref>|}}:
Ժողովուրդների միջև փոխշփումը կարող է ունենալ նմանատիպ հետևանք՝ կապված [[հացահատիկ]]ի մշակման հետ, գրային համակարգի տարածման հետ։հետ: Բայց պարզ փոխառությամբ հնարավոր չէ բացատրել, այն, որ մի քանի վայրերում զարգացումը բերել է հին հազարամյակների հզոր մշակույթների առաջացման։առաջացման: Էդուարդ Մայերը դա բացատրում է genus homo-ի զարգացման համապատասխան աստիճանով։աստիճանով: Այս ընկալմամբ արդեն, զուգահեռ երևույթների առաջացումը համարվում է մարդու կենսաբանական զարգացման հետևանք, և նրա [[էվոլյուցիա]]յի առաջին աստիճան։աստիճան: genus homo-ի զարգացումը չի համարվում ձեռք բերված ռեալություն, որը հնարավորություն կտար ինչ-որ բան հիմնավորել, բացի այդ, այդ կենսաբանական զարգացումը հատուկ կլիներ ցրված մարդկանց մի մասին, այլ ոչ թե համայն մարդկությանը <ref>Mayer E. Geschichte des Altertums. Stuttgart, 1884. Bd. l. Teil 2. S. 935.</ref>:
Ոչ ոք չի կարող ամբողջովին հասկանալ, ինչ է այստեղ կատարվել, ինչպես է առաջացել համաշխարհային պատմության առանցքը։առանցքը: Այնուամենայնիվ, կա մի բան, որն անվիճելի է. առանցքային ժամանակի ձեռքբերումները որոշում են մեր այսօրվա իրավիճակների մասին իրազեկությունը և պատմական զարգացումը, բերելով այն՝ անկախ այն բանից, ընդունում ենք մենք այդ գաղափարը, թե չէ <ref>Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.: Республика, 1994. Ч. 1 с.39-50</ref>:
== Իրավիճակը ժամանակակից աշխարհում ==
Պատմական մեր նոր իրավիճակը, իրենից ներկայացնում է երկրագնդի մարդկության իրական միասնություն։միասնություն: Շնորհիվ ժամանակակից տեխնիկական հնարավորությունների՝ մեր երկիրը դարձել է մեկ ամբողջություն՝ հասանելի մարդուն։մարդուն: Դրան բերեց մեծ հայտնագործությունների դարաշրջանը։դարաշրջանը: Չնայած մինչև [[19-րդ դար]]ի վերջը պատմությունը մեզ համար եղել է, իր էությամբ, միայն Արևմուտքի պատմություն։պատմություն: Մնացած ամբողջ աշխարհը մնացել է եվրոպացիների գիտակցության մեջ՝ որպես երկրորդական նշանակության տարածություն։տարածություն: Առավել ևս [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ը պահանջում էր բոլորի մասնակցությունը, և իսկապես գլոբալ էր։էր: Այդ պահից սկսվում է համաշխարհային պատմությունը, իսկ նրանից առաջվա պատմությունը ներկայանում է միմյանցից անկախ մարդկային հնարավորությունների աղբյուրներ։աղբյուրներ: Հիմա խնդիր է դիտարկել աշխարհն իր ամբողջությամբ։ամբողջությամբ: Հայտնաբերվում են նոր վտանգներ ու հնարավորություններ։հնարավորություններ: Բոլոր էական խնդիրները դարձել են համաշխարհային, իրավիճակները՝ համամարդկային։համամարդկային:
Մեր ժամանակներում ամեն ինչ այլ է, եթե մենք հայացք ենք նետում անցյալի մեր պատմությանը՝ գյուղացիների գոյատևման մեխանիզմներին, ապա դա ակնհայտ է։է: Փոխվել են նաև սոցիալական մեխանիզմները։մեխանիզմները: Առանձին մարդն այսօր, թեև առավել անօգնական է, քան երբևէ, բայց որպես ընդհանուրի մաս, որ կազմում է «մենք», նա կարծես [[ազատություն]] է ձեռք բերում :
Բայց զանգվածներին անհրաժեշտ են գաղափաներ, կարգախոսներ։կարգախոսներ: Նրանց պետք է ասել, թե իրենք ինչ են ուզում։ուզում: Բայց որպեսզի նրանք ընկալեն ասվածն, անհրաժեշտ է հիմք։հիմք: Պետական գործիչը, արվեստագետը, [[բանաստեղծ]]ը պետք է դիմեն զանգվածի ուժերին, եթե ցանկանում են որևէ ազդեցություն ունենալ։ունենալ: Սակայն միանշանակ չէ նաև զանգվածի ընկալումը, մի դեպքում այն կարելի է համարել համայն մարդկությունը, մեկ այլ դեպքում՝ մարդկանց ռեակցիան ու պահվածքը սուր իրավիճակներում։իրավիճակներում: Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է տարբերակում մտցնել զանգվածի և [[ազգ]]ի միջև։միջև: Ժողովորդը կազմակերպված է, ունի ինքնագիտակցություն, մարդը այստեղ ունի անհատական [[Բնավորություն|բնավորության]] գծեր, որը կարող է բխել նաև տվյալ ազգից։ազգից: Հակառակն է զանգվածի դեպքում, այն ներշնչման ու պրոպագանդայի օբյեկտ է, չի տանում պատասխանատվության, և ունի գիտակցության ամենացածր մակարդակը։մակարդակը: Զանգվածն էլ տարբերակվում է հանրությունից, որը իրենից նեկայացնում է ազգի՝ զանգվածի վերածման առաջին փուլը։փուլը:
Մեր ժամանակներում արդեն ժողովրդի վերածումը հանրության և զանգվածի (ամբոխի) անխուսափելի է։է: Մնում է միայն այն, ինչ ընդունվում է զանգվածների կողմից։կողմից: Պատմության ճանապարհը գնում է զանգվածների միջոցով, կամ, համենայն դեպս, այդպես թվում է, ժողովրդական [[կրթություն]]ը կարող է զանգվածին այնպիսի ճանապարհի դնել, որ կտանի հոգու արիստոկրատացման՝ մշտական ընթացող ընտրության շնորհիվ, ընդ որում, վերջում է կարող է ձևավորվել [[արիստոկրատիա]]: Աշխարհը կհասներ իր պատմության բարձունքին, եթե զանգվածներում իրականանար այն, ինչն առաջ սահմանափակվում էր արիստոկրատիայի շրջանակներում։շրջանակներում:
Մեր ժամանակներում աճում է անհավատությունը, ինչը բերում է [[նիհիլիզմ]]ի, որի մարգարեն դարձավ [[Նիցշե]]ն: Նա դա առաջինը տեսավ և դարձավ դրա զոհը.
{{քաղվածք|Նիհիլիզմը աստիճանաբար դառնում է մտածողության գերակա տիպ: Ներկա ժամանակում հնարավոր է նույնիսկ, որ անցյալի ամբողջ ժառանգությունը՝ [[Հոմերոս]]ից մինչև [[Գյոթե]] մատնվի մոռացության: Սա հնչում է որպես վտանգ, որը տանելու է մարդկության կործանմանը: Խոսելով ներկա իրավիճակի մասին՝ պետք է նշել, որը այժմ այնպիսի փիլիսոփայություն է, որը փորձում է իմաստ գտնել նիհիլիզմի մեջ <ref>Карл Ясперс Смысл и назначение истории (сборник)»:Политиздат; Москва; 1991.Ч.2 с. 96.</ref>|}}:
Ճգնաժամի հիմքերը չեն կարող միայն մեկ պատճառով բացատրվել։բացատրվել: Այսօր մենք գործ ունենք, ոչ թե ինչ-որ փոխկապակցված բաների հետ՝ իրենց ներքին նշանակությամբ, այլ [[տեխնիկա]]յի դարն այսօր բերել է ունիվերսալության գաղափարը՝ գլոբալություն։գլոբալություն: Մեր ժամանակը՝ իսկական տեխնիկական և քաղաքական վերաձևավորման ժամանակն է, այլ ոչ թե ստեղծագործման։ստեղծագործման: Մեր դարաշրջանն՝ իր մեծ տեխնիկական և գիտական բացահայտումներով և հայտնագործություններով, ավելի շատ նման է այն ժամանակներին, երբ ստեղծվեցին աշխատանքային գործիքները, ընտելացվեցին [[կենդանի]]ները, օգտագործվեց ձին, որպես փոխադրամիջոց, քան Կոնֆուցիոսի, [[Լաո-Ցզի]]ի, Բուդդայի և [[Սոկրատես]]ի ժամանակներին։ժամանակներին: Բայց այն մասին, որ մենք մեր առաջ պետք է մեծ նպատակ դնենք (այն է, նորից փոխակերպել մարդկային բնությունը՝ համապատասխան իր ակունքների), մենք հանդիպում ենք այն սուր հարցին. «Ինչպե՞ս է մեզ հաջողվելու, հավատալով դառնալ իրական մարդիկ»: Հենց սրա մասին է վկայում մեր օրերում այն մեծ հակումը, որն ուղղված է՝ դիմելու դեպի մեր ակունքները՝ դեպի այն խորությունը, որտեղից մենք դուրս ենք եկել։եկել: Մարդկության մեծ առանցքային ժամանակի հայելին ևս մեկ անգամ ծառայում է գուցե այն էականի հավաստմանը, որ ինքներս մեզ ճանաչելու ձգտման համար, մենք պետք է դիմենք այն խորքերին, որտեղից դուրս ենք եկել <ref>Карл Ясперс Смысл и назначение истории (сборник)»:Политиздат; Москва; 1991.Ч.2 с.94-102.</ref>:
== Ապագայի հիմնախնդիրը ==
Մարդկության գոյության պատմական կոնցեպցիան իր մեջ պետք է ներառի նաև ապագան։ապագան: Դրան համապատասխանում է քրիստոնեության ներդրումը համաշխարհային պատմության մեջ, որի սահմաններն են աշխարհի ստեղծումն և ահեղ դատաստանի օրը։օրը: Նրա մեջ է ճշմարիտը, և այն անփոփոխ է նույնիսկ նրանց համար, ովքեր անհավատ են <ref>Карл Ясперс Смысл и назначение истории (сборник)»:Политиздат; Москва; 1991.Ч.2 с.103-109</ref>: Առհասարակ, առանց ապագայի գիտակցման չի կարող լինել պատմության փիլիսոփայական ընկալումը։ընկալումը: Բնականաբար, ապագան չի կարող ուսումնասիրված լինել։լինել:
{{քաղվածք|Ուսումնասիրության համար հասանելի է միայն այն, ինչը իրականություն ունի, այսինքն՝ այն, ինչն արդեն եղել է: Ապագան, իր հերթին, թաքնված է անցյալի և ներկայի միջև: Ըստ էության՝ մեր աշխարհայեցողության հիմքում ընկած է ապագայի գիտակցումը: Միևնույն ժամանակ, մեր [[Միտք|մտքեր]]ը ապագայի մասին, ապացույցն են այն բանի, թե մենք ինչպես ենք ընկալում մեր ներկան ու անցյալը <ref>Карл Ясперс Смысл и назначение истории (сборник)»:Политиздат; Москва; 1991.Ч.2 с.103.</ref>|}}:
19-րդ դարի ընթացքում, ապագայի մասին հոռետեսական տեսակետը ավելի էր ամրապնդվում։ամրապնդվում: Արդեն Գյոթեն [[1825 թվական]]ին կանխատեսելով մեքենայի դարաշրջանը՝ այն բնութագրում էր.
{{քաղվածք|Այն լինելու է ընդունակ, պրակտիկ հարցերում հեշտ կոմնորոշվող մարդկանց դարաշրջան, որոնք, ունենալով նախաձեռնողական մեծ [[Ընդունակություններ|ընդունակություն]]ներ, քան ուրիշները, զգում են իրենց առավելությունը [[Ամբոխի հոգեբանություն|ամբոխ]]ի նկատմամբ, թեև իրենք էլ մեծ տաղանդի տեր չեն:«Ես զգում եմ, որ կգա ժամանակ, երբ մարդիկ կդադարեն ուրախացնել Աստծուն, և նա երկրորդ անգամ կվերացնի նրանց՝ նոր արաչագործության համար»<ref name="նիցշե">Карл Ясперс Смысл и назначение истории (сборник)»:Политиздат; Москва; 1991.Ч.2 с. 104.</ref>|}}:
[[1835 թվական]]ին փիլիսոփա Ալեքսիս դե Տոկվիլն ապագայի կանխատեսման հարցում անդրադառնում է երկու ազգերի՝ անգլոամերիկացիներ և ռուսներ։ռուսներ: Նշվում է սրանց տարբերությունը. առաջինի համար առաջնային է անհատական հետաքրքրասիրությունը, մյուսի համար, այսպես ասած, մեկ մարդու մեջ հասարակության ամբողջ ուժը։ուժը: Մեկի համար գործողության հիմնական միջոց է ազատությունը, մյուսի համար հնազանդությունը։հնազանդությունը: Նրանց ծագման կետերը տարբեր են, ճանապարհները նույնպես, բայց նրանցից յուրաքանչյուրը նախատեսված է, երբևէ իր ձեռքերում կրելու աշխարհի կեսի ճակատագիրը <ref name="նիցշե" />:
Նիցշեն հետևյալ նկարագիրն է տվել. «որպես գոյության օրինակ՝ մեքենան է իր գործողություններով, զանգվածների բարձրացում և նրանց համահարթեցում, կյանքի բեմականացում, որտեղ ամեն ինչ սուտ է և ըստ էության՝ չկա արժեքավոր և ոչ մի բան, մտածելու փոխարեն թմրություն. «Աստված մեռած է»: Ամրապնդվում է նիհիլիզմը. «մեր ամբողջ եվրոպական մշակույթն արդեն վաղուց առաջ է գնում տանջալից լարվածությամբ, որը տարեց տարի աճում է՝ կարծես տանելով աղետի՝ առանց վայրկյան իսկ մտածելու, հաստատակամ»: Հեռավոր ապագայի մարդկանց Նիցշեն այսպես է բնութագրում.
Ժամանակ առ ժամանակ մի փոքր թույն, սա ապահովում է հաճելի քուն, և ավելի շատն էլ վերջում, որպեսզի [[մահ]]ը հաճելի լինի: Մարդիկ դեռ աշխատում են. չէ՞ որ [[աշխատանք]]ը զվարճանք է: Բայց, նրանք ջանում են, որ այդ զվարճանքը հոգնեցուցիչ չլինի: Հոտ առանց հովվի, բոլորը մի բան են ուզում, նրանք բոլորը հավասար են, ով համաձայն չէ, ինքնակամ գնում է հոգեբուժարան <ref>Карл Ясперс Смысл и назначение истории (сборник)»:Политиздат; Москва; 1991.Ч.2 с. 105-106.</ref>|}}:
=== Նպատակ՝ ազատություն ===
Մեր ժամանակի հակասական բոլոր ձգտումներում կա միայն մեկ պահանջ, որը միավորում է բոլորին։բոլորին: Բոլոր ազգերը, բոլոր մարդիկ, բոլոր քաղաքական ռեժիմերի ներկայացուցիչները պահանջում են ազատություն։ազատություն: Բայց, երբ առաջ է գալիս ազատության ընկալումը, այստեղ արդեն ամեն ինչ տարրալուծվում է։է: Այսպիսով, ո՞րն է ազատության իմաստը։իմաստը: Յասպերսը պատասխանում է.
{{քաղվածք|Ազատությունը այն արտաքինի հաղթահարումն է, որը ամեն դեպքում քեզ իրեն է ենթարկում: Ազատությունը առաջանում է այնտեղ, որտեղ այդ այլը արդեն ինձ համար օտար չէ, ընդհակառակը, ես ինձ ճանաչում եմ նրանում, կամ այնտեղ, որտեղ այդ արտաքինը դառնում է անհրաժեշտ պահ իմ գոյության համար, որտեղ այն ճանաչվել է, և համապատասխան ձև է ստացել <ref>Карл Ясперс Смысл и назначение истории (сборник)»:Политиздат; Москва; 1991.Ч.2 с.112.</ref>|}}:
Ազատությանը չես կարող տիրանալ, մեկուսացաված ազատություն չկա, հետևաբար անհատը զոհաբերում է իրեն դատարկ ազատությամբ, հանուն այն ազատության, որը կարող է ձեռք բերվել միայն մյուսների հետ միասին։միասին: Իսկ այդպիսի ազատություն կառաջանա մարդու փոփոխության դեպքում։դեպքում: Անհնար է այն ստեղծել որոշակի կառույցների միջոցով։միջոցով: Այն չի կարող պլանավորվել, սական մարդիկ կոնկրետ խնդիրների ճիշտ կազմակերպման դեպքում ձեռք են բերում ազատություն։ազատություն: Այնուամենայնիվ, մենք չգիտենք, ինչ է այն։այն: Ազատությունը, որպես գիտական ուսումնասիրության օբյեկտ չկա, այդ պատճառով [[հասկացություն]]ներով այն չես կարող սահմանել, հետևաբար նրան կարող ես հասնել մտովի և դնել [[Գործողություն|գործողության]] մեջ։մեջ: Ամեն ինչ, ինչի ձգտում են մարդիկ իրականցվում է ազատության անվան տակ։տակ: Հանուն ազատության՝ նրանք նույնիսկ դիմում են [[Ստրկություն|ստրկության]]: Երբեմն նույնիսկ, այնպիսի տպավորություն է, որ մարդիկ խուսափում են հենց ազատության հնարավորությունից։հնարավորությունից:
Յասպերսն առաջ է քաշում քաղաքական, կրոնական, տնտեսական ազատության գաղափարը։գաղափարը: Քաղաքական ազատությունը, արևմտյան աշխարհին հատուկ երևույթ է։է: Բավական է միայն այն համեմատել Հնդկաստանում և Չինաստանում առկա պայմանների հետ, որպեսզի հասկանալ, թե ինչ մակարդակով է այստեղ ազատությունը եղել պատահական, կամ կրել զուտ անձնական բնույթ, և չի եղել ժողովրդի սկզբունք ու մշտական գործ։գործ: Այդ պատճառով հարց է առաջանում, արդյո՞ք քաղաքական ազատությունը մարդկային [[Հոգի|հոգ]]ու մեծության անհրաժեշտ պայման է, որպես այդպիսին։այդպիսին: Պատմությանը նայելով, այդ հարցին ժխտական պատասխան ենք տալիս։տալիս: Մեզ հայտնի է, որ արևմուտքում քաղաքական անազատությունը հոգևոր անկման պատճառ է եղել մշտապես, բայց արևելքում այն երբեք չի խանգարել ստեղծագործական ոգուն, մտքի ազատությանը <ref name="նից">Карл Ясперс Смысл и назначение истории (сборник)»:Политиздат; Москва; 1991.Ч.2 с.115-130.</ref>:
Փիլիսոփայի կարծիքով, գլխավորն այն է, որ ամեն ինչ, ինչ կատարվում է, կախված է միայն մարդկանցից.
{{ծանցանկ|2}}
== Գրականություն ==
* Панченко Д. В. Феномен осевого времени // Древний мир и мы: классическое наследие в Европе и России. Альманах (серия: Bibliotheca classica Petropolitana). —- СПб.: Алетейя, 2003. —- Вып. III. —- С. 11—4311-43.
* А. Н. Гребёнкин «ОСЕВОЕ ВРЕМЯ» В ИСТОРИОСОФИИ КАРЛА ЯСПЕРСА. Госуниверситет-УНПК, г. Орёл, Россия [http://sociosphera.com/publication/conference/2011/110/osevoe_vremya_v_istoriosofii_karla_yaspersa/].
* Сафонов А. Л.ОСЕВОЕ ВРЕМЯ-2: ВОЗВРАЩЕНИЕ К ИСТОКАМ ИЛИ ПОГРУЖЕНИЕ ВО ТЬМУ? ВЕСТНИК БУРЯТСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА.Выпуск № 14 / 2012. [http://cyberleninka.ru/article/n/osevoe-vremya-2-vozvraschenie-k-istokam-ili-pogruzhenie-vo-tmu].
|
