«Ընկուզենի սովորական»–ի խմբագրումների տարբերություն

Տերևաթափ ծառ է՝ 20 -30 մ բարձրությամբ, խիտ տնկարկներում ([[անտառ]]<nowiki/>ներում) ուղիղ, գեղեցիկ բնով, որի տրամագիծը հասնում է 1,5-2 մ-ի, փոքր սաղարթով: Կեղևը մոխրագույն է, ճաքճքված: Ազատ պայմաններում բունը կարճ է, հզոր, տարածված ճյուղերով և ցրված, լայն սաղարթով: Ընձյուղները հարթ են, տերևները բնորոշ հոտ ունեն, կենտ փետրաձև են, 20-40 սմ երկարությամբ:

Միատուն է, ծաղիկները բաժանասեռ են: Առէջային ծաղիկները գտնվում են նախորդ տարվա ճյուղերի վրա, ծաղկելիս ցած են հակվում, կանաչ են, 8 —12 սմ երկարությամբ: Վարսանդայինծաղիկները 2—4-ական, տեղավորված են ընձյուղների գագաթներին: Սպին խոշոր է, կարմրավուն: Մեղրատու է, ծաղկում է տերևների բացվելու հետ միաժամանակ:

Ունի պրոտանդրիկ և պրոտոգինիկ անհատներ ծաղկման ժամկետների 15-օրյա տարբերությամբ: Կեղծ կորիզապտուղները (ընկույզ) հասունանում են օգոստոսի վերջին և սեպտեմբերի ընթացքում: Կեղևը փայտացած է, կարծր, արտաքինից ծածկված կանաչ, մսալի պատյանով: Սերմնային ծագում ունեցող սովորական ընկուզենին աճման ազատ պայմաններում 7 —8 տարեկանում կազմավորում է հատուկենտ առէջային, իսկ 10-12 տարեկանում՝ հատուկենտ վարսանդային ծաղիկներ: Այդ տարիքում ընկուզենին աննշան բերք է տալիս (մինչև 1,5 կգ), իսկ պտուղների զգալի բերք՝ 30 —40 տարեկանում (մեկ ծառից մինչև 50կգ): Առատորեն պտղաբերում է մինչև խոր ծերություն:

Մեկ ծառը կարող է տալ մինչև 200, նույնիսկ 400 կգ բերք: Ամեն տարի առատորեն ծաղկում է, սակայն ուշ գարնանային ցրտահարությունների հետևանքով որոշ տարիներին բոլորովին բերք չի տալիս: Պտուղը գնդաձև է կամ ձվաձև, արտաքին կանաչ պտղապատյանը' մսալի, իսկ ներքինը' ամուր է, փայտացած, անհարթ, կնճռոտ մակերեսով: Պտուղը ոչ լրիվ միջնապատի միջոցով բաժանվում է 2 կամ 4 մասի:

Ընկուզենին ունի տնտեսական կարևոր նշանակություն: Օգտագործվում է կանաչապատման, անտառապատման, դաշտապաշտպան անտառաշերտերի համար և, միևնույն ժամանակ, պտղատու հրաշալի տեսակ է: Գործնականում ընկուզենու բոլոր օրգանները օգտագործվում են ժողովրդական տնտեսության տարբեր բնագավառներում:

Ընկույզը խիստ արժեքավոր սննդամթերք է. այն 3 անգամ ավեփ է [[ճարպ]] պարունակում, քան կտավատը կամ արևածաղիկը (45-78 °): Ընձյուղի յուղը դյուրամարս է, պարունակում է զգալի քանակությամբ պրովիտամին A, չհագեցած յուղաթթուներ, որոնք խիստ կարևոր են մարդու օրգանիզմի համար: Ընկույզի միջուկը պարունակում է նաև 8—21 % սպիտակուցներ և 5-15,6 %: Կանաչ վիճակում պտղի արտաքին կեղևը պարունակում է 1050—3036 մգ/տոկոս վիտամին C, 15—25 % դաբաղանյութեր, գալլային և էգալլային թթուներ: ճասուն պտղի միջուկը պարունակում է A, B, C, վիտամիններ և այլ օգտակար նյութեր: Կանաչ պտղապատում C վիտամինն ավելի շատ է, քան կիտրոնի, մասուրի, սև հաղարջի պտուղներում: Բացի այդ, կանաչ պտուղները պարունակում են [[կիտրոնաթթու]] և [[խնձորաթթու]], [[կալցիումի ֆոսֆատ]] և այլն: Դրանից պատրաստում են ընկույզի կաթ, կոնֆետներ, հալվա: 100 գ միջուկը պարունակում է մինչև 800 կկալ: Ընկույզի 1 կգ միջուկը կարող է փոխարինել մեկական կգ մսին, ձկանը, կարտոֆիլին, տանձին և 1 լ կովի կաթին' միասին վերցրած: Ընկույզը իր կալորիականությամբ 8 անգամ գերազանցում է ցորենի հացին, 11 անգամ կովի կաթին, 7 անգամ'կարտոֆիլին, 15 անգամ՝ տանձին և այլն: ճատուկ արժեք են ներկայացնում ընկույզի միջուկում պարունակվող երկաթի ու կոբալտի աղերը: Արյան պակասություն ունեցողներին խորհուրդ է տրվում է ընկույզն օգտագործել որպես բուժիչ սնունդ: Ընկուզենու կանաչ տերևները պարունակում են իրենց կշռի 4-5 %-ի չափով [[վիտամին C]], [[կարոտին]] ( A պրովիտամին), [[Վիտամին B1|վիտամին B]] , դաբաղանյութեր, մինչև 0,3 % եթերայուղեր, յուգլանդին ալկալոիդ, 0,3 % ինոզիտ (մկանային շաքար) և յուգլոն ներկանյութը, որը միաժամանակ ունի մանրէասպան հատկություն: Այդ նյութի շնորհիվ է, որ ընկույզի տերևները մահացու են մանրէների, միջատների և նույնիսկ որոշ ձկների համար:

Տերևները և պտուղները օգտագործվում են ժողովրդական բժշկության մեջ: Պտղապատյանից ներկ են ստանում՝ [[Բուրդ|բրդյա]], [[փայտ]]<nowiki/>յա իրերը ներկելու համար: Հասուն պտղի կեղևը օգտագործում են լինոլեում, սրաքար, դինամիտ, ակտիվացված ածուխ, պարարտանյութ ստանալու համար: Ընկուզենին միաժամանակ արժեքավոր անտառային ծառատեսակ է: Նրա արհեստական տնկարկներում ծառերի սաղարթը շուտ է միակցվում, որի շնորհիվ ստեղծվում է տիպիկ անտառային միտռսվայր: Ընկուզենին միանգամայն պիտանի է նաև Էրոզացված, չոր ու քարքարոտ լանջերի կանաչապատման համար, հզոր արմատայինդ համակարգը, բնային մացառներ առաջացնելու ունակությունը մեծ դեր է կատարում էրոզիայի դեմ պայքարի գործում: Սովորական ընկուզենին Հայաստանի տարածքում վաղուց է մշակվում: Կան նաև բավականին ցրտադիմացկուն, բավարար պտղաբերող սորտեր, որոնք աճում են մեր հանրապետության նույնիսկ բարձրլեռնային շրջաններում:

Օրինակ, [[Սևանա լիճ|Սևանի]] ավազանում, Դոմաձոր գյուղում հանդիպում են 85-90 տարեկան ծառեր' 14-16 մ բարձրությամբ և 70—80 սմ բնի տրամագծով: Չնայած թեթևակի, երբեմն էլ խիստ ցրտահարություններին, այդ ծառերը լավ են աճում և ուշ գարնանային ցրտահարություններից չտուժելու դեպքում հաճախ առատորեն պտղաբերում են: Դրանք ընկուզենու ցրտադիմացկուն, բարձրլեռնային պայմաններին հարմարված ռասայի ներկայացուցիչներ են և մեծ հնարավորություն են ստեղծում ընկուզենին բարձրլեռնային պայմաններում մշակելու համար: Անհրաժեշտ է մթերել այդ խիստ արժեքավոր ծառերի սերմերը և տրամադրել բարձրլեռնային տնկարաններին: Չնայած մեծ տարիքին, այդ ծառերը պտղաբերում են և տարեկան աճը կազմում է 12-15 սմ: [[Գյումրի]] քաղաքում 2-3 տասնամյակ առաջ աճում էր ընկուզենու մի խոշոր ծառ, որի տարիքը անցնում էր 100-ից, իսկ բարձրությունը' 18մ-ից, բնի տրամագիծը կազմում էր 100 սմ: Ծառը առատորեն պտղաբերում էր: Քաղաքի վերակառուցման աշխատանքների ընթացքում այդ միակ ծառը հատվեց: Հայաստանի մյուս դենդրոլոգիական շրջաններում ամենուրեք ընկուզենին հաջողությամբ է ընտելացել, բացառությամբ բարձրլեռնային այն շրջանների, որոնք գտնվում են ծովի մակերևույթից 2000 մ-ից ավելի բարձրության վրա: Ընկուզենու համար բարենպաստ են համարվում մեզոֆիլ անտառային և ցածրադիր շրջանները:

Բնական պայմաններում տարածված է [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզում]], [[Միջին Ասիա]]<nowiki/>յում և [[Չինաստան]]<nowiki/>ում։ Հայաստանում հիմնականում հանդիպում են [[Մարտունի (Գեղարքունիքի մարզ)|Մարտունի]]<nowiki/>ում, [[Ծովինար (գյուղ)|Ծովինար]]<nowiki/>ում, Ձորագյուղում, [[Դետաշեն]]<nowiki/>ում, [[Վարդենիկ]]<nowiki/>ում, Ջիլում, [[Փամբակ (Գեղարքունիքի մարզ)|Փամբակ]]<nowiki/>ում, [[Արտանիշ]]<nowiki/>ում։ Ընկուզենին բավականին լավ է հարմարվել և զգալի բերք է տալիս Շիրակի պայմաններում: Գյումրի քաղաքում, ինչպես նաև [[Փանիկ]], Անի-պեմզա և [[Մեղրաշեն]] բնակավայրերում կան բավականին խոշոր, առողջ ընկուզենիներ, որոնք չնայած թեթևակի ցրտահարություններին, հաջողությամբ են հարմարվել տեղի բնակլիմայական պայմաններին: Փանիկ գյուղում (Արթիկի շրջան) հանդիպում են ընկուզենու 90 —100 տարեկան խոշոր ծառեր, որոնք հասնում են 14-15 մ բարձրության, իսկ բնի տրամագիծը (գետնից 130 սմ բարձրության վրա) գերազանցում է 80-120 սմ-ը: Հայաստանում վայրի վիճակում աճում է փոքր զանգվածներով, կաղնու և բոխու խառն անտառներում, ստորին և միջին լեռնային գոտիների կիրճերում ու սարալանջերում, ծովի մակերևույթից 1400-1800 մ, տեղ-տեղ մինչև 2000 մ բարձրությունների վրա: Հայտնի են սովորական ընկուզենու 600 այլատեսակներ, ձևեր, սորտեր: