«Աֆղանստան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Մ․ թ․ ա․ I հազարամյակի առաջին կեսից Աֆղանստանի տարածքում ձևավորվել են վաղ դասակարգային հարաբերությունները և կազմավորվել առաջին պետությունները, որոնցից հնագույնը Բակտրիան էր։ [[Մ.թ.ա. 6-րդ դար]]ի 30-ական թթ․ Աֆղանստանի տարածք մտել է Աքեմենյանների պետության մեջ։ [[Մ.թ.ա. 330]]—[[Մ.թ.ա. 329|329]]-ին Աֆղանստանը գրավել է [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի]]ն, ապա անցել է [[Սելևկյաններ]]ին։ Մեծ Քուշանների տիրապետության շրջանում, որոնց պետության կենտրոնը գտնվում էր Աֆղանստանի հյուսիային․ մասում, երկրում տարածվեց [[բուդդայականություն]]ը։ Քուշանների հզորությանը մեծ հարված հասցրին Սասանյանները՝ իրենց ենթարկելով Աֆղանստանի մի մասը։ [[6-րդ դար]]ի 60-ական թթ․ Աֆղանստանի տարածքն բաժանվեց մանր տիրույթների, որոնց մի մասը դարձավ թուրքական կահանատի, իսկ մյուսը՝ Սասանյանների վասալ։ 6—8-րդ դարերում Աֆղանստանում ձևավորվեցին ֆեոդալական հարաբերությունները։ 7—8-րդ դարերում [[արաբներ]]ը գրավեցին Աֆղանստանի մեծ մասը, իսկ [[900]]-ից այն ենթարկվեց Բուխարայի Սամանյան ամիրաներին։ 7—10-րդ դարերում Աֆղանստանում տարածվեց [[իսլամ|մահմեդականությունը]]։ Աֆղան ժողովուրդը (փուշթուներ) ձևավորվել է Սուլեյմանի լեռներում, Ղազնի-Ղանդահ արյան և Քվետա-Փիշինյան բարձրավանդակներում։ Այս երկրամասերի հնագույն բնակիչներն էլ, որոնք խոսում էին արևելա-իրանական լեզվախմբին պատկանող լեզուներով, կազմեցին աֆղան ժողովրդի հիմնական տարրերը։ Աֆղան ժողովրդի մասին առաջին հիշատակությունները հանդիպում են [[6-րդ դար]]ում։ [[13-րդ դար]]ի մոնղոլական արշավանքները կասեցրին Աֆղանստաննի տնտեսական զարգացումը։ [[14-րդ դար]]ում Աֆղանստանի տեարածքը գրավեցին Մեծ մողոլները և [[Սեֆյաններ]]ը։ Նրանց տիրապետության դեմ մղված երկարատև պայքարը հանգեցրեց աֆղանների միավորմանը և աֆղանական պետության ստեղծմանը ([[1747]]), որի գլուխ կանգնեց Ահմադ խանը։ [[1818]] թվականին Դուրանիների պետությունը մասնատվեց առանձին իշխանությունների։ Անգլո-աֆղանական առաջին պատերազմը ([[1838]]—[[1842]]) ընդհատեց երկրի վերամիավորման գործը, որն իր ձեռքն էր վերցրել Դոստ Մոհամեդը։ Այն շարունակվեց միայն Աֆղանստանից [[անգլիա]]կան զորքերի վտարումից հետո։ Անգլո-աֆղանական երկրորդ պտերազմի ([[1878]]—[[1880]]) հետևանքով Աֆղանստանը ճանաչեց [[Անգլիա]]յի վերահսկողությունը երկրի արտաքին քաղաքականության նկատմամբ։ [[19-րդ դար]]ի վերջին և [[20-րդ դար]]ի սկզբին Աֆղանստանը դարձավ համեմատաբար կենտրոնացված ֆեոդալական պետություն։ Դրան նպաստեցին ամիրա Աբդուռահմանի ([[1880]]—[[1901]]) բարենորոգումները․ ամրապնդվեց բանակը, կարգավորվեցին վարչական ապարատը և հարկերի հավաքումը, սահմանափակվեց արտասահմանյան առևտրական կապիտալի գործունեությունը։ Երևացին ազգային առևտրական բուրժուազիան։ Ամիրա Հաբիբուլայի ժամանակ ([[1901]]—[[1919]]) փորձեր արվեցին եվրոպականացնել պետական ապարատը։ Այս շրջանում սկիզբ առավ երիտաֆղանների շարժումը։ [[1914]]—[[1918]] թվականների [[առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ Աֆղանստանը չեզոքություն պահպանեց։ [[1919]] թվականի [[փետրվարի 28]]-ին Ամանուլլահ-խանը հռչակեց Աֆղանստանի անկախությունը։ Մերժելով անգլո-աֆղանական իրավահավասար հարաբերություններ հաստատելու Աֆղանստանի առաջարկը՝ [[Անգլիա]]ն սանձազերծեց երրորդ անգլո-աֆղանական պատերազմը ([[1919]] թվականի [[մայիս]]-[[հունիս]])։ [[1919]]—[[1923]] թվականներին Աֆղանստանում անցկացված բարեփոխումները նպաստեցին երկրի ֆեոդալական հետամնացության հաղթահարմանը և կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացմանը։ [[1923]] թվականին հռչակվեց Աֆղանստանի առաջին սահմանադրությունը։ Բուրժուական վերափոխումները հանդիպեցին խաների և հոգևորականության դիմադրությանը, որոնք վայելում էին անգլիական իմպերիալիզմի աջակցությունը։ [[1928]] թվականի վերջին երկրում ծայր առավ հակակառավարական ապստամբություն Բաչայի Սակաոյի գլխավորությամբ։ Ամանուլլահ-խանը հրաժարվեց գահից։ Բաչայի Սակաոյի դեմ հանդես եկավ Ամանուլլահ-խանի նախկին ռազմական նախարար Մուհամմեդ Նադիրը, որը [[1929]] թվականի հոկտեմբերին, ազգային ուժերի աջակցությամբ գրավելով [[Քաբուլ]]ը, հռչակվեց թագավոր և դարձավ կառավարող նոր դինաստիայի հիմնադիրը։ [[1933]] թվականին Աֆղանստանի թագավոր դարձավ Նադիրի որդի Մուհամմեդ Զահիր-Շահը։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ Աֆղանստանը չեզոքություն պահպանեց։ [[1950]]-ական թթ․ Աֆղանստանի տնտեսության մեջ սկսեց թափանցել արևմտագերմանական կապիտալը։ Մուհամմեդ Դաուդի կառավարության օրոք ([[1953]]—[[1963]]), արտաքին առևտրի ասպարեզում ստեղծվեցին պետական կազմակերպություններ և բաժնետիրական խառն ընկերություն։ Պետական վերահսկողություն սահմանվեց արդյունաերական ձեռնարկությունների և բանկերի գործունեության նկատմամբ․ Զարկ տրվեց ոռոգման ցանցի ընդլայնմանը և ճանապարհաշինարարությանը։ [[1963]]—[[1965]] թվականներին Մուհամմեդ Յուսուֆի կաբինետի կողմից անցկացվեցին սահմանադրական բարեփոխումներ, որոնց նպատակն էր պետական հաստատությունները հարմարեցնել երկրի կապիտալիստական զարգացմանը։ [[1964]] թվականի սահմանադրությունը նպաստեց երկրի հասարակական-քաղաքական կյանքի աշխուժացմանը։ Սակայն միապետական վարչակարգը խոչընդոտում էր երկրի բնականոն զարգացմանը։ Պետական ապարատի կոռուպցիան, հակադեմոկրատական ներքին քաղաքականությունը առաջ էին բերում բնակչության լայն խավերի դժգոհությունը։ [[1973]] թվականի [[հուլիսի 17]]-ին աֆղանական բանակը պետական հեղաշրջում կատարեց և Աֆղանստանը հռչակեց հանրապետություն։ Երկրի ղեկավարությունն անցավ հանրապետության Կենտրոնական կոմիտեին Մուհամմեդ Դաուդի գլխավորությամբ․ վերջինս դարձավ պետության գլուխ և վարչապետ։ Հանրապետական կառավարությունը նախանշել է սոցիալ-տնտեսական լայն բարեփոխություններ Աֆղանստանում․ ներդաշնակորեն զարգացած պլանային ազգային անկախ տնտեսության ստեղծում, հողային ռեֆորմ՝ հօգուտ բնակչության մեծամասնության, ընդհանուր անվճար տարրական ուսուցում, կանանց իրավահավասարություն՝ տնտեսության, քաղաքականության և այլ բնագավառներում։ Արտաքին քաղաքականության ասպարեզում, ինչպես ասված է հանրապետության ծրագրային հայտարարության մեջ, Աֆղանստանը կվարեց դրական և ակտիվ չեզոքության, ռազմական խմբավորումներին չմիանալու, [[ՄԱԿ]]-ի կանոնադրությունը հարգելու, աշխարհի բոլոր խաղաղասեր երկրների հետ բարեկամության և համագործակցության ամրապնդման քաղաքականություն։▼