Վիքիպեդիա

«Երեսնամյա պատերազմ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ թարգմանում եմ անգլերեն ամսանունները oգտվելով ԱՎԲ
Տող 36.
[[Պատկեր:Banner of the Holy Roman Emperor (after 1400).svg|border|22px]] [[Սրբազան Հռոմեական կայսրություն]]<br />
[[Պատկեր:Catholic League (Germany).svg|border|22px]] [[Կաթոլիկյան լիգա (Գերմանիա)|Գերմանիայի կաթոլիկ լիգա]] <br />
*[[Պատկեր:Flag of Bavaria (lozengy).svg|border|22px]] [[Բավարիա]] <br />
*[[Պատկեր:Black St George's Cross.svg|border|22px]] Քյոլն <br />
*[[Պատկեր:Banner of the Electorate of Mainz.svg|border|22px]] Մայնց <br />
*[[Պատկեր:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|border|22px]] [[Ավստրիա]] <br />
*[[Պատկեր:Flag of Hungary (15th century, rectangular).svg|border|22px]] [[Հունգարիա]] <br />
[[Պատկեր:Flag of New Spain.svg|border|22px]] [[Իսպանիա]]<br />
[[Պատկեր:PortugueseFlag1640.png|border|22px]] [[Պորտուգալիա]]
Տող 133.
 
[[Image:Gerard van Honthorst 006.jpg|thumb|right|180px|''[[Ֆրեդերիկ V (Պալատինեյթի կյուրֆուրստ)|Ֆրեդերիկ V]] որպես Բոհեմիայի թագավոր, կտավը նկարվել է Ջերթ վոն Հոնհորսթի կողմից 1634-ին։]]
Արևելքում բողոքական հունգարացի արքայազն [[Բեթլեն Գաբոր]]ը գլխավորեց արշավ դեպի Հունգարիա [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան]] Սուլթան [[Օսման II]]-ի աջակցությամբ։ Զգուշանալով Սրբազան Հռոմի կայսր Ֆերդինանդի կաթոլիկ քաղաքակնությունից, Բեթլեն Գաբորը միակ աջակցությունը տեսնում էր օսմանյան կայսրությունից։<ref>''An economic and social history of the Ottoman Empire'' Halil İnalcık, Suraiya Faroqhi, Donald Quataert, Bruce McGowan, Sevket Pamuk, Cambridge University Press, 1997 ISBN 0-521-57455-2 p.424-425 [http://books.google.com/books?id=6fYCLCZLETgC&pg=PA424]</ref> Դեսպանները [[Հեյնրիխ Բիթեր]]ի գլխավորությամբ այցելեցին [[Կոստանդինապոլիս]] 1620-ի հունվարին, օսմանցիները [[Մեհմեդ Աղա]]յի գլխավորությամբ այցելեցին Բրագա 1620-ի հուլիսին։ Օսմանցիները առաջարկեցին Ֆրեդերիկին 60,000 հեծելազոր և պլանավորեցին տրամադրել ևս 400,000 զորք լեհաստան ներխուժելու համար, փոխարենը նրանց պետք է վճարեին ռազմատուրք։<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=6I28d7vAabgC&pg=PA112 |title='&#39;The winter king'&#39; Brennan C. Pursell p.112-113 |publisher=Google Books |accessdate=2012 թ․ մայիսի 18}}</ref> Այս բանակցությունները բերեցին [[Լեհ-Օսմանյան պատերազմ (1620–1621)|Լեհ-Օսմանյան պատերազմի]] բռնկմանը 1620-21 թվականներին։<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=b912JnKpYTkC&pg=PA347 |title='&#39;God's Playground: The origins to 1795'&#39; by Norman Davies p |publisher=Google Books |accessdate=2012 թ․ մայիսի 18}}</ref> Օսմանցիները ջախջախեցին լեհերին, որոնք սատարում էին Հաբսբուրգներին Երեսնամյա պատերզամի ժամանակ, Սեսորայի ճակատամարտում 1620-ի սեպտեմբեր հոկտեմբեր ամիսներին,<ref>History of the Ottoman Empire and modern Turkey by Ezel Kural Shaw p.191 [http://books.google.com/books?id=Xd422lS6ezgC&pg=PA191]</ref> բայց ի վիճակի չէին այլևս շարունակել հաղթարշավը 1620-ի նոյեմբերի [[Սպիտակ լեռան ճակատամարտ]]ում բոհեմիացիների պարտությունից հետո։<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=6fYCLCZLETgC&pg=PA424 |title=Halil İnalcık, p.424-425 |publisher=Google Books |date=28ապրիլի April28, 1997 |accessdate=2012 թ․ մայիսի 18}}</ref> Ավելի ուշ լեհերը հաղթեցին օսմանցիներին Չոցիմի ճակատամարտում և վերականգնեցին ստատուս քվոն։<ref>Leszek Podhorodecki: Chocim 1621, seria: Historyczne bitwy", MON, 1988.</ref>
 
Կասրը, ով տարված էր [[Ուսկոկի պատերազմ]]ով, շտապեց վերակազմավորել բանակը, որպեսզի կանգնեցնի բոհեմիացիների և նրանց դաշնակիցների առաջ խաղացումը։ Չառլս Բոնավենտուրը, ով կայսերական զորքի հրամանատարն էր պարտության մատնեց Բողոքական միության զորքերին [[Սաբլատի ճակատամարտ]]ում 1619-ի հունիսի 10-ին։ Սա կտրեց Տուրնի հետ կապ հաստատելու ուղիները, ով ստիպված եղավ հրաժարվել Վիեննան գրավելու մտքից։ Սաբլատի ճակատամարտը արժեցավ բողոքականներին կարևոր դաշնացկցի, ի դեմս Սավոյի։ Սավոյը արդեն ուղարկել էր մեծ քանակությամբ գումար, նաև զորք բողոքականների զորածումբը Հռենոսի մարզում համալրելու համար։
Տող 167.
|publisher=danskekonger.dk|accessdate=2008 թ․ մայիսի 24}}</ref> Դանիան վախենում էր, որ իր [[անկախություն]]ը վտանգի տակ կլինի, քանի որ բողոքականները պարտություն էին կրել կաթոլիկներից։ Կրիստիան IV նաև ցանկանում էր քաղաքական դիվիդենտներ ստանալ հյուսիսային Գերմանիայից։ Օրինակ 1621 թվականին Համբուրգը ճանաչեց Դանիայի անկախությունը և Կրիստիանի որդուն նշանակեց Բրեմենի արքեպիսկոպոս։ Կրիստիան IV նվաճեց իր թագավորության համար հարստության աղբյուր, ինչը չունեին հյուսիսային Եվրոպայի մյուս երկրները։ Այս հարստությունները ձեռք էին բերվում [[Օրսանդ]]ի հարկերից և Շվեդիայի տարածքների զինված թալանից։<ref>Wilson, Peter. "Europe's Tragedy". Penguin, 2009, p.400-433</ref> Դանիայի ուղին հավանության արժանացավ Ֆրանսիայի և Անգլիայի կողմից, Կրիստիանը, որպես գլխավոր հրամանատար կարողացավ հավաքագրել 20,000 վարձկանի և 15,000 ազգային բանակ։
 
Նրա դեմ կռվելու համար Ֆերդինանդ II-ը զորք ուղարկեց [[Ալբրեխտ Վալենշտայն|Ալբրեխտ Վալենշտայնի]]ի գլխավորությամբ, ով աչքի էր ընկել Բոհեմիայում և հարստացել որոշ տարածքներ նվաճելով։<ref>{{cite web |url=http://www.prague-guide.co.uk/categories/Attractions,-What-to-See/Wallenstein-Palace-Gardens/ |title=Wallenstein Palace Gardens|publisher=prague-guide.co.uk|accessdate=2008 թ․ մայիսի 24 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080405122000/http://www.prague-guide.co.uk/categories/Attractions,-What-to-See/Wallenstein-Palace-Gardens/ <!-- Bot retrieved archive --> |archivedate = 5ապրիլի April5, 2008}}</ref> Ուոլշտեյնը համաձայնվեց հավաքագրել իր բանակը, որը հաշվվում էր 30,000-ից 100,000 զինվոր պայմանով, որ նրան կթույլատրվի թալանել գրավված տարածքները։ Կրինստիանը, ով ոչինիչ չգիտեր Վալենշտայնի զորքի մասին, իմանալով Վալենշտայնի և Տիլլիի միավորման մասին ստիպված հրաժարական տվեց։ Կրիստիանը անհաջողակ էր նաև այն հարցում, որ նրա բոլոր դաշնակիցները ստիպված եղան հետ քաշել իրենց զորքերը. Անգլիան թույլ էր և պառատկված, Ֆրանսիան քաղաքացիական պատերազմի շեմին էր, Շվեդիան պատերազմի մեջ էր Լեհ-Լիտվական միավորված ուժերի դեմ, և ոչ Բրանդենբուրգը ոչ էլ Սաքսոնիան հետաքրքրված չէին արևելյան Գերմանիայում պատերազմներ մղելուն։ Վալենշտայնը պարտության մատնեց Մանսֆիլդի բանակին [[Դեսու կամրջի ճակատամարտ]]ում (1626), իսկ Գեներալ Տիլլին հաղթեց դաներին [[Լութերի ճակատամարտ]]ում (1626)։<ref>{{cite web|url=http://history.wisc.edu/sommerville/351/351-043.htm |title=The Danish interval |publisher=History.wisc.edu |accessdate=2012 թ․ մայիսի 18}}</ref> Մանսֆիլդը մահացավ մի քանի ամսից հնարավոր տուբերկուլոզից [[Դալմաթիա]]յում։
[[File:Scottish soldiers in service of Gustavus Adolphus, 1631-cropped-.jpg|thumb|Շոտլանդական զինվորները Գուստավ II-ի մոտ ծառայության ժամանակ, 1630–31:]]
Վալենշտայնի զորքը շարժվեց հյուսիս` նվաճելով [[Մակելենբուրգ]]ը, [[Պոմերանիա]]ն և [[Յուտլանդիա]]ն, բայց չկարողացավ նվաճել Դանիայի մայրաքաղաքը։ Վալենշտայնը չուներ նավատորմ, իսկ ոչ [[Հանզայի միություն]]ը ոչ Լեհ-Լիտվական միավորված ուժերը թույլ չտվեցին կայսերական բանակին օգտվել իրենց նավահանգիսնտերից [[Բալթիկ ծով]]ում։ Նա պաշարեց [[Ստրալսանդ|Ստրալսանդը]]ը, որը գրավելով կունենար հարմար նավահանգիստ, որտեղ կկառուցեր հզոր նավատորմ, սակայն Դանիայի դեմ պատերազմը կասեցվեց` ֆինասապես ձեռնտու չլինելու պատճառով։ <ref>{{cite web |url=http://www.newadvent.org/cathen/15538b.htm |title=CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Albrecht von Wallenstein |publisher=newadvent.org |accessdate=2008 թ․ մայիսի 24 }}</ref> Վալենշտայնը վախենում էր կորցնել հյուսիսային Գերմանիայից եկող եկամուտները, նույն ժամանակ Կրինստիանը պարտության մատնեց նրան [[Ուոլգաստի ճակատամարտ]]ում. երկուսն էլ պատրաստ էին բանակցությունների։ <ref>*{{cite book|title=Denmark, 1513–1660: the rise and decline of a Renaissance monarchy|first=Paul Douglas|last=Lockhart|publisher=[[Oxford University]] Press|year=2007|isbn=0-19-927121-6|url=http://www.google.de/books?id=TkteH2TrSSsC&pg=PA170|accessdate=2009 թ․ օգոստոսի 5|page=170}}</ref>
 
Բանակցությունների արդյունքում կնքվեց [[Լյուբեկի պայմանագիր]]ը 1629 թվականին, համաձայն որի, Կրիստիանին էր մնում Դանիան, սակայն նա չէր կարող օգնել Գերմանիայի բողոքական տարածքներին։ Այսպիսով հետագա երկու տարիներին Կաթոլիկների ձեռքը անցան ավելի շատ տարածքներ։ Բացի այդ Կաթոլիկ լիգան համուզեց Ֆերդինանդ II-ին հետ վերցնել լյութերական տարածքները, որոնք նրանց էին անցել Աուգբուրգի հաշտության պայմանագրով։ Կայսրի հրամանով այդ տարածքները վերածվեցին երկու արքեպիսկոպոսարանների, տասնվեց թեմով և հարյուրավոր վանքերով։ Նույն տարում մահացավ Գաբրիալ Բատլենը, ով Տրանսիլվանիայի կալվինիստ արքայազնն էր։ Այսպիով միայն [[Ստրալսանդ]] նավահանգիսը չմտավ Վալենշտայնի և Կայսրի տիրապետության տակ։
Տող 215.
1643 թվականին Լյուդովիկոս XIII-ը մահացավ և թագը անցավ նրա 5 տարեկան որդուն` [[Լյուդովիկոս XIV (Ֆրանսիայի թագավոր)|Լյուդովիկոս XIV]]-ին։ Ֆրանսիացի գեներալ Լյուդովիկոս II-ը պարտության մատնեց իսպանական բանակին [[Ռոկռոյի ճակատամարտ]]ում 1643 թվականին։ Լյուդովիկոս XIII-ի գլխավոր նախարար [[Կարդինալ Մազարին]]ը, ով ճնշել էր [[Ֆրոնդե]]ի խռովությունը 1645 թվականին, սկսեց աշխատել պատերազմը ավարտելու ուղղությամբ։
[[Պատկեր:Europe map 1648.PNG|thumb|Եվրոպան Վեստֆալիայի խաղաղությունից հետո, 1648 թվական։]]
1643 թվականին Դանիան նորից փորձեց ներքաշվել պատերազմում, սակայն այս անգամ կայսերական բանակի կողմից ընդդեմ Շվեդիայի։ Շվեդ մարշալ [[Լենարտ Տորստենսոն]]ը ստիպեց [[Ֆրեդերիկ III (Դանիայի թագավոր)|դանիացի արքայազն Ֆրեդերիկ]]ին նահանջել [[Բրեմեն-Վերդեն]]ից, հետապնդելով նրան մինչև Դանիայի հարավային շրջաններ, արդյունքում ստիպելով նրան հաշտություն խնդրել<ref>{{cite book|title=Der Westfälische Frieden von 1648: Wende in der Geschichte des Ostseeraums|editor-first=Hans-Joachim|editor-last=Hacker|publisher=Kovač|year=2001|isbn=3-8300-0500-8|first=Klaus-R|last=Böhme|chapter=Die sicherheitspolitische Lage Schwedens nach dem Westfälischen Frieden|language=German|page=35}}</ref>: Տորստենսոնը նվաճեց [[Յուտլանդիա|Յուտլանդիան]]ն, իսկ Շվեդական թագավորական նավատորմը ջախջախեց Դանիական նավատորմին [[Կառլ Գուստավ Վրանգել]]ի գլխավորությամբ Ֆեհմերնի ծոցում 1644 թվականի հոկտեմբերի 13-ին։ Դանիայի պատերազմից դուրս գալուց հետո Տորտենսոնը որոշեց հաղթել կայսերական բանակին [[Մատիաս Գալլաս]]ի գլխավորությամբ։ Նա Յուտլանդից շարժվեց դեպի Բոհեմիա։ Պրագայի մոտ [[Յանկաուի ճակատամարտ]]ում շվեդները պարտության մատնեցին կայսերական զորքերին և նվաճեցին Բոհեմիայի մի մասը, այդ թվում Պրագան։
1645 թվականին Լյուդովիկոս II-ը պարտության մատնեց բավարական բանակին Նյորդլիգենում։ Վերջին հայտնի կաթոլիկ զորավար Բարոն [[Ֆրանց վոն Մերցի]]ին զոհվեց ճակատամարտում։<ref>{{cite web |url=http://www.britannica.com/eb/article-9052107/Franz-baron-von-Mercy |title=Franz, baron von Mercy – Britannica Online Encyclopedia |publisher=britannica.com |accessdate=2008 թ․ մայիսի 22 }}</ref>
 
Տող 231.
[[Պատկեր:Bondi brennandi hus.jpg|thumb|Գյուղացին ներում է աղերսում այրվող ֆերմայի առջև։]]
Պատերազմի արդյունքում կորուստները ահռելի էին, գերմանական երկրներում բնակչությունը նվազեց 25%-ից 40%-ով<ref>"[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/195896/history-of-Europe/58335/Demographics#ref=ref310375 History of Europe – Demographics]". Encyclopædia Britannica.</ref>: Որոշ շրջաններ անհամեմատելի շատ կորուստներ ունեցան<ref>[http://www.historynet.com/thirty-years-war-battle-of-breitenfeld.htm Thirty Years’ War: Battle of Breitenfeld], HistoryNet</ref>: Օրինակ [[Վյութենբերգ]]ի բնակչությունը նվազեց երեք քարրորդով<ref name="TYW-TPOW-About.com">{{cite web|url=http://historymedren.about.com/library/text/bltxtgermany16.htm|title=Germany&nbsp;&nbsp;— The Thirty Years' War&nbsp;&nbsp;— The Peace of Westphalia|publisher=About.com|accessdate=2008 թ․ մայիսի 24}}</ref>: [[Բրադենբուրգ]]ում մահացողների թիվը կազմում էր բնակչության կեսը, մինչդեռ որոշ շրջաններում կորուստները կազմեցին բնակչություն երկու երորդը<ref>[http://history.wisc.edu/sommerville/351/351-151.htm Prussia in the later 17th century], University of Wisconsin-Madison</ref>: Գերմանական երկրներում տղամարդկանց թիվը կրճատվեց երկու անգամ։<ref>[http://www.journalofantiques.com/Jan04/coinsjan04.htm Coins of the Thirty Years War, The Wonderful World of Coins], Journal of Antiques & Collectibles January Issue 2004</ref> Չեխական տարածքների բնակչությունը կրճատվեց մեկ երրորդով, պատերազմի, հիվանդությունների և արտագաղթի արդյունքում<ref name="TYW-Czech Republic">{{cite web|url=http://www.czech.cz/en/czech-republic/history/all-about-czech-history/the-thirty-years-war/
|title=The Thirty Years' War&nbsp;&nbsp;— Czech republic|publisher=czech.cz|accessdate=2008 թ․ մայիսի 24 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080504165414/http://www.czech.cz/en/czech-republic/history/all-about-czech-history/the-thirty-years-war/ <!-- Bot retrieved archive --> |archivedate = 4մայիսի May4, 2008}}</ref><ref name="Cultural Timeline-1600s">{{cite web|url=http://www.fm.coe.uh.edu/timeline/1600s.html|title=Historical/Cultural Timeline – 1600s
|publisher=College of Education, University of Houston|accessdate=2008 թ․ մայիսի 24}}</ref>: Խաղաղ բնակչությունը մեծամասամբ տուժեց վարձկանների կողմից իրականացված թալանից, որոնք սպանում և թալանում էին պարտված կողմի ժողովրդին<ref>{{cite web|url=http://www.tuebingen.de/en/1560_6209.html|title=The Thirty Year War and its Consequences&nbsp;&nbsp;— Universitätsstadt Tübingen|publisher=tuebingen.de|accessdate=2008 թ․ մայիսի 23}}</ref>: Գյուղերը ամենահեշտ թալանի օջախներն էին վարձկանների համար։ Պատերազմից թալանված Դրաիս գյուղին մոտ 100 տարի պահանջվեց վերականգնվելու համար։ [[Շվեդական կայսրություն|Շվեդական]] բանակները ավերեցին 2.000 ամրոց, 18.000 գյուղ և 1.500 քաղաք Գերմանիայում, ինչը կազմում էր երկրի քաղաքների մեկ երրորդը<ref name="Population-HLS">{{cite web
|url=http://www.historylearningsite.co.uk/population_thirty_years_war.htm|title=Population|publisher=History Learningsite|accessdate=2008 թ․ մայիսի 24}}</ref>:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Երեսնամյա_պատերազմ» էջից