|
|ընդհանուր կորուստներ =
|ծանոթագրություն =
}}[[Պատկեր:January Suchodolski - Kars siege.jpg|280px| ձախից|thumbմինի|Կարսի պաշարումը]] ▼
}}
[[Պատկեր:Штурм крэпасці Ахалцых.jpg|280px| աջից|thumbմինի|Ախալցխայի պաշարումը]] ▼'''Ռուս-թուրքական պատերազմ''', 1828-1829 թվականներին տեղի ունեցած ռազմական հակամարտություն [[Անդրկովկաս]]ում և [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզում]]՝ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] և [[Օսմանյան կայսրություն|սուլթանական Թուրքիայի]] միջև։ Այն սկսվեց [[Թուրքմենչայի պայմանագիր|ռուս-պարսկական հաշտության պայմանագրից]] կարճ ժամանակ անց։
'''Ռուս-թուրքական պատերազմ (1828-1829)''', [[ Ռուսականռուսական բանակ]]ը, [[Իվան Պասկևիչ|Պասկևիչ]]ի գլխավորությամբ, անցավ [[Ախուրյան գետ]]ը և շարժվեց դեպի [[Կարս]]։ Ճանապարհին նրանք հանդիպում էին ամայացած գյուղերի։ Թուրքերը հայ բնակիչներին քշում էին դեպի երկրի խորքերը։ Հակառակորդը մեծ ուժեր էր կուտակել Կարսի անառիկ համարվող բերդում։ Երեք օր ու գիշեր կատաղի մարտեր էին մղվում բերդի պարիսպների մոտ։ Ի վերջո ռուսներին հաջողվեց գրոհով վերցնել ռազմական կարևոր նշանակություն ունեցող այդ հենակետը։ Ռուսների ձեռքն անցավ մեծաքանակ ռազմամթերք, իսկ գերիների թիվը անցնում էր 1300-ից։ Կարևոր այդ հաղթանակից հետո գրավում են [[Ախալքաղաք]]ը, [[Ախալցխա]]ն, [[Արդահան]]ը։ Ռուսական մի զորամաս, գեներալ Ճավճավաձեի գլխավորությամբ, գրավում է [[Բայազետ]]ը և [[Ալաշկերտ]]ը։▼
== Կարսի պաշարումը ==
== Ռազմական գործողություններ ==
Ռուսների հաջողությունները և՛և' [[Կովկաս]]ում, և՛և' [[Բալկաններ]]ում մեծ իրարանցում առաջացրին ոչ միայն [[Թուրքիա]]յի, այլև [[եվրոպական պետություններ]]ի կառավարող շրջաններում։ [[Անգլիա]]յի հրահրումով Թուրքիան մեծ ուժեր է կուտակում Էրզրումում և 1829 թվականի գարնանը հարձակման է անցնում։ Նրանք կարողանում են ներխուժել Ախալցխա և կորուստներ պատճառել տեղի կայազորին։ ▼▲[[Ռուսական բանակ]]ը, [[Իվան Պասկևիչ|Պասկևիչ]]ի գլխավորությամբ, անցավ [[Ախուրյան գետ]]ը և շարժվեց դեպի [[Կարս]]։ Ճանապարհին նրանք հանդիպում էին ամայացած գյուղերի։ Թուրքերը հայ բնակիչներին քշում էին դեպի երկրի խորքերը։ Հակառակորդը մեծ ուժեր էր կուտակել Կարսի անառիկ համարվող բերդում։ Երեք օր ու գիշեր կատաղի մարտեր էին մղվում բերդի պարիսպների մոտ։ Ի վերջո ռուսներին հաջողվեց գրոհով վերցնել ռազմական կարևոր նշանակություն ունեցող այդ հենակետը։
Ռուսական զորքերին հաջողվում է կասեցնել թուրքերի գրոհները, անցնել հարձակման և գրավել [[Էրզրում]]ը` Թուրքիայի ռազմական ամենակարևոր կենտրոնը։կենտրոնը: Այդ օրերին Պասկևիչի բանակ եկավ ռուս մեծ բանաստեղծ [[Ալեքսանդր Պուշկին]]ը, նա եղավ Էրզրում քաղաքում։քաղաքում, որի մասին իր ուղեգրություններում գրում է. {{քաղվածք|«Մենք տեսանք քաղաքը, որ զարմանալի տեսարան էր։էր: Թուրքերն իրենց տափակ կտուրներից մռայլ նայում էին մեզ։մեզ: Հայերը, աղմկելով, վխտում էին նեղ փողոցներում։փողոցներում: Նրանց տղաները վազում էին մեր ձիերի առջևից` խաչակնքելով և կրկնելով' [[քրիստոնյա]]ներ, քրիստոնյաներ։|[[Ալեքսանդր Պուշկին]]}}քրիստոնյաներ»։▼Ռուսների ձեռքն անցավ մեծաքանակ ռազմամթերք, իսկ գերիների թիվը անցնում էր 1300-ից։ Կարևոր այդ հաղթանակից հետո գրավում են [[Ախալքաղաք]]ը, [[Ախալցխա]]ն, [[Արդահան]]ը։ Ռուսական մի զորամաս, գեներալ Ճավճավաձեի գլխավորությամբ, գրավում է [[Բայազետ]]ը և [[Ալաշկերտ]]ը։
▲[[Պատկեր:January Suchodolski - Kars siege.jpg|280px|ձախից|thumb|Կարսի պաշարումը]]
▲Ռուսների հաջողությունները և՛ [[Կովկաս]]ում, և՛ [[Բալկաններ]]ում մեծ իրարանցում առաջացրին ոչ միայն [[Թուրքիա]]յի, այլև [[եվրոպական պետություններ]]ի կառավարող շրջաններում։ [[Անգլիա]]յի հրահրումով Թուրքիան մեծ ուժեր է կուտակում Էրզրումում և 1829 թվականի գարնանը հարձակման է անցնում։ Նրանք կարողանում են ներխուժել Ախալցխա և կորուստներ պատճառել տեղի կայազորին։
▲Ռուսական զորքերին հաջողվում է կասեցնել թուրքերի գրոհները, անցնել հարձակման և գրավել [[Էրզրում]]ը` Թուրքիայի ռազմական ամենակարևոր կենտրոնը։ Այդ օրերին Պասկևիչի բանակ եկավ ռուս մեծ բանաստեղծ [[Ալեքսանդր Պուշկին]]ը, նա եղավ Էրզրում քաղաքում։ {{քաղվածք|Մենք տեսանք քաղաքը, որ զարմանալի տեսարան էր։ Թուրքերն իրենց տափակ կտուրներից մռայլ նայում էին մեզ։ Հայերը, աղմկելով, վխտում էին նեղ փողոցներում։ Նրանց տղաները վազում էին մեր ձիերի առջևից` խաչակնքելով և կրկնելով' [[քրիստոնյա]]ներ, քրիստոնյաներ։|[[Ալեքսանդր Պուշկին]]}}
== Իրադարձությունները ==
Շարունակելով հաղթարշավը` ռուսական զորքերը գրավում են [[Օլթի]]ն, [[Խնուս]]ը, [[Մուշ]]ը և այլ բնակավայրեր։
Արևմտահայությունը ձգտում էր թոթափել թուրքական տիրապետությունը, ուստի պատերազմի ընթացքում օգնում էր ռուսական զորքին։ [[Արևելյան Հայաստան]]ի նման այստեղ էլ կազմակերպեցին կամավորական ջոկատներ։ [[Բայազետ]]ում [[Մելիք Մարտիրոսյան]]ի գլխավորությամբ ձևավորվեց 500 հոգուց բաղկացած ջոկատ, որը մասնակցում էր ռազմական գործողություններին։ Արևելահայերը իրենց հերթին օգնության ձեռք էին մեկնում հայրենակիցներին։ [[Ղարաբաղ]]ից կամավորական փոքր հեծյալ զորախումբ էր մասնակցում կռիվներին։ Ա. Պուշկինը գրել է. «[[Հունիսի 17]]-ի առավոտյան մենք նորից լսեցինք հրաձգության ձայներ և երկու ժամ հետո տեսանք Ղարաբաղի գունդը, որը վերադառնում էր` բերելով թուրքական 8 դրոշակ»<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/23/428/429 Ռազմական գործողությունների ընթացքը]</ref>։
== Ադրիանապոլսի պայմանագիր ==
▲[[Պատկեր:Штурм крэпасці Ахалцых.jpg|280px|աջից|thumb|Ախալցխայի պաշարումը]]
Ռուսների հաջողությունները առավել մեծ էին Բալկանյան ռազմաճակատում։ Ռուսական զորքերը հաղթարշավով [[1829]] թվականին օգոստոսին հասնում են [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսի]] մատույցներին։ Սուլթանի խնդրանքով [[սեպտեմբերի 2]]-ին [[Ադրիանապոլիս|Ադրիանապոլսում]] կնքվում է հաշտության [[Ադրիանապոլսի պայմանագիր|պայմանագիր]]։ Պայմանագրի համաձայն՝ [[Սև ծով]]ի արևելյան ափերը՝ [[Փոթի]] նավահանգստով, և [[Ախալցխա]]ն ու [[Ախալքալաք]]ը անցնում են [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]]։ Ներում է շնորհվում պատերազմին մասնակցած երկու կողմերի հպատակներին ու ռազմագերիներին։ Թուրքիայի տիրապետության տակ գտնվող հայերին թույլատրվում է անցնել Ռուսաստան։ Պատերազմող կողմերի միջև վերականգնվում են դիվանագիտական հարաբերությունները։ Այդ պայմանագրով ամրապնդվում էին Ռուսաստանի դիրքերը Սև ծովում, [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկաններում]] և [[Անդրկովկաս]]ում։
Այդ ամենով հանդերձ՝ Ադրիանապոլսի պայմանագիրն ամենևին չարդարացրեց հայերի հույսերը, նրանց արդարացի ձգտումները։ Արևմտահայերը ջանում էին թոթափել թուրքական լուծը և վերամիավորվել իրենց արևելահայ եղբայրների հետ։ Նրանց այդ ցանկությունը չիրականացավ Ռուսաստանի հակառակորդ եվրոպական մեծ պետությունների վարած քաղաքականության հետևանքով։ Նրանց հարկադրական ճնշման տակ Ռուսաստանը Թուրքիային վերադարձրեց [[Կարս]]ը, [[Արդահան]]ը, [[Էրզրում]]ը, [[Մուշ]]ը, [[Բայազետ]]ը և գրաված մյուս շրջանները։ Այլ խոսքով, [[Արևմտյան Հայաստան]]ը շարունակեց մնալ [[օսմանյան կայսրություն|օսմանյան տիրապետության]] տակ։
Ռուսական զորքերի գլխավոր հրամանատար Պասկևիչը ևս դժգոհ մնաց, երբ իմացավ, որ զենքի ուժով իր գրաված տարածքները վերադարձվում են Թուրքիային։ Նա [[Էրզրում]]ից Նիկոլայ I թագավորին գրում է. {{քաղվածք|Հաշտության պայմանագիրը ընդհանուր ուրախության հետ իրավացի տրտմության մեջ է գցել ժողովրդի այն մասին, որը արժանի էր մեր կարեկցությանը և' մշտապես կրած իր տառապանքներով, և' ռուսական զորքի հաջողությանը ցույց տված իր փորձով, և' այն դժբախտ ապագայով, որ նրան սպասում է։|[[Իվան Պասկևիչ]]<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/23/428/430 Ադրիանապոլսի պայմանագիրը]</ref>}}
== Հայերի գաղթ ==
[[Օսմանյան կայսրություն|Թուրքիայի]] և Պարսկաստանի տիրապետության տակ կրկնվող ներքին կռիվների հետևանքով Անդրկովկասում հայկական գյուղերը ավերվել էին, բնակչությունը պակասել, մուսուլմանների թիվը մեծացել էր։ [[ռուսական կայսրություն|Կայսրության]] սահմանամերձ շրջանների տնտեսությունը վերականգնելու և վստահելի հպատակներ ունենալու նպատակով կազմակերպվեց հայերի ներգաղթը։ Հայ գործիչները շահագրգռված էին և մեծապես նպաստում էին այդ քաղաքականության իրականացմանը։ [[Արևմտյան Հայաստան]]ից գաղթը իրականացնելու համար կազմակերպվեց հանձնաժողով, որի մեջ մտան կաթողիկոս [[Ներսես Աշտարակեցի]]ն, գնդապետ Լազարյանը, [[Էրզրում]]ի հոգևոր առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոսը և ուրիշներ։ Հայերի ներգաղթին մեծապես նպաստեց ռուս դիվանագետ ու գրող [[Ալեքսանդր Գրիբոյեդով|Ալեքսանդր Գրիբոյեդով]]ը։
Թուրքիայի և Պարսկաստանի տիրապետության տակ գտնվող հայ բնակչությունը ուրախությամբ ընդունեց գաղթելու առաջարկը։ Տեղական իշխանությունները աշխատում էին արգելակել նախատեսվող գաղթը, որովհետև զրկվում էին աշխատավոր հմուտ ձեռքերից։ Չնայած դրան՝ գաղթել ցանկացողների թիվը մեծ էր, և գաղթը լայն ծավալ ստացավ։
[[Պատկեր:Պարսկահայերի ներգաղթը 1828-30 թթ..jpg|330px|ձախից|thumb|Պարսկահայերի ներգաղթ]]
Պարսկահայերի գաղթը տեղի ունեցավ [[1828]] թվականի [[գարուն|գարնանը]]։ Մի քանի ամսվա ընթացքում [[Թավրիզ]]ի, [[Մակու]]ի, [[Սալմաստ]]ի, [[Խոյ]]ի և այլ շրջաններից շուրջ 40 հազար հայեր գաղթեցին [[Արևելյան Հայաստան]]։ Նրանք բնակություն հաստատեցին [[Երևանի խանություն|Երևանի]], [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]] նախկին խանություններում, [[Զանգեզուր]]ում, [[Ղարաբաղ]]ում և այլ վայրերում։
Արևմտահայերի գաղթը կազմակերպվեց [[1829]]-[[1830]] թվականներին։ Հիմնականում [[Էրզրումի փաշայություն|Էրզրումի]], [[Կարսի փաշայություն|Կարսի]] և [[Բայազետի փաշայություն]]ներից գաղթեցին 75-80 հազար հայ բնակիչներ։ Էրզրումից գաղթողները հաստատվեցին գերազանցապես [[Ախալցխա]]յում և [[Ախալքալաք]]ում, կարսեցիները՝ [[Շիրակի մարզ|Շիրակի]] և [[Արագածոտնի մարզ|Թալինի]] շրջաններում, իսկ բայազետցիք՝ [[Սևանա լճի ավազան]]ում՝ հիմնելով [[Նոր Բայազետ]] (այժմ՝ [[Գավառ (քաղաք)|Գավառ]]) անունով բնակավայրը։
Գաղթը իրականացավ ծանր պայմաններում, անբավարար էին տեղափոխության միջոցները, սնունդը, հագուստը։ Այդուհանդերձ պետությունը որոշ չափով դյուրացրեց նոր բնակավայրերում հաստատվելու նրանց պայմանները։ Ներգաղթողները 6 տարով ազատվում էին հարկերից, կարիքավոր ընտանիքներին դրամական նպաստ էր տրվում, նրանք օժանդակություն էին ստանում նաև տներ կառուցելու համար։ Երկրագործներին բնակեցնում էին գյուղերում, իսկ արհեստավորներին ու առևտրականներին՝ քաղաքներում։ Նրանք, հաղթահարելով դժվարությունները, սկսեցին մշակել ամայի հողերը, այգիներ գցեցին, ջրանցքներ ու ճանապարհներ շինեցին, կենդանություն տվեցին հին ու նոր բնակավայրերին։
Արևմտահայերի և արևելահայերի ներգաղթը խոշոր նշանակություն ունեցավ գյուղատնտեսության, արհեստների զարգացման համար։ Փոխվեց [[Արևելյան Հայաստան]]ի ու [[Անդրկովկաս]]ի բնակչության ազգային կազմը հօգուտ հայության<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/23/428/431 Հայերի գաղթը]</ref>։
== Տես նաև ==
| 