|
}} -->
[[Պատկեր:YerPhI.jpg|մինի|Երևանի Ֆիզիկայի Ինստիտուտ]]
'''Արտեմ Ալիխանյանի անվան Երևանի Ֆիզիկայի Ինստիտուտ (ԵրՖի)''', հետազոտական և զարգացման ինստիտուտ, որը գտնվում է ԵրեւանումԵրևանում, Հայաստան։ Այն հիմնադրվել է 1944 թ.-ին, որպես ԵրեւանիԵրևանի պետական համալսարանի մասնաճյուղ Աբրահամ Ալիխանով եւև Արտեմ Ալիխանյան եղբայրների կողմից։ Այն հաճախ կոչվում է ԵրՖԻ հապավումով։ 2011թ2011 թ. սեպտեմբերի 1-ին ՀՀ Կառավարության որոշմամբ «Ա. Ի. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիա» պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունը վերակազմավորվել է «Ա. Ի. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիա (Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ)» հիմնադրամի։
==Պատմություն==
ԵրեւանիԵրևանի ֆիզիկայի ինստիտուտը (ԵրՖԻ) հիմնադրվել է 1944 թ.-ին, որպես ԵրեւանիԵրևանի պետական համալսարանի մասնաճյուղ՝Աբրահամմասնաճյուղ՝ Աբրահամ Ալիխանով եւև Արտեմ Ալիխանյան եղբայրների կողմից։ Ավելի ուշ, Արագած սարի վրա ստեղծվեցին 2 տիեզերական Ճառագայթների կայաններ՝ «Արագած» (3200 մ) և «Նոր Ամբերդ» (2000 մ)։
1963թ1963 թ.-ին ինստիտուտը տեղափոխվել է Խորհրդային Միության Ատոմային էներգիայի պետական կոմիտեի ենթակայության տակ։ Ինստիտուտի պատմության մեջ կարևոր ուղենիշ հանդիսացավ 6 ԳէՎ էներգիայով էլեկտրոնային սինքրոտրոնի շինարարությունը, որը ավարտվեց 1967 թ.-ին, դառնալով առաջին մասնիկների արագացուցիչը Հայաստանում («ԱՐՈՒՍ»)։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո ԵրՖԻ-ը շարունակում է հետազոտությունները բարձր էներգիայի ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի ոլորտներում Հայաստանում և ամբողջ աշխարհում՝ օգտագործելով աշխարհի ամենամեծ արագացուցիչները և տիեզերական ճառագայթների դետեկտորները։ Այժմ ԵրՖԻ-ը ստացել է Ա. Ալիխանյանի անվան ազգային լաբորատորիայի կարգավիճակ։
շինարարությունը, որը ավարտվեց 1967թ.-ին, դառնալով առաջին մասնիկների արագացուցիչը Հայաստանում («ԱՐՈՒՍ»)։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո ԵրՖԻ-ը շարունակում է հետազոտությունները բարձր էներգիայի ֆիզիկայի եւ աստղաֆիզիկայի ոլորտներում Հայաստանում եւ ամբողջ աշխարհում՝ օգտագործելով աշխարհի ամենամեծ արագացուցիչները եւ տիեզերական ճառագայթների դետեկտորները։ Այժմ ԵրՖԻ-ը ստացել է Ա. Ալիխանյանի անվան ազգային լաբորատորիայի կարգավիճակ։
==Գիտական գործունեության համառոտ նկարագիր==
Երևանի Ֆիզիկայի ինստիտուտի գլխավոր ձեռքբերումներից դարձան տիեզերական ճառագայթների մեջ պրոտոնների և նեյտրոնների հայտնաբերումը, ինչպես նաև առաջին վկայություններն այն մասին, որ գոյություն ունեն մասնիկներ մյուոնների և պրոտոնների միջև ընկած զանգվածներով։ Արագած սարի վրա՝ 3250 մ ծովի մակերևույթից բարձր, տիեզերական ճառագայթների կայանի հիմնադրումը Հայաստանում մասնիկների ֆիզիկայի զարգացմանը նպաստող քայլերից մեկն էր։ Այս կայանները մինչև այժմ հանդիսանում են ԵրՖի-ի Տիեզերական ճառագայթների բաժնի հետազոտությունների հիմնական բազան։ Վերջին ձեռքբերումներից են սուր ծնկի բացահայտումը սկզբնական միջուկների թեթև բաղադրիչների մեջ, էներգետիկ սպեկտրի նուրբ կազմությունների հետազոտությունները, արևի վրա արագացվող բարձր էներգիայի պրոտոնների գրանցումը և Արագածի Տիեզերական Միջավայրի կենտրոնի ստեղծումը 2000թ2000 թ-ին։
6 ԳէՎ էլեկտրոնային սինքրոտրոնի կառուցումը ավարտվել է 1967թ1967 թ-ին։ 1970-1991 թվականների ընթացքում սինքրոտրոնի էներգիան հասել է մինչեւմինչև 4,5 ԳէՎ եւև փորձարարական ֆիզիկայի բաժինը ձեռք է բերել զգալի արդյունքներ, այդ թվում ուսումնասիրել է ֆոտոնների հադրոնիկ հատկությունները միջուկներում π- մեզոնների ֆոտոծնման ռեակցիաներում, նուկլոնային ռեզոնանսների կառուցվածքը բազմաբևեռային գիտափորձերում, միջուկային նյութի կառուցվածքը և հատկությունները, անցումային և կանալացման ճառագայթումների կարևոր հատկությունները։ Այս հաջողությունների շնորհիվ սկսած 1985թ1985 թ.-ից Երևանի ֆիզիկայի ֆիզիկոսները հաջողությամբ ընդգրկված են միջազգային մեծ համագործակցությունների մեջ։
ԵրՖԻ-ի ավանդական թեմաներից է եղել մասնիկներ գրանցող նոր դետեկտորների ստեղծումը։ Լայն կայծային խցիկները և անցումային ճառագայթման դետեկտորները, որոնք ստեղծվել են ԵրՖԻ–ում, աշխարհում փորձարարական տեխնիկայի մշակման լավ օրինակներ են։ Վերջին տարիներին Երեւանի ֆիզիկայի ինստիտուտի գիտնականների խմբերը ակտիվորեն մասնակցել են արտերկրում միջանկյալ եւ բարձր էներգիայի ֆիզիկայի գիտափորձերին (JLab, DESY, CERN-LHC, MAX-lab, MAMI), ուսումնասիրելով մեզոնների եւ նուկլոնների կառուցվածքը, նուկլոնի էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունները, քվարկ-հադրոնային երկակիությունը, կարճ տիրույթի նուկլոն-նուկլոնային փոխհարաբերությունները, քվարկների հադրոնիզացիան միջուկային միջավայրում, ֆիզիկան ստանդարտ մոդելից դուրս, Հիգգս բոզոնի որոնումները, քվարկ-գլյուոնային պլազման, միջուկների և հիպերմիջուկների բաժանումը եւ տրոհումը եւ շատ այլ թեմաներ, ինչպես նաեւ մասնակցել են փորձարարական սարքավորումների կառուցմանը եւ զարգացրել ծրագրային միջոցներ տվյալների ձեռքբերման եւ վերլուծության համար։ Տեսական բաժինը ունեցել է խոշոր ձեռքբերումներ հետեւյալ ոլորտներում. B-մեզոնի ֆիզիկա, QCD եւ հարակից ուղղություններ, նեյտրինոյի ֆիզիկա, քվանտային դաշտային տեսութուն, լարային/M-տեսության, ինտեգրվող մոդելներ, վիճակագրական ֆիզիկա, խտացված վիճակ եւ քվանտային տեղեկատվություն։ Այս արդյունքները միջազգայնորեն ճանաչված են եւ ունեն բարձր հղելիություն։ ▼
▲ԵրՖԻ-ի ավանդական թեմաներից է եղել մասնիկներ գրանցող նոր դետեկտորների ստեղծումը։ Լայն կայծային խցիկները և անցումային ճառագայթման դետեկտորները, որոնք ստեղծվել են ԵրՖԻ–ում, աշխարհում փորձարարական տեխնիկայի մշակման լավ օրինակներ են։ Վերջին տարիներին ԵրեւանիԵրևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի գիտնականների խմբերը ակտիվորեն մասնակցել են արտերկրում միջանկյալ եւև բարձր էներգիայի ֆիզիկայի գիտափորձերին (JLab, DESY, CERN-LHC, MAX-lab, MAMI), ուսումնասիրելով մեզոնների եւև նուկլոնների կառուցվածքը, նուկլոնի էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունները, քվարկ-հադրոնային երկակիությունը, կարճ տիրույթի նուկլոն-նուկլոնային փոխհարաբերությունները, քվարկների հադրոնիզացիան միջուկային միջավայրում, ֆիզիկան ստանդարտ մոդելից դուրս, Հիգգս բոզոնի որոնումները, քվարկ-գլյուոնային պլազման, միջուկների և հիպերմիջուկների բաժանումը եւև տրոհումը եւև շատ այլ թեմաներ, ինչպես նաեւնաև մասնակցել են փորձարարական սարքավորումների կառուցմանը եւև զարգացրել ծրագրային միջոցներ տվյալների ձեռքբերման եւև վերլուծության համար։ Տեսական բաժինը ունեցել է խոշոր ձեռքբերումներ հետեւյալհետևյալ ոլորտներում. B-մեզոնի ֆիզիկա, QCD եւև հարակից ուղղություններ, նեյտրինոյի ֆիզիկա, քվանտային դաշտային տեսութուն, լարային/M-տեսության, ինտեգրվող մոդելներ, վիճակագրական ֆիզիկա, խտացված վիճակ եւև քվանտային տեղեկատվություն։ Այս արդյունքները միջազգայնորեն ճանաչված են եւև ունեն բարձր հղելիություն։
1980-ականների կեսերին ԵրՖԻ-ում մշակվել է ստերեոսկոպիկ մոտեցման հայեցակարգ գերբարձր էներգիայի գամմա ճառագայթների աստղաֆիզիկայի մեջ՝ օգտագործելով բազմակի պատկերային Չերենկովյան աստղադիտակները (IACT). Այս գաղափարը շատ հաջող իրագործված է IACT համակարգում (HEGRA). Առաջին հաջողությունից հետո, հայ ֆիզիկոսները հաջողությամբ մասնակցել են IACT համակարգերի շահագործման մեջ Կանարյան կղզիներում (Magic) եւ Նամիբիայում (Hess). Երկար տարիների ընթացքում, ԵրՖԻ Կիրառական ֆիզիկայի բաժանմունքը հաջողությամբ ուսումնասիրում է նոր լայնաշերտ լազերային նյութերի էլեկտրոն-էներգետիկ կառուցվածքը՝ սինքրոտրոնային ճառագայթման սպեկտրի տարբեր շրջաններում։ Այդ հետազոտությունները իրականացվել են DESY-ում եւ կշարունակվեն MaxLab- II –ում (Շվեդիա)։ ▼
▲1980-ականների կեսերին ԵրՖԻ-ում մշակվել է ստերեոսկոպիկ մոտեցման հայեցակարգ գերբարձր էներգիայի գամմա ճառագայթների աստղաֆիզիկայի մեջ՝ օգտագործելով բազմակի պատկերային Չերենկովյան աստղադիտակները (IACT). Այս գաղափարը շատ հաջող իրագործված է IACT համակարգում (HEGRA). Առաջին հաջողությունից հետո, հայ ֆիզիկոսները հաջողությամբ մասնակցել են IACT համակարգերի շահագործման մեջ Կանարյան կղզիներում (Magic) եւև Նամիբիայում (Hess). Երկար տարիների ընթացքում, ԵրՖԻ Կիրառական ֆիզիկայի բաժանմունքը հաջողությամբ ուսումնասիրում է նոր լայնաշերտ լազերային նյութերի էլեկտրոն-էներգետիկ կառուցվածքը՝ սինքրոտրոնային ճառագայթման սպեկտրի տարբեր շրջաններում։ Այդ հետազոտությունները իրականացվել են DESY-ում եւև կշարունակվեն MaxLab- II –ում (Շվեդիա)։
Ա.Ի. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիան (Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ) վերջին տարիներին զգալիորեն ամրապնդել է Հայաստանի գիտության առաջատարի իր կարգավիճակը՝ բարձր գիտական վարկանիշ ունեցող ամսագրերում տարեկան հրատարակում է երկրի ամբողջ գիտական հրատարակումների ավելի քան 30%–ը։ Հայաստանի ամբողջ գիտական արդյունքների վրա կատարված հղումների 70%–ը ըստ Thomson Reuters հեղինակավոր պարբերականի բաժին է ընկնում ինստիտուտի աշխատանքներին։ ԵրՖԻ-ի հոդվածների վրա հղումների քանակի հսկայական առավելությունը բացատրվում է նաև գիտական ամսագրերի առավել բարձր ազդեցության գործոնով, որտեղ ԵրՖԻ-ի գիտնականները հրատարակում են իրենց հետազոտությունների արդյունքները։ ▼
▲Ա.Ի. Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիան (Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ) վերջին տարիներին զգալիորեն ամրապնդել է Հայաստանի գիտության առաջատարի իր կարգավիճակը՝ բարձր գիտական վարկանիշ ունեցող ամսագրերում տարեկան հրատարակում է երկրի ամբողջ գիտական հրատարակումների ավելի քան 30%–ը։ Հայաստանի ամբողջ գիտական արդյունքների վրա կատարված հղումների 70%–ը ըստ Thomson Reuters հեղինակավոր պարբերականի բաժին է ընկնում ինստիտուտի աշխատանքներին։ ԵրՖԻ-ի հոդվածների վրա հղումների քանակի հսկայական առավելությունը բացատրվում է նաև գիտական ամսագրերի առավել բարձր ազդեցության գործոնով, որտեղ ԵրՖԻ-ի գիտնականները հրատարակում են իրենց հետազոտությունների արդյունքները։
==Կառուցվածք==
ԵրՖԻ-ը ունի վեց բաժանմունքներ եւև համակարգչային կենտրոն։ Ինստիտուտը ունի նաև գիտա-արտադրական արհեստանոցներ։ Հետազոտությունների հիմնական ուղղություններն են՝
•* տարրական մասնիկների ֆիզիկա
•* տիեզերական ճառագայթների ֆիզիկա եւև աստղաֆիզիկա ▼
•* կոնդեսացված նյութերի ֆիզիկա ▼▲• տիեզերական ճառագայթների ֆիզիկա եւ աստղաֆիզիկա
•* իզոտոպների հետազոտություն եւև արտադրություն ▼•* համակարգչային ցանց, հաշվողական տեխնիկա ▼
▲• կոնդեսացված նյութերի ֆիզիկա
▲• իզոտոպների հետազոտություն եւ արտադրություն
▲• համակարգչային ցանց, հաշվողական տեխնիկա
==Տնօրեններ==
•* Արտեմ Ալիխանյան (1943-1973)
•* Անդրեյ Ամատունի (1973-1992) ▼
•* Ռուբեն Մկրտչյան (1992-2001) ▼▲• Անդրեյ Ամատունի (1973-1992)
•* Հրաչյա Ասատրյան (2001-2008) ▼
•* Աշոտ Չիլինգարյանը (2008-ներկա) ▼▲• Ռուբեն Մկրտչյան (1992-2001)
▲• Հրաչյա Ասատրյան (2001-2008)
▲• Աշոտ Չիլինգարյանը (2008-ներկա)
==Այցելեք նաև==
* [[Հայաստանի Բարձրագույն Ուսումնական Հաստատությունների ցանկ]]
== Արտաքին Հղումներհղումներ ==
* {{Official|www.yerphi.am}}
| 