«Հասան-Ջալալյաններ»–ի խմբագրումների տարբերություն

|անուն = Հասան-Ջալալյաններ

|բնօրինակ = Հասան-Ջալալյաններ

|երկիր = [[Մեծ Հայք]], [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] նահանգ

|տիրույթ = [[Խաչեն]], [[Վարանդա]], [[Դիզակ]], [[Գյուլիստան]], [[Ջրաբերդ]]

== Ծագում ==

Հասան-Ջալալյանների տոհմը ծագում է հին հայկական<ref name="Шнирельман2"/><ref name="Тревер"/><ref name="Clifford Edmund Bosworth">{{գիրք |հեղինակ = |վերնագիր= The History of Al-Tabari. Storm and stress along the northern frontiers of the ʻAbbāsid Caliphate |հղում = |ответственный = Под ред. Clifford Edmund Bosworth |հրատարակություն = SUNY Press |թվական = 1991 |հատոր = 33 |էջեր= 76-77}}:<blockquote>Sahl b. Sunbat (Armenian Smbat), from a local Armenian family of eastern Transcaucasia, lord of Shakki (Shak’e) to the north of the upper reaches of the Kur River</blockquote></ref> ազնվական [[Առանշահիկներ|Առանշահիկ]] <ref>{{հոդված |հեղինակ = Վլադիմիր Մինորսկի |վերնագիր = Caucasia IV |հղում = |հրատարակության հեղինակ = |հրատարակություն = Bulletin of the School of Oriental and African Studies |հրատարակություն = University of London |թվական = 1953 |հատոր = 15 |համար= 3 |էջեր =508}}:<blockquote>Which must be understood only as a sublimation of the more modest local title ''Aran-shahik''.</blockquote></ref> (կամ Եռանշահիկ տոհմից<ref name="Минорский2"/>), ովքեր իշխում էին «Հայոց արևելից կողմանց»՝ [[Կուր]] գետից արևելք ընկած տարածքներում ([[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] և [[Ուտիք]])։ [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] հաղորդած տեղեկությունների համաձայն<ref>Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն. II գիրք , գլուխ 8</ref> և ըստ [[Մովսես Կաղանկատվացի|Մովսես Կաղանկատվացու]] «Աղվանից աշխարհի պատմություն» աշխատության<ref>Մովսես Կաղանկատվացի, Աղվանից աշխարհի պատմություն, I գիրք, գլուխ 15; II գիրք, գլուխ 27</ref>՝ Առանշահիկները եղել են [[Հայկ նահապետ]]ի սերունդներից Առանի ժառանգները։ Այս տոհմի նոր վերածնունդը սկսում է [[Հայաստանը զարգացած միջնադարում|զարգացած միջնադարում]]՝ 820-ական թվականներից։ Այդ ժամանակ [[Արմինիա կուսակալություն|Արմինիա կուսակալության]] տարածքում հայ իշխանները՝ [[Բագրատունիներ]]ը, [[Արծրունիներ]]ը և [[Սյունիներ]]ը հասել էին բարձր ինքնավարության։ [[Աղվանք|Աղվանից]] թագավորության [[Միհրանյաններ|Միհրանյան]] արքայատոհմի վերջին<ref name="Шнирельман2"/><ref name="Минорский"/> ներկայացուցիչ [[Վարազ-Տրդատ Բ]]-ն սպանվում է<ref>{{Գիրք|անվանում=Իրանիկա|հղում=http://www.iranica.com/articles/arran-a-region|վերնագիր=Arran|հեղինակ=C. E. Bosworth}}:<blockquote>The Mihranids were extinguished through the assassination of Varaz-Trdat II by Nerseh Pʿiłippean in 207/822-23, and the Armenian prince of Šakkī to the north of Arrān, Sahl i Smbatean (Arabic, Sahl b. Sonbāṭ), extended his power over Arrān.</blockquote></ref> և Առանշահիկների տոհմը վերականգնում է իր պատմական իրավունքները [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի արևելյան հատվածում։ Միհրանյանները ունեին իրանական ծագում<ref name="Шнирельман2"/> և Աղվանքում իշխում էին 6-րդ դարի վերջից սկսած, երբ այնտեղից վտարում էին Առանշահիկ իշխաններին<ref name="Тревер">{{Գիրք |հեղինակ= Կամիլա Տրևեր |վերնագիր = Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература) |վայր= Մոսկվա-Լենինգրադ |թվական= 1959 |էջեր= 232}}: <blockquote>։ Не имеем ли мы тут дело с захватом власти местным гардманским владетелем (может быть, с помощью персов), уничтожившим представителей армянских княжеских родов, владевших землями в этой области. Историк в рассказе своем говорит о враждебности Михрана к древнему армянскому роду Ераншахиков (владетели Арцаха), членов которого он почти поголовно истребляет. Все это дает основание думать, что в сохраненном у автора предании мы имеем дело с отзвуками борьбы между арменизированными албанскими и армянскими феодальными родами за захват сюзеренных прав над феодальной Албанией.</blockquote></ref>, բայց հայկական միջավայրում հայանում են<ref name="Тревер"/><ref name="Шнирельман2">{{Գիրք |հեղինակ= Շնիրելման |վերնագիր = Войны памяти |վայր= |թվական= |էջեր= 197}}<blockquote>В VII—IX вв. в Карабахе правила Михранидская династия, персидская по происхождению, но быстро арменизировавшаяся. После гибели его последнего представителя в 821 г. власть перешла к старой армянской династии Араншахиков</blockquote></ref>։ Կաղանկատվացին հայտնում է, որ «''…Միհրանի տոհմը խնամիանում է հայ իշխանների հետ, որպեսզի բարեկամության արդյունքում համատեղ իշխեն արևելյան կողմում''»<ref name="кн. III, гл. XXIII"/>. 821 թվականից սկսած, երբ Միհրանյանները վերջնական անկում են ապրում<ref name="Минорский"/>, Առանշահիկների տան նոր ներկայացուցիչ [[Սահլ Սմբատյան]]ը վերականգնում է տոհմի իշխանությունը։ Նա արաբական աղբյուրներում հիշատակվում է որպես «Սահլ իբն Սունբատ ալ-Առմանի» ({{lang-ar|ساحل بن سنباد الأرمني}})<ref>{{Գիրք |հեղինակ = ալ-Մասուդի |մաս = |վերնագիր = Золотые копи и россыпи самоцветов (История Аббасидской династии 749-947 гг) |բնօրինակ = |հղում = http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Masudi_2/frametext8.htm |ответственный = |վայր = Մոսկվա |թվական = 2002 |էջեր = 262}}:<blockquote>Когда [же] понял Бабак, что случилось с ним и что угрожает ему, бежал из мест этих, бросив жилище свое. [Сам] он, брат его, дети его и родичи, и [те], кто последовал за ним из приближенных его, переоделись и облачились в платья путешественников, торговцев и караванщиков. И [Бабак] остановился в [некоем] месте во владениях Сахла б. Сунбата — из армянских вельмож — на некоем водоеме. Неподалеку от них [был] пастух овец, и они купили у него овцу и договорились о покупке кое-какой провизии. [Тогда] [пастух] немедленно отправился к Сахлу б. Сунбату ал-Армани и сообщил ему известие…</blockquote></ref>, այսինքն՝ Սմբատի որդի Սահլ, իսկ Կաղանկատվացին իրեն կոչում է «Սահլ՝ Հայկի սերնդից»<ref name="кн. III, гл. XXIII">{{գիրք|հեղինակ = Մովսես Կաղանկատվացի |մաս = |վերնագիր = Աղվանից աշխարհի պատմություն գլուխ XXIII |բնօրինակ = |հղում = |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = |հրատարակչություն = |թվական = |հատոր = III |էջերի թիվ = |մեջբերվող էջեր = |սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>։ Այդպիսով Սահլ Սմբատյանը, Հասան-Ջալալյանների հեռավոր նախնին, չէր կարող ծագել<ref name="Минорский2">{{հոդված |հեղինակ = Վլադիմիր Մինորսկի |վերնագիր = Caucasia IV |հղում = |հրատարակության հեղինակ = |հրատարակություն = Bulletin of the School of Oriental and African Studies |հրատարակություն = University of London |թվական = 1953 |հատոր = 15 |համար= 3 |էջեր = 508-509}}:<blockquote>The title ''Eranshahik'', under which the historian of Albania presents him in this passage, is probably given him in anticipation, for immediately after, and under the same year, Moses speaks of the murder of the last Mihranid Varaz-Trdad by a certain Ter-Nerseh P’ilippean. We do not know whether the latter acted on behalf of Sahl, but Sahl surely profited by the crime, as he assumed the title of the victim. As Varaz-Trdad is called the ''last'' Mihranid, it is clear that Sahl did not belong to that house. </blockquote></ref> Միհրանյանների տոհմից։ Իր հաջորդները հայտնի էին նաև որպես «Հայկյաններ»<ref name="P'arisos"/>։ Սահլը արաբական անվանում է, ըստ Մաքվարտի՝ անվանումը եղել է Սահակ<ref name="Минорский"/>։

* [[Սահլ Սմբատյան]]<ref name="Минорский2"/> (մահացել է [[855]])

* [[Հովհաննես (Խաչենի իշխան)]] (ավագ որդի)

 

Նոր ժամանակներում Հասան-Ջալալյանները կարևոր դեր են խաղում հայ ազգային-ազատագրական շարժման մեջ։ Մասնավորապես 1724-1731 թվականներին նրանք ղեկավարում են [[Արցախի ազատագրական պայքար (1724-1731)|Արցախի ազատագրական պայքար]]ը օսմանյան զորքերի դեմ, և 1736 թվականին Իրանի նոր ղեկավար [[Նադիր շահ]]ը ճանաչում է նրանց իշխանությունը [[Խամսայի մելիքություններ|հինգ մելիքությունների]] վրա։ 1747 թվականին Վարանդայի ներսում առաջացած գահակալական կռիվների արդյունքում մելիքության գլխավոր բերդը՝ [[Շուշի]]ն, հանձնվում է ինքնակոչ իշխանին օգնության հասած Փանահ խանին<ref>Мирза Джамал Джеваншир Карабахский, [http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1154.html История Карабага] гл. 3</ref>։ Վերջինս թյուրքական ծագում ունեցող քոչվորական ցեղի առաջնորդ էր, որի որդու՝ Իբրահիմ խանի ղեկավարությամբ երկրամասը ենթարկվում է ռազմական հարձակման։ Ամբողջ [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] նահանգը, ինչպես նաև՝ [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիքի]] հարավային հատվածը՝ [[Զանգեզուր]]ը և հարավային [[Ուտիք]]ը մտնում են վարչաքաղաքական նոր միավորի՝ [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի խանության]] մեջ<ref>Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 3, գիրք 2, Երևան, 1973</ref>։

 

== Հայտնի Հասան-Ջալալյաններ ==