«Արաբերենի այբուբեն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Արաբական քերականության հիմնադիրներից մեկն է համարվում Բասրայի լեզվաբանական դպրոցի ներկայացուցիչ [[ալ-Խալիլ իբն Ահմադ ալ-Ֆարահիդի]]ն, ով հայտնի է իր ութհատորյա բառարանով՝ «Քիթաբ ալ-Այն» ({{lang-ar|كتاب العين}})<ref>Ramzi Baalbaki, "Kitab al-ayn and Jamharat al-lugha". Taken from Early Medieval Arabic:Arabic։ Studies on Al-Khalīl Ibn Ahmad, pg. 44. Ed. Karin C. Ryding. Washington, D.C.:։ Georgetown University Press, 1998</ref>։

[[FileՊատկեր:حروف الأبجدية العربية Arabic alphabet.ogg|աջից|մինի|Արաբերենի հարֆերը՝ ըստ այբբենական հերթականության]]

Գոյություն ունի երկու հիմնական դասակարգում՝ «աբջադ» (թվաբանական) և «հիջա» (այբբենական):։

Աբջադ տարբերակը ({{lang-ar|أَبْجَدِي}}), կիրառվում է տառային նշումների և թվագրման համար:համար։ Այն առկա է սեմալեզու բոլոր այբուբեններում, քանի որ դրանք բոլորն ունեն մեկ նախահիմք՝ [[Փյունիկերենի այբուբեն|փյունիկյան գիրը]]:։ Հիջա տարբերակը ({{lang-ar|هِجَائِي}}) կիրառվում է բառարաններում, ցուցակագրման ժամանակ, տառադարձման և այլ աղյուսակներում:աղյուսակներում։

Աբջադի հերթականությունը հասարակ տառային դասավորություն չէ, քանի որ նրա սկզբնական հիմքը արամեական «սամեխ» տառն է եղել ({{lang-he|ס}}):։ Դեռ ոչ մի արաբական տառ պատմականորեն չի ծագում այս տառից:տառից։ Դրա փոխարեն առաջ է քաշվում «շին» տառը ({{lang-he|ש}}), որը վերածվում է երկու առանձին արաբական տառերի՝ «շին» ({{lang|ar|ش}}) և «սին» ({{lang|ar|ﺱ}}):։ Դրանք գրավել են սամեխի տեղը:տեղը։ Եվս վեց տառեր, որոնք չեն հանդիպում հյուսիսային սեմական լեզուներում, դրվում են աբջադի վերջում:վերջում։

Ժամանականից բառարանները և գրքերը օգտագործում են {{transl|ar|abjadī}} հերթականությունը՝ այբբենական դասակարգման համար:համար։ Արաբերենից բառացի թարգմանած՝ այբուբեն նշանակում է հիջա:հիջա։ Այստեղ տառերը խմբավորվում են ըստ իրենց ձևի ու չափի՝ դրանց վրա գծիկների ու կետիկների առկայությամբ:առկայությամբ։ Հիջայի հերթականությունը երբեք կիրառելի չէ թվականների համար:համար։

28 հարֆերից յուրաքանչյուրը, բացի ալիֆից, [[Բաղաձայններ|բաղաձայն]] է:է։ Հարֆից առաջ ալիֆին (ا) միշտ նախորդում է ա ձայնանիշը (ֆաթհա):։ Ինչպես նաև, այն չի կրում որևէ ձայնանիշ, կամ` ավելի ստույգ` կրում է զրոյական ձայնանիշ (սուքուն):։ Ալիֆին հաջորդող հարֆը նույնպես կարող է սուքուն կրել, սակայն արաբերենում երկու սուքուն իրար կողքի չեն հանդիպում:հանդիպում։ Ստացվում է, որ ալիֆը չի համապատասխանում հարֆի` որպես այբբենական գրույթի կանոններին, և որոշ հեղինակներ նրան տառ չեն համարում:համարում։ Դրա փոխարեն հարֆ է համարվում համզան (ء), որը կարող է ընդունել ցանկացած ձայնանիշ:ձայնանիշ։ Ալիֆն իրականում ա ձայնորդի երկար տարբերակն է, այլ կերպ ասած՝ երկար «ա» ձայնավոր:ձայնավոր։

Տառերի գրությունը կարող է փոփոխվել՝ կախված բառում նրանց ունեցած դիրքից:դիրքից։ Տառերը գրվում են աջից ձախ:ձախ։ Բոլոր տառերը՝ բացի վեցից (ալիֆ, դալ, զալ, ռա, զայն, ուաու) միանում են հաջորդին:հաջորդին։ Օրինակ՝ {{lang|ar|أرارات}} ([[Արարատ]]) անունը գրվում է միմյանցից անջատ հարֆերով:հարֆերով։ Որոշ հարֆեր միմյանց միանում են յուրահատուկ կցագիր տարբերակներով, մասնավորապես՝ լամը և ալիֆը, լամը և միմը, քաֆը և լամը<ref>{{cite book |title=Writing Systems:Systems։ A Linguistic Approach |author=Rogers, Henry |publisher=Blackwell Publishing |year=2005 |page=135}}</ref>:։ Հարֆերը կարող են ունենալ չորս հնարավոր դիրք՝ առջևում, մեջտեղում, սկզբում և առանձին

* [[Համզա]] (ء) - բաղաձայնի բացակայություն, երբ հարֆի բաղադրության մեջ առկա են միայն ձայնավորները:ձայնավորները։ Դրվում է ըստ ուժեղության՝ ձայնանիշին հարող հարֆի վրա՝ ի ձայնանիշի դեպքում՝ յա հարֆի, ու ձայնանիշի դեպքում՝ ուաու հարֆի, ա ձայնանիշի դեպքում՝ ալիֆ հարֆի, սուքունի պարագայում՝ տողի վրա:վրա։ Երբ համզան դրվում է ալիֆի վրա, կարող է ունենալ գրության երկու տարբերակ՝ վերևում (երբ ալիֆը կրում է ա կամ ու ձայնավոր), և ներքևում (երբ ալիֆը կրում է ի ձայնավոր)

* [[Թանուին]] ( ٌ ٍ ً )- անուն խոսքի մասի ([[Գոյական անուն|գոյական]], [[Ածական անուն|ածական]], [[Թվական անուն|թվական]], [[մակբայ]]) վերջավորություն, որը արտահայտում է հոլովառումը:հոլովառումը։ Արաբերենի երեք հոլովներից ([[Ուղղական հոլով|ուղղական]], [[Սեռական հոլով|սեռական]], [[Հայցական հոլով|հայցական]]) յուրաքանչյուրն ունի առանձին թանուին՝ համապատասխանաբար երկու հատ «ու», երկու հատ «ի» կամ երկու հատ «ա»:։

* [[Թա մարբուտա]] (ة) - դրվում է միայն բառավերջում, դրան նախորդում է միայն «ա» ձայնանիշը:ձայնանիշը։ Ցույց է տալիս իգական սեռ

* [[Արաբերենի ձայնանիշեր#շադդա|Շադդա]] ( ّ ) - կարող է դրվել ցանկացած բաղաձայն հարֆի վրա:վրա։ Իրենից ներկայացնում է այդ հարֆի կրկնապատիկ հնչումը<ref>Гранде Б.М. Курс Арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении, Москва, РАН 2001</ref>

Ձայնանիշները, գրավոր տեքստում արտահայտվում են խիստ հազվադեպ՝ բառարաններում, [[Ղուրան]]ում, և այնպիսի տեքստերում, որտեղ խիստ կարևոր է նյութի բառացի թարգմանությունը:թարգմանությունը։ Այդ տեսանկյունից դրանք նմանվում են մի շարք լեզուների, այդ թվում՝ [[հայերեն]]ի շեշտին՝ գոյություն ունեն, սակայն չեն գրվում:գրվում։ Ձայնանիշերը արաբերենում հայտնի են որպես «հարաքա» ({{lang-ar|حركة}}՝ շարժում) անունով, քանի որ շարժում են բաղաձայնները:բաղաձայնները։ Դրանք են՝

Արաբերենի՝ վերոնշյալ 28 հարֆերից երեքը՝ «ալիֆ»-ը, «ուաու»-ն և «յա»-ն համարվում են նաև «երկար» ձայնավորներ և արտահայտում են համապատասխանաբար ա, ու և ի:ի։ Դա տեղի է ունենում միայն այն ժամանակ, երբ նրանց նախորդում են համապատասխանաբար ա, ու և ի [[արաբերենի ձայնանիշեր|ձայնանիշերը]], և երկար ձայնավորները ձայնանիշ չունեն:չունեն։

Գրական արաբերենում այս ձայնավորները չկան:չկան։

Ժամանակակից եվրոպական թվերը, որոնք կիրառելի են հարյուրավոր երկրներում, ունեն հնդկական ծագում, սակայն հայտնի են որպես «արաբական թվեր»:։ Վաղ միջնադարում՝ [[Արաբական խալիֆայություն|Արաբական խալիֆայության]] շնորհիվ տեղի ունեցած մշակութային ու գիտական առաջընթացի շնորհիվ, արևելք են ներմուծվում հունական, հնդկական ու պարսկական քաղաքակրթությունների լավագույն նմուշները:նմուշները։ Մինչ այդ Եվրոպայում ([[Հռոմեական կայսրություն]]) կիրառում էին [[հռոմեական թվեր]]ը, իսկ Հարավային Ասիայում՝ [[հնդկական թվեր]]ը:ը։ Հռոմեական թվերը թվաբանության զարգացման համար կիրառելի չէին, և բազմաթիվ քաղաքակրթություններ չէին ընդունում այդ համակարգը:համակարգը։ [[Հայաստանը վաղ միջնադարում|Վաղմիջնադարյան Հայաստանում]] թվերի փոխարեն գործածում էին [[հայերենի այբուբեն]]ի տառերը:տառերը։ Արաբները ներմուծում են հնդկական թվերը (1-9), դրանց ավելացնում 0-ն և սկսում դրանք կիրառել:կիրառել։ Ավելի ուշ, մասնավորապես՝ [[Խաչակրաց արշավանքներ]]ի դարաշրջանում՝ թվային նոր համակարգը մտնում է Եվրոպա, ուստի այսօր մենք այդ թվերին անվանում ենք «արաբական թվեր»:։

Արաբական տեքստին համապատասխան՝ գոյություն ունեն թվականների երկու տարատեսակներ, որոնք հայտնի են «արևմտյան» և «արևելյան» անուններով:անուններով։ Առաջինը հիմնականում անվանում են նաև արաբական, քանի որ կիրառելի է գերազանցապես գրեթե բոլոր արաբական երկրներում, իսկ արևելյան թվերը՝ [[Իրանի Իսլամական Հանրապետություն|Իրանում]] և [[Պակիստան]]ում:ում։

Երկար ժամանակ, [[Ֆրանսիա]]յի ու [[Իսպանիա]]յի ազդեցության հետևանքով, [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]յի արաբական երկրներում կիրառելի էին եվրոպական թվերը, սակայն այժմ կրկին անցել են արաբական թվերին:թվերին։ Արևելյան ու արևմտյան թվերի միջև տարբերությունները մեծ չեն:չեն։

Արաբական այբուբենի տառերը նույնպես ի սկզբանե, մինչև հնդկական թվերի ներմուծումը, կիրառական էին թվաբանության մեջ:մեջ։ Դրանք հայտնի էին որպես «[[Աբջադիայի թվեր]]»:։ Այդ թվերը դրվում էին աբջադ՝ սեմական հերթականությամբ:հերթականությամբ։ Դրանցից էին՝ {{lang|ar|ا}} ''{{transl|ar|alif}}'' ՝ 1, {{lang|ar|ب}} ''{{transl|ar|ALA|bā’}}'' ՝ 2, {{lang|ar|ج}} ''{{transl|ar|jīm}}'' ՝ 3, և այդպես մինչև {{lang|ar|ي}} ''{{transl|ar|ALA|yā’}}'' ՝ 10, {{lang|ar|ك}} ''{{transl|ar|ALA|kāf}}'' = 20, {{lang|ar|ل}} ''{{transl|ar|ALA|lām}}'' = 30, …, {{lang|ar|ر}} ''{{transl|ar|ALA|rā’}}'' = 200, …, {{lang|ar|غ}} ''{{transl|ar|ALA|ghayn}}'' = 1000:

[[Պատկեր:Arabic script evolution.svg|thumb|290px|Արաբական տեքստի զարգացումը (9-11-րդ դարեր):։ <br />(1) 9-րդ դար` [[Օմայյան խալիֆայություն|Օմայյան]] շրջան<ref>[[commons:File:Basmala kufi.svg|File:Basmala kufi.svg - Wikimedia Commons]]</ref> <br />(2) և (3) 9-10-րդ դարեր` [[Աբբասյան խալիֆայություն|Աբբասյան]] շրջան<br />(4) 11-րդ դար` ժամանակակից տեսք<ref>[[commons:File:Qur'an folio 11th century kufic.jpg|File:Qur'an folio 11th century kufic.jpg - Wikimedia Commons]]</ref>]]

Արաբերենի այբուբենը ստեղծվել է նաբաթեական գրից, որը կիրառվում էր [[արամեերեն]]ի նաբաթեական բարբառը գրելու համար:համար։ Արաբերենի առաջին գրավոր հուշարձանը վերագրվում է 4-րդ դարին:դարին։ Այն գտնվել է [[Հորդանան]]ի [[Ակաբա]] նավահանգստից 50 կմ արևելք գտնվող Ջաբալ Ռամ վայրում:վայրում։ Առաջին արձանագրությունը, որտեղ թվագրումը հստակ հայտնաբերված է, գտնվող է [[Սիրիա]]յում (Զեբեդ, 512 թվական):։

[[Նախաիսլամական Արաբիա|Նախաիսլամական]] շրջանում հայտնաբերված գրավոր հուշարձանները հիմնականում էպիգրաֆիկ են:են։ [[Արամեերենի այբուբեն]]ում տառերը ավելի քիչ են, քան արաբերենում, ուստի որոշ տեքստերում, որտեղ հանդիպում են արաբերենի մի քանի տառերը, հասկանալի է դառնում, որ տեքստը ոչ թե արամեական է, այլ արաբական:արաբական։ Հայտնաբերվել են պապիրուսային գրառումներ, որոնք վերագրվում են նախաիսլամական ու վաղ իսլամական շրջանին:շրջանին։ Հայտնի են նաև այդ դարաշրջանում գրված բանաստեղծություն-[[կասիդա]]ները, որոնք [[արաբական գրականություն|արաբական գրականության]] ամենավաղ նմուշներից են:են։

Ավելի ուշ շրջանում արաբական տեքստում ավելացվում են [[Արաբերենի ձայնանիշեր|ձայնանիշերը]] և [[համզա]]ն:ն։ Դրանք ներմուծվում են [[Ղուրան]]ի ստեղծմանը զուգընթաց, երբ անհրաժեշտ էր տեքստի ստույգ գրառում:գրառում։ Այդ համակարգը մշակվում է Աբու Ասուադ ալ-Դուալիի շնորհիվ:շնորհիվ։ Գրառվում է նաև [[թանվին]]ը և մյուս ձայնանիշերը:ձայնանիշերը։ Հնչյունական համակարգը կատարելագործվում է [[ալ-Խալիլ իբն Ահմադ ալ-Ֆարահիդի]]ի կողմից, ում վերագրվում է արաբական վանկաչափական տաղաչափությանը վերաբերող «Քիթաբ ալ-Արուդ» աշխատությունը:աշխատությունը։

Արաբերենի ձեռագիր և տպագիր տարբերակներն ունեն որոշակի տարբերություններ:տարբերություններ։ Դրանց արմատները նույնպես գալիս են վաղ միջնադարից:միջնադարից։ [[Իսլամ]]ում մարդկանց նկարչությունն արգելված էր, իսկ գեղանկարչությունը տարածված չէր:չէր։ [[Նախաիսլամական Արաբիա|Նախաիսլամական]] շրջանում, [[արաբական դիցաբանություն]]ը ևս մեծապես չէր խրախուսում կերպարվեստի զարգացումը:զարգացումը։ Ուստի այլ լեզուներից արաբերեն թարգմանություններ անելիս հեղինակները գրքերը [[Մանրանկարչություն|մանրանկարներով]] զարդարելու փոխարեն զբաղվում էին [[Արաբական գեղագրություն|գեղագրությամբ]]:։

Արաբական տպագրությունը ավանդաբար համարվում է 19-րդ դարի սկիզբը:սկիզբը։ Դա կապված էր [[Ֆրանսիայի առաջին կայսրություն|Ֆրանսիայի]] կայսր [[Նապոլեոն Բոնապարտ]]ի` [[Եգիպտոս]] արշավելու հետ (1798):։ Դրանով սկիզբ է դրվում արևելքի առավել մասնագիտացված ուսումնասիրությանը, [[Արևելագիտություն|արևելագիտության]]` որպես հումանիտար ինքնուրույն ճյուղի զարգացմանը:զարգացմանը։ Եգիպտոսում, ավելի ուշ` [[Սիրիա]]յում և [[Լիբանան]]ում, սկսում է արաբական մշակութային զարթոնքը` [[Նահդա]]ն ({{lang-ar|نهضة}}` վերածնունդ):։ [[Արաբական մշակույթ]]ի բոլոր ճյուղերի, առաջին հերթին` գրականության առաջընթացը տեղի է ունենում Եվրոպայի համալսարաններում բարձրագույն կրթություն ստացած մտավորականության շնորհիվ, ովքեր վերադառնում են այդ ժամանակ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան]] տիրապետության տակ գտնվող [[Օսմանյան կայսրության արաբական նահանգներ|արաբական նահանգներ]] և զարգացնում իրենց հայրենի երկրները:երկրները։

Արաբական տպագրությունը բուն հայրենիքից դուրս սկսել էր շատ ավելի վաղ:վաղ։ [[Յոհան Գուտենբերգ]]ի կողմից տպագրական մեքենայի հայտնագործումից (1450) որոշ ժամանակ անց` 1514 թվականին, [[վենետիկ]]ցի Գրեգորիո դե Գրիգորին տպագրում է արաբերեն աղոթագիրք` արևելյան քրիստոնյաների համար:համար։

16-րդ դարի վերջում` 1580-86 թվականներին, [[Տոսկանայի դքսություն|Տոսկանայի դուքս]] Ֆերդինանդ դե Մեդիչիի պալատական գրագիրներից Ռոբերտ Գրանյոնը [[Ֆլորենցիա]]յում ստեղծում է [[արաբերեն]] գեղեցիկ տառատեսակներ, ու հիմնում «Մեդիչի հրատարակչությունը»:։ Լեռնային Լիբանանում բնակվող քրիստոնյա մարոնիները նույնպես զբաղվում էին տպագրությամբ. նրանք կիրառում էին արամեերենի գիրը:գիրը։

Լեռնալիբանանում ազգությամբ հույն Աբդալլահ Զախիրի կողմից հիմնվում է վանական տպագրատուն, որտեղ 1734 թվականին տպագրվում է իր առաջին գիրքը:գիրքը։ Տպագրատունը գործում է մինչև 1899 թվականը:թվականը։ 19-րդ դարում տպագրատներ են բացվում [[Կահիրե]]ում, [[Ալեքսանդրիա]]յում, [[Բեյ­րութ]]ում, [[Բաղդադ]]ում, [[Դամասկոս]]ում, [[Հալեպ]]ում, [[Թունիս]]ում:ում։

Աստիճանաբար սկսում է զարգանալ [[արաբական մամուլ]]ը:ը։