Վիքիպեդիա

«Մովսես Սիլիկյան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չNo edit summary
Տող 3.
|իսկական անուն =
|կյանքի տևողություն =[[սեպտեմբերի 14]], [[1862]] - [[դեկտեմբերի 10]], [[1937]]
|ծննդավայր = {{դրոշ|Ռուսական կայսրություն}} [[Նուխիի գավառ]], [[Վարդաշեն]]
|մահվան վայր = {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Երևան]], Ավանի ձոր
|Պատկեր = [[Պատկեր:Movses silikyan portrait.jpg|260px]]
Տող 9.
|ծառայել է =
|զորատեսակ =
|ծառայության տարիներ = 1884—19201884-1920
|կոչում = գեներալ-լեյտենանտ
|զորաբաժանում = [[Հայկական կորպուս]]
Տող 20.
|պահեստում =
}}
'''Մովսես ԲաբայիՄիխայիլի Սիլիկյան''' ([[սեպտեմբերի 14]], [[1862]], [[Նուխիի գավառ]], [[Վարդաշեն]] - [[դեկտեմբերի 10]], [[1937]], [[Երևան]], Ավանի ձոր), ռուսական և հայկական բանակների ռազմական գործիչ, ազգային հերոս, Ռուսաստանիռուսական բանակի [[գեներալ-մայոր]] (սեպտեմբերի 22, 1917), Հայաստանի Առաջին Հանրապետության բանակի [[գեներալ-լեյտենանտ]] (մայիսի 28, 1919), ՀՀ բանակի ռազմական խորհրդի անդամ (ապրիլի 24, 1919)։ Ազգությամբ [[Ուդիներ|ուդի]] էր<ref group="Նշում">1935 թվականի նոյեմբերի 29-ին ՀԽՍՀ ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի (ՆԳԺԿ) պետական անվտանգության վարչությունում տված ցուցմունքում Մ.Մովսես Սիլիկյանը պարզաբանել է, թե ինչու է որոշ դեպքերում ազգությունը նշել հայ [«քանի որ չէին հասկանում, թե ինչ ազգ է ուտին». տե՛ս Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 6։ ▼
 
▲'''Մովսես Բաբայի Սիլիկյան''' ([[սեպտեմբերի 14]], [[1862]], Նուխիի գավառ, [[Վարդաշեն]] - [[դեկտեմբերի 10]], [[1937]], [[Երևան]], Ավանի ձոր), ռուսական և հայկական բանակների ռազմական գործիչ, ազգային հերոս, Ռուսաստանի բանակի [[գեներալ-մայոր]] (սեպտեմբերի 22, 1917), Հայաստանի Առաջին Հանրապետության բանակի [[գեներալ-լեյտենանտ]] (մայիսի 28, 1919), ՀՀ բանակի ռազմական խորհրդի անդամ (ապրիլի 24, 1919)։ Ազգությամբ [[Ուդիներ|ուդի]] էր<ref group="Նշում">1935 թվականի նոյեմբերի 29-ին ՀԽՍՀ ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի (ՆԳԺԿ) պետական անվտանգության վարչությունում տված ցուցմունքում Մ. Սիլիկյանը պարզաբանել է, թե ինչու է որոշ դեպքերում ազգությունը նշել հայ [«քանի որ չէին հասկանում, թե ինչ ազգ է ուտին». տե՛ս Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 6։
 
Հարցաքննության արձանագրության «Ընտանեկան դրությունը» բաժնում նշված է ոմն Կոնստանտին Ալեքսանդրի Զդանովսկի։ Քրեական գործում նշված անձի վերաբերյալ այլ տեղեկություն չկա (տե՛ս նույն տեղում, թ. 5)։ Ուտիների ծագումնաբանության մասին ավելի մանրամասն տե՛ս Գ. Ռ. Առաքելյան. Ակնարկ Ուտի ազգաբնակչության պատմության.― ՀՀ ԳԱԱ «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 2003, -1, էջ 93–98։
Տող 30 ⟶ 29՝
1882 թվականի օգոստոսի 28-ին Մովսես Սիլիկյանն ընդունվել է [[Մոսկովյան II զինվորական գիմնազիա]]ն, որն ավարտել է 1884 թվականի օգոստոսի 14-ին՝ ենթապորուչիկի կոչումով։
 
Ապա ավարտում է Ալեքսանդրովյան III զինվորական ուսումնարանը և սպայական շինարարական դպրոցը<ref>{{cite book | title=Генералы-армяне в Российской империи | author=Г. Аветисян | year=2008 | location=Ереван | pages=181–182}}</ref><ref> Ըստ Մ.Մովսես Սիլիկյանի 1935 թ.թվական նոյեմբերի 29-ին ՀԽՍՀ ՆԳԺԿ պետական անվտանգության վարչությունում տված ցուցմունքի` 1904 թ. ավարտել է Օրանինենբաումի ([[Լոմոնոսովի (քաղաք)|Լոմոնոսով]]) սպայական հրաձգային դպրոցը կապիտանի կոչումով (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 6 շրջ.):</ref>, որից հետո նշանակում է ստացել [[Կարս]]ում տեղակայված Կուբանյան 155-րդ գնդում որպես վաշտի հրամանատար։ 1914 թվականին Մովսես Սիլիկյանին շնորհվել է [[գնդապետ]]ի աստիճան<ref>{{cite book | title=Генералы-армяне в Российской империи | author=Г. Аветисян | year=2008 | location=Ереван | pages=181}}</ref>։
 
=== Առաջին Համաշխարհային պատերազմ ===
Տող 39 ⟶ 38՝
Պատերազմի սկզբում Կովկասյան VI հրաձգային գունդը II հրաձգային բրիգադի կազմում մարտական գործողություններ է մղում Հյուսիսային [[Պարսկաստան]] ներխուժած թուրքական զորամասերի և [[համիդիե|համիդեական գնդերի]] դեմ։ Հակառակորդին Պարսկաստանի հյուսիսային շրջաններից ետ մղելուց և [[Դիլմանի ճակատամարտ]]ում (1915 թվականի ապրիլի 18-19) [[Խալիլ բեյ]]ին պարտության մատնելուց հետո գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանին հանձնարարվում է հետապնդել Խալիլի ուժերին։ 1915 թվականի մայիսի 9-ի դրությամբ Մովսես Սիլիկյանի գունդն ապահովում էր բրիգադի ձախ թևը [[քրդեր|քրդական]] հնարավոր հարձակումներից<ref>ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 2, թ. 59 շրջ.:</ref>։ Իսկ հունիսի 28-ին գունդը հրաման է ստանում անցնել Դերիկ գյուղը, որտեղ գտնվում էր IV կորպուսի շտաբը<ref>ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 3, թ. 4 շրջ.:</ref>։
 
1915 թվականի դեկտեմբերին Կովկասյան բանակի հրամանատար, գեներալ Ն.[[Նիկոլայ ՅուդենիչըՅուդենիչ]]ը սկսել էր [[ԷրզրումիԷրզրում գավառ(քաղաք)|Էրզրումի]] (Կարին) գրավման օպերացիան։ Թովմաս Նազարբեկյանի դիվիզիան և նրա կազմում գործող VI հրաձգային գնդի առջև դրված էր մարտական առաջադրանք՝ ապահովել օպերացիայի գաղտնիությունը, մատակարարման և հաղորդակցության ուղիները թուրք-քրդական հարձակումներից։
 
1916 թվականի հունվարի 5-ին գնդապետ Մովսես Սիլիկյանը Թովմաս Նազարբեկյանին ուղղած զեկուցագրում հայտնում է, որ գունդը հասել է Դայար և զբաղեցրել դիրքեր<ref>ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 9, թ. 21 շրջ.։</ref>։ Հունվարի 10-ին Կովկասյան I բանակային կորպուսի հրամանատար, գեներալ Պ. Կալիտինի հրամանով VI գունդը՝ մեկ մարտկոցով, արագացված երթով [[Ալաշկերտի դաշտ|Ալաշկերտի հովտից]] շարժվում է [[Էրզրում]]՝ մասնակցելու քաղաքի գրավման օպերացիային<ref>ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 10, թ. 9 շրջ.:</ref>։ Հունվարի 22-ին գունդը տեղակայվում է Էկիբատ գյուղում, իսկ հունվարի 24-ին՝ [[Հասան Կալե]]ում<ref>ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 2, թ. 11 շրջ.:</ref>՝ որպես բանակային պահեստազոր<ref>ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 2, թ. 9 շրջ.:</ref>։
 
Էրզրումի գրավման օրը՝ 1916 թվականի փետրվարի 2-ի լույս 3-ի գիշերը, VI գունդը մտնում է քաղաք։ Գնդապետ Մովսես Սիլիկյանը նշանակվում է Էրզրումի զինվորական պարետ<ref>ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 2, թ. 11 շրջ.:</ref>։ Քաղաք մտնելուց անմիջապես հետո գնդի անձնակազմը ձեռնամուխ է լինում դասալիքների և կողոպտիչների հայտնաբերմանն ու ձերբակալմանը, հրդեհների մարմանը և հրետանային ու համբարակային պահեստները հսկողության տակ վերցնելուն, պարեկապահակային ծառայության<ref name=":0">ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 2, թ. 12 շրջ.:</ref>։ Գեներալ Պ. Կալիտինի առաջին հրամաններից մեկը Մ.Մովսես Սիլիկյանին լինում է այն, որ նա արգելի հայերի մուտքը Էրզրում<ref name=":0" />։ Գեներալի նման վերաբերմունքը բացատրվում է հայերի նկատմամբ ունեցած անբարյացկամությամբ։ Կորպուսի հրամանատարին հետաքրքրել էր [[Էրզրումի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի|Էրզրումի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում]] երիտթուրքական իշխանությունների կողմից հայերից կողոպտված գույքը, որի զգալի մասը չէին հասցրել դուրս տանել։ Առաջինն այդ մասին տեղեկանում է գնդապետ Մովսես Սիլիկյանը, որը շտապում է հեռագրել [[Թիֆլիս]]ի քաղաքագլուխ [[Ալեքսանդր Խատիսյան]]ին՝ խնդրելով ուղարկել մի վստահելի անձ, որը կտնօրինի հայերին պատկանող գույքը<ref>ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 9, թ. 28 շրջ.–29։</ref>։
 
1916 թվականի մարտի վերջին Սիլիկյանի գունդը տեղակայվում է [[Բիթլիս]]ում (Բաղեշ), իսկ ապրիլի սկզբին հրաման է ստանում քաղաքում թողնել երկու գումարտակ և մեկ գումարտակով ու լեռնային չորս թնդանոթով շարժվել [[Մուշ]], քանի որ վերջինիս ուղղությամբ շարժվում էին թուրքական Դարդանելյան VII և VIII դիվիզիաները։ Մովսես Սիլիկյանը նշանակվում է Մուշ քաղաքի կայազորի պետ։
 
Շուտով Մուշ են գալիս Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերության աշխատակիցներ [[Կարո Սասունի|Կարո]] և [[Արմեն Սասունի]]ներն ու Հմայակ Մանուկյանը ողջ մնացած բնակչությանն օգնություն ցույց տալու և քրդական գերությունից հայերին ազատելու համար։ Կարո Սասունին առաջարկում է ռուսական հրամանատարությանը՝ գեներալ Զ.[[Զաքար ՄդիվանիինՄդիվանի]]ին, թույլատրել [[Խնուս]]ում հայերից կազմակերպել աշխարհազորային-ինքնապաշտպանական խմբեր՝ միլիցիա։ Նրանք ոչ միայն կպաշտպանեին բնակչությանը քրդական հարձակումներից, այլև կիրականացնեին ռուսական բանակի հաղորդակցության ուղիների հսկումը և կհետախուզեին հակառակորդի դիրքերը։
 
Սակայն գեներալ Զ.Զաքար Մդիվանին թույլատրում է զբաղվել զուտ գաղթականական գործերով։ Գնդապետ Մովսես Սիլիկյանի խորհրդով՝ նույն խնդրանքով Կարո Սասունին դիմում է 66-րդ հրաձգային դիվիզիայի հրամանատար, գեներալ Ի.[[Իպպոլիտ Սավիցկի|Իպպոլիտ Սավիցկուն]]<ref name=":1">{{Cite book|title = Թրքահայաստանը Ա. աշխարհամարտի ընթացքին (1914–1918)|last = Սասունի|first = Կ․|publisher = |year = 1966|isbn = |location = Պեյրութ|pages = 120–121}}</ref>։ Վերջինիս անմիջական օգնությամբ Սասունին ստանում է զենք, զինամթերք, հագուստ և պարեն։ Զենքը տրվում է սասունցիներից և մշեցիներից կազմված մարտական խմբերին, որոնք իրականացնում են որոնողական, հետախուզական և մարտական գործողություններ։ Ստացված տեղեկությունները հաղորդվում են Սիլիկյանին<ref name=":1" />։
 
Մ.Մովսես Սիլիկյանի հրամանատարության ներքո գործել է [[Դրո]]յի ենթակայության տակ գտնվող Հայկական II կամավորական խումբը, որը գնդապետին խորը հիացմունք և հարգանք էր պատճառել իր մարտական պատրաստվածությամբ, քաջությամբ ու կարգապահությամբ։ Խորհրդային տարիներին գեներալ [[Թովմաս Նազարբեկյան]]ին գրած մի նամակում Մովսես Սիլիկյանը հետևյալ գնահատականն է տվել Դրոյի խմբին.
{{Քաղվածք|Դրոյի դրուժինան՝ դա փառահեղ դրուժինա է, Հայաստանի հպարտությունն ու գեղեցկությունն է<ref name=":1" />։|}}
Իսկ 1928 թվականին Նազարբեկյանին գրած նամակներից մեկում Սիլիկյանը հետևյալն է հաղորդել. II խմբի կատարած քաջագործությունների մասին ինքը գրել է Կովկասյան IV բանակային կորպուսի հրամանատարությանը և Դրոյին ու աչքի ընկած մարտիկներին ներկայացրել է [[Գեորգիևյան խաչ]]ով պարգևատրելու համար։ Ինչպես վկայում է Մովսես Սիլիկյանը.
Տող 67 ⟶ 66՝
1918 թվականի դեկտեմբերին սկսվում է [[Հայ-վրացական պատերազմ]]ը<ref>Ավելի մանրամասն տե՛ս {{cite book | title=Հայ-վրացական հարաբերությունները 1918–1921 թթ․ | author=Սարդարյան, Կ․ | year=2002 | location=Երևան}}</ref>։ Գեներալ Սիլիկյանին է հանձնարարվում մարտական գործողությունների ընդհանուր հրամանատարությունը<ref>{{cite book | title=1918 թ. վրաց-հայկական պատերազմը, ՀՀ կառավարության ռազմաքաղաքական գործունեությունը և կուսակցությունները | author=Վիրաբյան Վ․ Հ․ | year=2003 | location=Երևան | pages=137–208}}</ref>։ Նա պետք է հսկողության տակ վերցներ մինչև [[Խրամ (գետ)|Խրամ]] գետը տանող շրջանը: Գետը հանդիսանալու էր հայ-վրացական սահմանը<ref>{{cite book | title=Հայ-վրացական հարաբերությունները 1918–1921 թթ․ | author=Սարդարյան, Կ․ | year=2002 | location=Երևան|pages = 55-60}}</ref>։
 
1920 թվականի ապրիլին Մովսես Սիլիկյանը նշանակվում է [[Նոր ԲայազետԲայազետի գավառ|Նոր Բայազետի գավառ]] ([[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիք]]) և [[Շարուր-Դարալագյազի գավառ|Շարուր-Դարալագյազ]] ([[Վայոց ձորի մարզ|Վայոց ձոր]]) գավառների գեներալ-նահանգապետ։ Նա միաժամանակ վարել է Նոր Բայազետ գավառում տեղակայված զորքերի շտաբի պետի պաշտոնը<ref name="ՀՀ">{{Cite book|title = 1920 թ. մայիսյան ապստամբությունը Նոր Բայազետ գավառում|last = Հարությունյան|first = Հ․|publisher = Պատմաբանասիրական հանդես|year = 2011|isbn = |location = Երևան|pages = 84}}</ref>։ Ինչպես պարզաբանել է Մովսես Սիլիկյանը 1935 թվականի նոյեմբերի 29-ին ՆԳԺԿ քննիչ Իսրայելյանին, իր նշանակման բուն նպատակն էր աջակցել Դրոյի հրամանատարության ներքո գտնվող ջոկատին անցնել [[Լեռնային Ղարաբաղ]]՝ տեղի հայ բնակչությանն [[մուսավաթական Ադրբեջան|ադրբեջանական]] բանակի դեմ մղվող պայքարում օգնելու համար<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 8 շրջ.:</ref>։ 
 
Նոր Բայազետում զգալի էր [[Բոլշևիկյան Ռուսաստան|բոլշևիկյան]] ազդեցությունը։ Նրանք, օգտվելով Հայաստանի Հանրապետությունում ստեղծված սոցիալ-տնտեսական ծանր դրությունից, հակակառավարական ակտիվ քարոզչություն են տանում բնակչության և հատկապես զինվորների շրջանում։
Տող 73 ⟶ 72՝
Մովսես Սիլիկյանից ու նրա շտաբից աննկատ չեն մնում բոլշևիկների ակտիվությունը։ Գեներալը տեղեկանալով, որ բոլշևիկ [[Հովհաննես Սարուխանյան]]ը հակապետական լայն քարոզչություն է ծավալել՝ նրան արտաքսում է գավառից<ref name="ՀՀ" />։ Սակայն մայիսի 7-ին Սարուխանյանը, չնայած արգելքին, վերադառնում է Նոր Բայազետ։ Պատմաբան [[Համլետ Հարությունյան]]ը, վկայակոչելով բոլշևիկյան մամուլը և արխիվային փաստաթղթերը, նշում է, որ Սարուխանյանն, արհամարհելով «գեներալի սպառնալիքները և առատաձեռն խոստումները», հետևյալն է հայտարարել.
{{Քաղվածք|Կոմունիստները երբեք չեն նահանջում իրենց գաղափարներից և ոչ մի դեպքում չեն կատարում թշնամու թելադրանքները<ref name="ՀՀ85">{{Cite book|title = 1920 թ. մայիսյան ապստամբությունը Նոր Բայազետ գավառում|last = Հարությունյան|first = Հ․|publisher = Պատմաբանասիրական հանդես|year = 2011|isbn = |location = Երևան|pages = 85}}</ref>։|}}
Մայիսի 10-ին Մ.Մովսես Սիլիկյանը [[Մարտունի (ԼՂՀ)|Ղարանլուղ]] (այժմ՝ Մարտունի) գյուղում հանդիպում է Սարուխանյանին, որը հակապետական քարոչություն էր ծավալել բնակավայրում տեղակայված հայ զինվորների շրջանում<ref name="ՀՀ85" />։ Հավանաբար, Մ.Մովսես Սիլիկյանը փորձել է անձնական հանդիպման ժամանակ համոզել բոլշևիկ քարոզչին դադարեցնել հակակառավարական քարոզչությունը և գործն արյունահեղության չհասցնել։ Որպես գեներալ-նահանգապետ՝ Մ.Մովսես Սիլիկյանն ուներ բոլոր հնարավորությունները Սարուխանյանին ձերբակալելու համար։ Գեներալը, սակայն, չի դիմում կտրուկ միջոցների, որը հնարավորություն է տալիս Հ. Սարուխանյանին 300 զինվորների գլուխն անցած մայիսի 12-ին մտնել Ղարանլուղ և ձերբակալել մի քանի սպաների, այդ թվում՝ Մովսես Սիլիկյանին։ Վերջինիս կալանումը կատարվում է Սարուխանյանի անմիջական մասնակցությամբ։
 
«Աշխատավոր» թերթը հետևյալն էր գրում. Մ.Մովսես Սիլիկյանի այն հարցին, թե` «չէ՞ որ դուք ինձ ազնիվ խոսք տվեցիք բանակին ձեռք չտալ պ. Սարուխանյան», վերջինս պատասխանել է. «Ես այն ժամանակ ձեզ ստեցի, ընկեր Սիլիկյան»<ref>{{Cite book|title = 1920 թ. մայիսյան ապստամբությունը Նոր Բայազետ գավառում|last = Հարությունյան|first = Հ․|publisher = Պատմաբանասիրական հանդես|year = 2011|isbn = |location = Երևան|pages = 86}}</ref>։   
 
Մայիսի 19-ի կեսօրին կառավարական զորքը մտնում է Նոր Բայազետ և բանտից ազատում է կալանված բոլոր սպաներին<ref>{{Cite book|title = 1920 թ. մայիսյան ապստամբությունը Նոր Բայազետ գավառում|last = Հարությունյան|first = Հ․|publisher = Պատմաբանասիրական հանդես|year = 2011|isbn = |location = Երևան|pages = 89}}</ref><ref group="Նշում">1935 թվականի նոյեմբերի 29-ի ՀԽՍՀ ՆԳԺԿ պետական անվտանգության վարչությունում հարցաքննության ժամանակ Մ.Մովսես Սիլիկյանը պարզաբանել է իր ազատման մանրամասները։ Նա հայտնել է, որ իր բանտախցիկի դուռը բաց է եղել, և ինքը դուրս գալով` թաքնվել է գյուղացիներից մեկի տանը (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ.1191, ց.1, գ.1124, թ. 9)։</ref>։
 
=== Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո ===
Տող 86 ⟶ 85՝
 
=== Քրեական գործ ===
1927 թվականին Մովսես Սիլիկյանը ձերբակալվում է անվտանգության մարմինների կողմից, որը չկարողանալով ապացուցել առաջադրված մեղադրանքները՝ օգոստոսին վարչական կարգով նրան աքսորում է [[Դոնի Ռոստով]]։ Նույն թվականի հոկտեմբերին նրան թույլատրվում է վերադառնալ Երևան<ref>ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 28, թ. 98։</ref>։ 1935 թվականի նոյեմբերի 25-ին Մովսես Սիլիկյանը կրկին ձերբակալվում է։ Ձերբակալման և բնակարանի՝ [[Բուզանդի փողոց|Սվերդլովի]] 99 (այժմ՝ Բուզանդ), խուզարկության հրամանը ստորագրողների թվում է Անդրֆեդերացիայի[[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասի Դաշնության]] ՆԳԺԿ վարչության պետ Խաչատուր[[Խաչիկ ՄուղդուսինՄուղդուսի]]ն (Խաչատուր Աստվածատրյան)<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 38</ref>։ Գեներալն ամբաստանվել է [[միապետություն|միապետական]] հայացքների և նախկին դաշնակցական Հռիփսիմե Մուշեղյանի հետ կապ ունենալու համար։ Սիլիկյանին հարցաքննող քննիչ Իսրայելյանը հայտնել է, որ Հռիփսիմեի ամուսինը ծառայել է նախկին ՀՀ-ի հակահետախուզությունում<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 3։</ref>։ Քննիչը պահանջում է, որպեսզի Մովսես Սիլիկյանը հաստատի, որ «Բալթիկ» ընկերության աշխատակից Գևորգ Քրմոյանն իրեն 1922 թվականին հայտնել է, որ նախկին ՀՀ կառավարությունը նախատեսում է վերականգնել իշխանությունը Հայաստանում և կազմել է կառավարություն, որտեղ Սիլիկյանը վարելու է զինվորական նախարարի պաշտոնը։ Գեներալը կտրականապես հերքում է դա՝ ավելացնելով, որ նման հնարավորություն եղել է 1919 թվականին, սակայն ինքը հրաժարվել է։
 
1936 թվականին հունվարի 23-ի հարցաքննության ժամանակ Մովսես Սիլիկյանը հայտնում է, որ մինչև 1928 թվականը նամակագրություն է ունեցել Թովմաս Նազարբեկյանի հետ, իսկ Հ. Մուշեղյանի հետ ծանոթ է եղել [[Կարս]]ից, որտեղ նրա եղբայրն ունեցել է լուսանկարչատուն<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 15։</ref>։ Այդ տիկնոջ հետ հաջորդ հանդիպումը տեղի է ունեցել [[Վան]]ում, որտեղ նա աշխատել է սանիտարական լազարեթում<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 10։</ref>, իսկ Ամերկոմում ծառայելիս ծանոթացել է [[Վարազդատ Տերոյան]]ի հետ։ Մովսես Սիլիկյանը հերքել է, որ վերը նշված անձանց հետ վարել է հակախորհրդային և հակապետական բնույթի զրույցներ, ինչպես օրինակ՝ «Իրանում երբեք խորհրդային իշխանություն չի հաստատվի»<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 19։</ref>։ Քննիչի հարցին, թե՝ ո՞վ է Տյոմա Սիլիկովը, գեներալը պատասխանում է, որ նա իր հորեղբոր տղան է՝ Արտյոմը, նախկին ռուսական բանակի Գլխավոր շտաբի սպա։ Նա ծառայել է գեներալ Ա. Դենիկինի բանակում, ապա վտարանդվել է արտասահման<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 18։</ref>։ 1936 թվականի հունվարի 26-ի հարցաքննության ժամանակ Մ.Մովսես Սիլիկյանը կրկին պնդում է, որ իրեն մեղավոր չի համարում<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 35։</ref>։
 
1936 թվականի փետրվարի 27-ի որոշման մեջ ՆԳԺԿ-ի քաղաքական գաղտնի բաժնի լիազոր Ջամջյանը, ուսումնասիրելով Մովսես Սիլիկյանի դեմ հարուցված թիվ 4061 գործը, եկել է եզրակացության, որ բոլոր մեղադրանքները հետաքննությունն ապացուցել է։ Լիազորը, սակայն, հաշվի առնելով Սիլիկյանի տարիքը (74 տարեկան), որոշում է նրան ազատել կալանքից՝ Երևանից չբացակայելու պայմանով, մինչև որ ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ Հատուկ խորհրդակցությունը չընդունի համապատասխան որոշում<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 39։</ref>։ Փետրվարի 29-ին Սիլիկյանը պարտավորագիր է գրում Երևանից չբացակայելու մասին և ազատ է արձակվում<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 40։</ref>։ 
Տող 103 ⟶ 102՝
Հայկական բանակի գեներալ-լեյտենանտ Մովսես Սիլիկյանի նկատմամբ ներկայացված մեղադրանքը չեղարկվեց միայն 1987 թվականի նոյեմբերի 10-ին, երբ [[ՀԽՍՀ Գերագույն դատարան]]ը չեղյալ հայտարարեց ՆԳԺԿ-ի Եռյակի որոշումը<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1124, թ. 38։</ref><ref group="Նշում">Բառացի նշանակում է՝ օպերատիվ հաշվառման գործերի գունավորում՝ որակավորում։ Պետական անվտանգության օպերատիվ աշխատակիցը, հիմք ընդունելով կասկածյալի արարքի կամ հանցանքի վտանգավորությունը, տվել է համապատասխան գունավորում՝ որակավորում կամ գնահատական։ Նման որակավորման ցանկը սահմանվում էր ՆԳԺԿ-ի, իսկ հետագայում՝ ՊԱԿ-ի հատուկ հրամանով։</ref>։ Այս վճռի պատճառը եղել է Սիլիկյանի որդու՝ Գեորգիի դիմումը ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի նախագահ Վ. Չեբրիկովին<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1125, թ. 16։</ref>։ Միաժամանակ Գեորգի Սիլիկյանը խնդրել է հայտնել հոր մահվան հանգամանքները, տարեթիվը և վայրը։
 
1988 թվականի հունվարի 14-ին ՀԽՍՀ ՊԱԿ-ի նախագահ Մ.[[Մարիուս ՅուզբաշյանըՅուզբաշյան]]ը դիմում է [[ՀԽՍՀ արդարադատության նախարարություն|ՀԽՍՀ արդարադատության նախարար]] Ա. Դադայանին՝ խնդրելով հրահանգել, որպեսզի Երևանի Սպանդարյան շրջանի Քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման բաժնում (ՔԿԱԳԲ) գրանցել Մ.Մովսես Սիլիկյանի մահը, որը տեղի է ունեցել 1937 թվականի նոյեմբերի 22-ին<ref>ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1125, թ. 19։</ref><ref group="Նշում">1988 թվականի հունվարի 25-ին ՀԽՍՀ ՊԱԿ-ի X բաժնի պետ փոխգնդապետ Ե. Աթթարյանը դիմում է Ադրբեջանի ԽՍՀ գործընկերոջը՝ փոխգնդապետ Բ. Ջամբարովին, խնդրելով, որպեսզի Բաքու քաղաքի բնակիչ Գեորգի Սիլիկովին տեղեկացնի, որ հայրը 1937 թվականի նոյեմբերի 16-ին դատապարտվել է պատժի առավելագույն չափի՝ գնդակահարության։ Գ. Սիլիկովը հոր մահվան վկայականը կարող է ստանալ Երևանի Սպանդարյան շրջանի ՔԿԱԳԲ-ից։ Փետրվարի 10-ին Բ. Ջամբարովը պատասխան գրությամբ հայտնում է, որ Գ. Սիլիկովը հրավիրվել է ՊԱԿ և նրան բանավոր տեղեկացվել է հոր մահվան հանգամանքների և մահվան վերաբերյալ տեղեկանք ստանալու հնարավորության մասին. տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 1191, ց. 1, գ. 1125, թ. 19, թ. 20 և շրջ.։</ref>։
 
== Կարծիքներ ==
Տող 111 ⟶ 110՝
* Ռուսաստանի Սուրբ Ստանիսլավի 2-րդ աստիճանի շքանշան (1910),
* Սուրբ Գեորգիի շքանշան (1916)։
 
== Տես նաև ==▼
* [[1930-ականների բռնաճնշում]]▼
 
== Նշումներ ==
{{Ծանցանկ|group=Նշում}}
 
== Ծանոթագրություններ ==▼
▲== Տես նաև ==
{{ծանցանկ|2}}▼
▲* [[1930-ականների բռնաճնշում]]
 
== Գրականություն ==▼
* [[Տիգրան Պետրոսյանց|Տիգրան Հայազն]], Գարեգին Ղազարյան, 1000 հայազգի գեներալներ, ծովակալներ։ Երևան, [[2009]] թ., էջ 118-119։▼
* [http://lraber.asj-oa.am/6107/1/2012-4_(291).pdf Карапетян М. Л., Генерал-лейтенант Мовсес Силикян (К 150-летию со дня рождения), Вестник общественных наук НАН РА, N 4, 2012, с. 291-294] {{ref-ru}}▼
 
== Աղբյուրներ ==
* {{cite book | title=Գեներալ-լեյտենանտ Մովսես Սիլիկյան (կենսագրության անհայտ էջեր) | publisher=Պատմաբանասիրական հանդես | author=Սահակյան, Ռուբեն | year=2012 | location=Երևան | pages=63-74։ | isbn=0135-0536}}
 
▲== Ծանոթագրություններ ==
▲{{ծանցանկ|2}}
 
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.hayzinvor.am/16898.html Սարդարապատի հերոսը. գեներալ Մովսես Սիլիկյան] {{ref-hy}}
* [http://www.hayzinvor.am/27114.html Մոսվսես Սիլիկյան․ Հայ ժողովրդի ուտի զավակը] {{ref-hy}}
 
▲== Գրականություն ==
▲* [[Տիգրան Պետրոսյանց|Տիգրան Հայազն]], Գարեգին Ղազարյան, 1000 հայազգի գեներալներ, ծովակալներ։ Երևան, [[2009]] թ., էջ 118-119։
▲* [http://lraber.asj-oa.am/6107/1/2012-4_(291).pdf Карапетян М. Л., Генерал-лейтенант Мовсес Силикян (К 150-летию со дня рождения), Вестник общественных наук НАН РА, N 4, 2012, с. 291-294] {{ref-ru}}
 
{{DEFAULTSORT:Սիլիկյան, Մովսես}}
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Մովսես_Սիլիկյան» էջից