«Անձնանուն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ Ռոբոտ․ Տեքստի ավտոմատ փոխարինում (-հայակական +հայկական)
չ վերջակետների ուղղում, փոխարինվեց: վ: → վ։ (57)
Տող 1.
{{Արևմտահայերեն|Անձնանուն}}
'''Անձնանուն''' կամ '''անուն''', անձի անվանումը հասարակության մեջ նրան անհատականացնելու նպատակով:նպատակով։ Ներառում է [[ծնունդ]]ը գրանցելիս կամ վաղ տարիքում ծնողների ընտրությամբ տրված անունը, ազգանունը:ազգանունը։ Ըստ [[Գիտություն|գիտության]] մեջ լայն տարածում գտած տեսակետի, մարդկանց անունները ծագել են [[մարդ]]ու զարգացման վաղ շրջանում, ի սկզբանե գոյություն են ունեցել բոլոր ցեղերի ժողովուրդների մոտ:մոտ։
 
== Ծագումը և ձևերը==
Անձնանունները առաջացել են [[հասարակ անուն]]ներից և քիչ՝ աոանձին վանկերի կամ հնչյունների ու տառերի միացումից:միացումից։ Ըստ [[Հրաչյա Աճառյան]]ի, անունների մեջ արմատական բաոեր չկան, դրանք նշանակությամբ օժտված բարդ կամ ածանցված բառեր են:են։ Հնում մարդկանց անվանակոչել են նաև նկատի ունենալով արտաքինը կամ բնավորությունը բնութագրող հատկանիշները, ինչպես՝ [[Լենկ Թեմուր]] (կաղ Թեմուր), [[Իվան IV Ահեղ|Իվան Ահեղ]], [[Աշոտ Մսակեր]], [[Աշոտ Գ Ողորմած|Աշոտ Ողորմած]]: Անունները մի լեզվից մյուսին անցնելով և ենթարկվելով հնչյունափոխության կորցրել են իրենց նախնական նշանակությունը:նշանակությունը։ Ներկայումս ոչ ոք չի խորհում այն մասին, որ Թովմաս նշանակում է «երկվորյակ» և սկզբնապես տրվել է երկվորյակներից մեկին, Պողոս անվանելիս ամենևին նկատի չեն ունենում, որ դա նշանակում է «փոքրիկ»: Անուններ ստեղծել են նաև կապված զանազան դեպքերի հետ:հետ։
 
==== Տոտեմիստական շրջան ====
Զարգացման ցածր մակարդակի վրա գտնվող ժողովուրդների մոտ անունները հաճախ ունեն տոտեմիստական ծագում:ծագում։ Սամոա կղզու բնակիչները ծննդաբերության ժամանակ կոչում են զանազան տոտեմների անվանումներ, երեխայի ծննդյան պահին արտասանած անվանումը դառնում է նրա անունը:անունը։ Տոտեմիստական շրշանից մնացած առանձին անուններ կարելի է հանդիպել այժմ քաղաքակիրթ ժողովուրդների մոտ, ինչպես [[հրեաներ]]ի մոտ՝ Ռաշել (գառնուկ), Լեա (կով): Հին Արևելքում սովորություն կար աստվածների անուններից կազմված անձնանուններ ստեղծել օրինակ՝ Նիշուբուր Ամամու (Նիշուբուր աստվածուհին մայրս է):
 
==== Հին Հռոմ ====
[[Հին Հռոմ]]ում հանրապետության ժամանակներից ի վեր քաղաքացիների անունները կազմում էին անձնանունից (Մարկոս), տոհմի կամ զարմի անվանումից (Տուլիուս) և մականունից, որը հաճախ նշում էր՝ ընտանիքի ճյուղը (ինչպես «[[Ցիցերոն]]», որ նշանակում է «սիսեռ»): Այս երեք բաղադրյալները (լատիներեն՝ tria nomina՝ երեք անուն) երբեմն լրացվում էին երկրորդ մականունով, որը զանազանում էր [[պատրիկներ]]ին մյուս քաղաքացիներից:քաղաքացիներից։ Գոյություն ուներ ավանդույթ՝ անձնանունով անվանակոչել ընտանիքի առաջին չորս արու զավակներին:զավակներին։ Մնացածներին անվանակոչում էին ըստ թվական կարգի (Քինտոս՝ հինգերորդ, Սեքստոս՝ վեցերորդ են):
 
==== Սեմիտական ժողովուրդների մոտ և արաբական մշակույթում ====
Սեմիտական ժողովուրդները երեխային անվանակոչում էին կապելով աստծո հետ, ինչպես Հովհաննես, որ ծագել է «Եհովան ողորմած է» բառերից:բառերից։ Սեմիտական անձնանուններում գործածվում էին և արաբների մոտ այժմ էլ գործածվում են հոր և որդու անունները, ինչպես՝ Հասան իբն Հյուսեին (Հասան որդի Հյուսեինի) կամ Հասան իբն Հյուսեին աբու Ալի (Հասան որդի Հյուսեինի հայր Ալիի):
 
==== Քրիստոնեական անունների ծագումը ====
[[Պատկեր:Mkrtich.jpg|մինի|150px|Տարբեր ազգի ներկայացուցիչներ կրում են Հին և Նոր Կտակարաններից անուններ]]
[[Քրիստոնեություն|Քրիստոնեության]] տարածումը լայն շրջանառության մեջ դրեց [[Հին Կտակարան|Հին]] և [[Նոր Կտակարան]]ներում հիշատակված եբրայական անունները, թեև դրանք բարձր քաղաքակրթության հասած ժողովուրդների մոտ ամբողջությամբ չարտամղեցին հին անունները:անունները։ Անվանակոչման հարցում ավանդույթների բազմազանության փոխարեն առաջ եկան ընդհանուր տենդենցներ:տենդենցներ։ [[Միջնադար]]ում գլխավորը դարձավ մկրտության անունը, որն առավելապես որևէ սրբի անուն էր՝ փոխառված այլ լեզուներից և հաճախ հնչյունափոխված:հնչյունափոխված։ [[Վերածննդի դարաշրջան|Վերածննդի շրջանում]] լայն տարածում ստացան անտիկ քաղաքակրթությունից եկած անունները:անունները։ Բուրժուակսւն հեղափոխությունների շրջանում անձնանուններ դարձան շատ հասարակ անուններ:անուններ։
 
==== Մուսուլմանական և Բուդդայական անունների ծագումը ====
[[Իսլամ]]ի տարածման հետևանքով [[Ասիա]]յի և [[Աֆրիկա]]յի շատ ժողովուրդներ, ընդունելով արաբների կրոնը, փոխ առան նաև նրանց անունները:անունները։ [[Բուդդայականություն|Բուդդայական կրոն]]ին հետևող ժողովուրդների մոտ փոխառությունները գրեթե բացակայում են:են։ Համեմատաբար քիչ են և հիմնականում շատ ավելի ուշ շրջանի արդյունք նշանակությունից զուրկ հնչյուններից, վանկերից և բառերից հորինված անունները:անունները։
 
==== Անունները տարբեր երկրներում ====
Մի շարք ժամանակակից անթրոպոնիմիկական համակարգերում (հայկական, ռուսական, ևն) ամեն ոք ունի անձնանուն (ընտրված սահմանափակ ցուցակից), հայրանուն և ազգանուն (վերջինների հնարավոր թիվը գործնականորեն անսահմանափակ է): Եղել են և կան տարբեր անթրոպոնիմիկական համակարգեր:համակարգեր։ [[Իսպանիա]]յում և [[Պորտուգալիա]]յում, օրինակ՝ անձը սովորաբար ունի մի քանի անուն ([[Կաթոլիկություն|կաթոլիկ եկեղեցական]] ցուցակից), հայրական և մայրականազգանունները, [[Իռլանդիա]]յում՝ անձնանուն (սահմանափակ ցուցակից) ագգանվան փոխարեն՝ հոր անուն֊ից ածանցված անուն:անուն։ [[Չինաստան]]ում, [[Կորեա]]յում, [[Վիետնամ]]ում անունը կազմվում է միավանկ ազգանունից (տարբեր ժամանակաշրջաններում դրանք հաշվվում էին 100 - 400) և անձնանունից, որը սովորաբար կազմված է լինում երկու միավանկ բառերից, ընդ որում անձնանունների թիվը սահմանափակ է:է։
 
== Զարգացում ==
Անունները ապրել են երկարատև [[էվոլյուցիա|զարգացում]]՝ կորցնելով իրենց նախնական ստուգաբանական կամ [[կրոն]]ական նշանակությունը:նշանակությունը։ Դրանք հետագայում սկսել են տրվել բարեհնչունության համար, տվյալ անունը կրած գործչի, գրողի, արվեստագետի հանդեպ ունեցած սիրուց կամ հարգանքից դրդված, ծնողի կամ նախնիի հիշատակը հավերժացնելու նկատառումով, զավակի մոտ ֆիզիկական և հոգեկան լավ հատկանիշներ տեսնելու ակնկալությամբ, նորաձևության մոլուցքից դրդված:դրդված։ Անունների փոխառությունները հետևանք են ոչ միայն կրոնական մշակութային շփումների ու փոխազդեցությունների, այլև ռազմական արշավանքների, զավթումների, նվաճված ժողովուրդների նկատմամբ կիրառած, բռնությունների և ճնշման:ճնշման։ Այդ պատճառով անունների փոխառության երևույթի մեջ միշտ տեսել են ուծացման վտանգ և, բնականաբար, ազգային զարթոնքի հետ մեկտեղ վերածնվել մեծ տարածում են ստացել բուն ազգային կամ տվյալ ազգի ու ժողովրդի պատմության և մշակույթի կարևոր իրադարձությունների հետ կապված անունները:անունները։
 
== Անթրոպոնիմիկա ==
Տող 32.
== Հայկական անձնանուններ ==
[[Պատկեր:Johann Heinrich Hübschmann.jpg|մինի|150px|Հայնրիխ Հյուբշման]]
Հին անունների զգալի մասը ժամանակին տեղ է գտել ձեռագիր և տպագիր այլևայլ բառարաններում ու բացատրվել:բացատրվել։
*Երեմիա Վարդապետ (Մեղրեցի), «Բառագիրք Հայոց» 1698
*«Հայկազեան բառարան» [[Մխիթարյան միաբանություն|Վենետիկի Մխիթարյան միաբանություն]], 2-րդ հատոր՝ նվիրված է հատուկ անուններին:անուններին։ Այստեղ թե տեղանունները և թե անձնանունները բացատրվում են հանգամանորեն, նշված են անվան ծագումը, ճիշտ տառադարձությունը:տառադարձությունը։<ref>«Բառարան յատուկ անուանց», Վենետիկ, 1769</ref>
*[[Հայնրիխ Հյուբշման]]ը իր «Armenische Grammatik» մոնումենտալ գրքում քննության է առել հայերենում տեղ գտած [[պարսկերեն]], [[եբրայերեն]], [[արաբերեն]] և այլ ծագում ունեցող անձնանունները և մեծ մասամբ դրանք ստուգաբանել:ստուգաբանել։<ref>Կարապետ Դուրգարյան, Անվանագիրք, 1985 Երևան</ref>
 
==== Հրաչյա Աճառյանի ուսումնասիրությունը ====
[[Պատկեր:Herachiay Atcharian 1926.png|մինի|Հրաչյա Աճառյան]]
Հայկական անձնանունները ուսումնասիրել է նաև Հրաչյա Աճառյանը, որի «[[Հայոց անձնանունների բառարան]]» հինգհատորյա աշխատությունը եզակի երևույթ է իր տեսակի մեջ, որտեղ հավաքված և ուսումնասիրված են [[5-րդ դար|5]]–[[10-րդ դար]]երում հայ մատենագրության մեջ հիշատակված բոլոր անձնանունները:անձնանունները։ Աճառյանը հայկական անձնանունները ըստ ծագման բաժանում է 15 խմբի:խմբի։<ref>«Հայոց անձնանունների բառարան» 1942-1962, Երևան</ref>
*'''Նախահայկական''', օրինակ՝ [[Արամ]], որը ծագում է Խալդյան Արամե թագավորի անունից
*'''Անծանոթ''', օրինակ՝ [[Հայկ (անձնանուն)|Հայկ]], Արմենակ, Արամայիս, Ամասիա, Հարմա, [[Արա]], Դարդոս և այլն, որոնք հիշատակվում են [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] [[Հայոց պատմություն (Մովսես Խորենացի)|Հայոց Պատմության]] Ա գրքում, և որոնց հայկական ծագումը ապացուցված չէ:չէ։
*'''Բուն հայկական''', օրինակ՝ Արձան, Տիրայր, Այրուկ, Աստղիկ, Գյուտ, Թաթուլ, Թոռնիկ, Իշխան, Զարմայր, Առնակ և այլն:այլն։ Կան նաև կենդանիների և թռչունների անվանումներով անուններ, որոնք հիմնականում ուժի, գեղեցկության և քնքշության արտահայտություններ են և միայն հեռավոր կապ կարող են ունենալ տոտեմիզմի հետ:հետ։ Օրինակ՝ Այծեմնիկ, Առյուծ, Արտույտ, Գառնիկ, Եզնիկ, Աղավնի, Արծվիկ և այլն:այլն։
*'''Պահլավական''', օրինակ՝ Վարդան, Բագրատ, Ատրներսեհ, Դրաստամատ, Զարեհ, Սեպուհ, Զոհրապ, Խոսրով, Խոսրովիդուխտ, Համազասպ, Գիսակ, Գուրգեն, Անուշ, Աշխեն, Արշակ, Սանատրուկ, Տրդատ, Վռամշապուհ և այլն, որոնք պարթևական ազդեցության արդյունք են:են։ Դրանց մեծ մասը ստուգաբանված է, որպես հասարակ անուններ, ինչպես՝ Աշխեն՝ «թուխ», Անուշ՝ «անմահ», Գուրգեն՝ «գայլի ձագ», Տրդատ՝ «Տիր աստծո տված»:
*'''Ասորական''', օրինակ՝ Աբգար, Եղիշե, Գադիշո և այլն, որոնք եկել են [[Հայաստան]]ում Քրիստոնեություն ընդունումից հետո, բայց ասորական ազդեցությունը կարճ եղավ և [[հայեր]]ի մոտ պահպանվեցին միայն մեկ-երկու անձնանուն (Աբգար, Եղիշե):
*'''Եբրայական''', անուններ, որոնք եկել են Քրիստոնեության հետ, օրինակ՝ Ադամ, Եվա, Աբել, Աբրահամ, Սեթ, Սահակ, Դանիել, Գաբրիել, Եսայի, [[Հակոբ]], Զաքարիա, Սողոմոն և այլն:այլն։ Եբրայական անունները [[հայեր]]ին անցել են [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] թարգմանության միջոցով, որը կատարվել է [[հունարեն]]ից և այդ պատճառով [[հայերեն]] տառադարձման մեջ դրանք կրում են հունարենի ազդեցությունը:ազդեցությունը։
*'''Հունական''', այս անձնանունները արդյունք են հայ-հունական դարավոր կապերի և հելենիստական [[մշակույթ]]ի ազդեցության:ազդեցության։ Առավել տարածված անուններից են ՝ Անաստաս (հարություն), Ղևոնդ (առյուծ), Վասիլ (թագավոր), Գևորգ (երկրագործ), Գրիգոր (արթուն), Կիրակոս (տերունի), Հռիփսիմե (անկյալ), Ստեփան (պսակ):
*'''Արաբական''', հայերը արաբներից քիչ թվով անուններ վերցրել են արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում, օրինակ՝ Աբլխարիպ (Ղարիբի հայր), Աբուսահլ (Սահլի հայր), Մլեհ (սիրուն, գեղեցիկ): Այժմ սրանք գործածական չեն:չեն։
*'''Լատինական''', այս անունները հայերի մոտ տարածում են գտել [[Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն|Կիլիկիայի Հայկական Թագավորության]] ժամանակշրջանում:ժամանակշրջանում։ Դրանցից են՝ Անտոն (առաջնորդ), Լևոն (առյուծ), Հեթում (ըստ Աճառյանի [[Օտոն|Օտոն Ա]]-ից), Ալիս, Զաբել և այլն:այլն։
*'''Հայ կրոնական''' անունները սկզբում քրիստոնեական օտար անունների թարգմանություններն էին, ինչպես՝ Առաքել ({{lang-gr|Ապոստալ}}), Հարություն ({{lang-gr|Անաստաս}}), Աստվածատուր ({{lang-gr|Թեոդորոս}}), Խաչիկ ({{lang-gr|Ստավրի}}), Մխիթար ([[եբրայերեն]]՝ ''Սեթ''): Դրան զուգընթաց ստեղծվել են նոր նմանակերտ անձնանուններ, օրինակ՝ Համբարձում, Զատիկ, Գալուստ, Մարգար, Կարապետ, Մկրտիչ, Ավետիս․ Ավագ, Մաքրուհի, Սրբուհի, Տիրուհի և այլն:այլն։
*'''Հայ ժողովրդական''' անուններ, որոնք գործածվել են շինական ժողովրդի շրջանում և պահպանվել են առ այսօր:այսօր։ Դրանք արտահայտել են մարդու արտաքին և ներքին բարեմասնությունները:բարեմասնությունները։ Օրինակ՝ Վարդիթեր, Հնազանդ, Համեստ, Քնարիկ, Հրանուշ, Պատվական, Գեղուհի, Լուսիկ, Փայլակ, Արփենիկ, Ազնիվ և այլն:այլն։
*'''Սելջուկ-թաթարական''' տիրապետության ժամանակ հայերը քիչ թվով անձնանուններ են փոխառել, օրինակ՝ Ասլան (առյուծ), Ջիվանշիր (մատաղ առյուծ), Հախնազար (աստվածատես), Թամամ (կատարյալ) և այլն:այլն։ Դրանցից պահպանվել են բացառապես մեկ-երկուսը:երկուսը։
*'''Եվրոպական''' անունները փոխառվել են [[ֆրանսերեն]]ից, [[իտալերեն]]ից, [[գերմաներեն]]ից և [[անգլերեն]]ից: Սկզբում բացառապես գործածական էին արևմտահայերի, հիմնականում կաթոլիկների մոտ (Ժոզեֆ, Վալենտին, Ալբերտ, Էդուարդ, Վիկտորիա, Էժեն, Վերժին, Ադոլֆ, Ռուդոլֆ և այլն): Ծանոթությունը եվրոպական մշակույթի հետ իր հետ բերեց անձնանունների մեծ հոսանք:հոսանք։ Շատ գործածական դարձան՝ Էմմա, Էլենորա (կարճ՝ Նորա), Ջուլիետա, Օֆելյա, Նապոլեոն, Համլետ, Հենրի և այլն:այլն։
*'''Ռուսական''' անձնանունները հայոց լեզվի մեջ ներթափանցել են նոր ժամանակներում:ժամանակներում։ Դրանցից շատերը վաղուց ունեն հայերեն տարբերակներ, սակայն օգտագործվում են [[ռուսերեն]] կամ դրան մոտ ձևով, օրինակ՝ Նիկոլայ (Նիկողայոս), Գեորգի, Եգոր (Գևորգ), Իվան (Հովհաննես) և այլն:այլն։ Երբեմն նմանահնչյուն տառի առկայության դեպքում օգտագործվում է ռուսական անձնանուններ, որպես հայկական անվան համարժեք, թեև դրանք մեկը մյուսի թարգմանությունը չեն, օրինակ՝ Մկրտիչը դառնում է Նիկիտա, Հարությունը՝ Արտեմ կամ Արտյոմ, Մարտիրոսը՝ Մարտին, Արշակը՝ Արկադի, Վաղարշակը՝ Վոլոդյա և այլն:այլն։ Տարածված են նաև ռուսական փաղաքշական անունները, օրինակ՝ Միշա (Միքայել), Սաշա (Ալեքսանդր), Մաշա (Մարիամ), Լիզա (Եղիսաբեթ), Կոլյա (Նիկողայոս):
*'''Հայ ազգային''' անունները արդյունք են ինքնագիտակցության զարթոնքի:զարթոնքի։ Դրանք նորաստեղծ անուններ են՝ Հայաստան, Արմեն, Արմենուհի, Արաքսի, Մասիս, Արարատ, Սևան, Հայկուհի, Ազատ, Սիրանուշ, Հրազդան, Հրայր, Հրաչուհի, Հայկազն, Հայկարամ, Ռազմիկ և այլն:այլն։
 
== Արտաքին հղումներ ==