«Թալիում»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ Լավ/Ընտրյալ հոդվածի կամ ցանկի կաղապարների հեռացում: Այժմ Վիքիշտեմարանից է գալիս։, ջնջվեց: {{Link FA|el}}, {{Link GA|en}} |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Քիմիական տարր
| անվանում =Թալիում / Thallium (Tl)
| համար = 81
| սիմվոլ =Tl
| վերևից =[[Ինդիում|In]]
| ներքևից = [[Ունունտրիում|Uut]]
| խումբ =
| պարբերություն =
| բլոկ =
| արտաքին տեսք =[[Պատկեր:Thallium pieces in ampoule.jpg|240px|Թալիումը փորձանոթում]]<br />Փափուկ, կապտավուն բծերով, արծաթափայլ մետաղ
| պատկեր =
| ատոմային զանգված =[204,382; 204,385]<ref name="" group="">Указан диапазон значений атомной массы в связи с неоднородностью распространения изотопов в природе.</ref><ref name="iupac atomic weights">{{ռուսերեն հոդված|автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu|заглавие=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)|ссылка=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/|язык=en|издание=[[Pure and Applied Chemistry]]|год=2013|том=85|номер=5|страницы=1047-1078|doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02}}</ref>
| կոնֆիգուրացիա = [Xe] 4f<sup>14</sup> 5d<sup>10</sup> 6s<sup>2</sup> 6p<sup>1</sup>
| էլեկտրոնային թաղանթ =
| ատոմի շառավիղ = 171
| կովալենտային շառավիղ = 148
| Վան-դեր-Վալսի շառավիղ =
| իոնի շառավիղ = (+3e) 95 (+1e) 147
| էլեկտրաբացասականություն = 1,62
| էլեկտրոդային պոտենցիալ = Tl←Tl<sup>+</sup> −0,338 В<br /> Tl←Tl<sup>3+</sup> 0,71 В
| օքսիդացման աստիճան = 3, 1
| իոնիզացման էներգիա 1 = 588,9 (6,10)
| իոնիզացման էներգիա 2 =
| իոնիզացման էներգիա 3 =
| ֆազ =
| խտություն = 11,85<ref name=WebElements>{{cite web|url=http://www.webelements.com/thallium/|title=Thallium: physical properties|publisher=WebElements|lang=en|accessdate=2013-08-20}}</ref>
| խտություն2 =
| խտություն3 =
| խտություն հջ =
| հալման ջերմաստիճան = 577<ref name="Downs">{{cite book
|title= Chemistry of Aluminium, Gallium, Indium and Thallium
|editor=Downs, A.J.|year= 1993|url= http://books.google.gr/books?id=v-04Kn758yIC&printsec=frontcover&dq=Chemistry+of+aluminium,+gallium,+indium,+and+thallium&hl=el&ei=ixMyTIm1NqCUsQbv0aDOBA&sa=X&oi=book_result&ct=book-thumbnail&resnum=1&ved=0CCQQ6wEwAA#v=onepage&q&f=false|ISBN=978-0-7514-0103-5}}</ref> [[Կելվին (չափման միավոր)|Կելվին]](304 °C, 579 °F)
| եռման ջերմաստիճան =1746 [[Կելվին (չափման միավոր)|Կելվին]](1473 °C, 2683 °F)
| կրիտիկական կետ Կ =
| հալման ջերմունակություն = 4,31
| հալման ջերմունակություն2 = 162,4
| գոլորշիացման ջերմունակություն =
| ջերմունակություն = 26,3<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք
|автор = Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.)
|заглавие = Химическая энциклопедия: в 5 т
|место = Москва
|ссылка = http://www.xumuk.ru/encyklopedia/1757.html
|издательство = Советская энциклопедия
|год = 1990
|том = 2
|страницы = 272
|страниц = 671
|тираж = 100 000
}}
</ref>
| ջերմունակություն2 =
| մոլային ծավալ = 17,2
| հագեցած գոլորշի =
| ճնշում հգ 1 =
| ճնշում հգ 10 =
| ճնշում հգ 100 =
| ճնշում հգ 1 k =
| ճնշում հգ 10 k =
| ճնշում հգ 100 k =
| բյուրեղացանցի կառուցվածք = վեցանկյուն
| բյուրեղացանցի տվյալներ = a=3,456 c=5,525<ref>{{cite web|url=http://www.webelements.com/thallium/crystal_structure.html|title=Thallium: crystal structure|publisher=WebElements|lang=en|accessdate=2013-08-20}}</ref>
| C/a հարաբերություն = 1,599
| Դեբայի ջերմաստիճան = 96,00
| մագնիսական կառուցվածք =
| տեսակարար դիմադրություն =
| ջերմահաղորդականություն = 46,1
| ջերմաստիճանահաղորդականություն =
| ջերմային ընդարձակում =
| ձայնի արագություն =
| Յունգի մոդուլ =
| CAS համար =
| արգելվող գոտի =
| իզոտոպներ =
| իզոտոպներ լրացումներ =
}}
{{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=81}}
'''Թալիում''' ({{lang-lat|''Thallium''}}) քիմիական տարր է որի նշանն է ''Tl'', [[պարբերական համակարգ]]ի 3-րդ խմբի [[քիմիական տարր]], կարգահամարը՝ 81, ատոմական զանգվածը՝ 204,37: [[Ատոմ]]ի արտաքին էլեկտրոնային թաղանթի կառուցվածքը՝ ''6s<sup>2</sup>6<sup>p</sup>'': Պատկանում է ծանր մետաղների խմբին: Թալիումը սպիտակ-արծաթավուն, փափուկ մետաղ է:
== Պատմություն ==
Թալիումը սպեկտրային եղանակով հայտնաբերել է անգլիացի գիտնական Ու. Քրուկսը, [[1861]] թվականին<ref>Thallium was discovered both by William Crookes and by Claude Auguste Lamy, working independently:
* Crookes, William (March 30, 1861) "On the existence of a new element, probably of the sulphur group," ''Chemical News'', vol. 3, [http://books.google.com/books?id=6QcAAAAAMAAJ&pg=PA193 pp. 193–194]; reprinted in: {{cite journal|url=http://books.google.com/books?id=OhyQnaPXF5QC&pg=RA1-PA301|date=April 1861|doi=<!-- 10.1080/14786446108643058 broken -->|title=XLVI. On the existence of a new element, probably of the sulphur group|volume =21|issue =140|pages =301–305|journal=Philosophical Magazine}};
* Crookes, William (May 18, 1861) "Further remarks on the supposed new metalloid," ''Chemical News'', vol. 3, [http://books.google.com/books?id=6QcAAAAAMAAJ&pg=PA303 p. 303].
* Crookes, William (June 19, 1862) "Preliminary researches on thallium," ''Proceedings of the Royal Society of London'', vol. 12, pages 150–159.
* Lamy, A. (May 16, 1862) "De l'existencè d'un nouveau métal, le thallium," ''Comptes Rendus'', vol. 54, [http://gallica2.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k30115.image.r=Comptes+Rendus+Hebdomadaires.f1254.langFR pages 1255–1262].</ref>: Մաքուր մետաղական թալիումը հայտնաբերել է ֆրանսիացի քիմիկոս Կլոդոմ Օգյուստ Լամը, Քուրսկից անկախ [[1862]] թվականին<ref name="DeKosky">{{cite journal|title = Spectroscopy and the Elements in the Late Nineteenth Century: The Work of Sir William Crookes|first = Robert K.|last = DeKosky|journal = The British Journal for the History of Science|volume = 6|issue = 4|year = 1973|pages = 400–423|url = http://www.jstor.org/stable/4025503}}</ref>:
=== Անվան ծագում ===
Տարրը իր անվանումը ստացել է սպեկտրային կանաչ բծերի և կանաչ գույնի շնորհիվ<ref>{{cite journal| doi = 10.1021/ed009p2078| title = The discovery of the elements. XIII. Supplementary note on the discovery of thallium| date = 1932| last1 = Weeks| first1 = Mary Elvira|authorlink1=Mary Elvira Weeks| journal = Journal of Chemical Education| volume = 9| issue = 12| page = 2078|bibcode = 1932JChEd...9.2078W }}</ref>: {{lang-grc|θαλλός}} - երիտասարդ, կանաչ ճյուղ բառից:
== Բնության մեջ ==
Ցրված տարր է, երկրի կեղևում նրա պարունակությունը՝ 4,5•10<sup>-5</sup> % (ըստ զանգվածի): Պարունակվում է երկաթի կոլչեդանում, պղնձում, երկաթում, պոտաշում: Թալիումը ծանր մետաղ է: Հայտնի է թալիումի յոթ [[միներալ]]ներ (կրուկսիտ (Cu, Tl, Ag)<sub>2</sub>Se, լորանդիտ TlAsS<sub>2</sub>, վրբաիտ Tl<sub>4</sub>Hg<sub>3</sub>Sb<sub>2</sub>As<sub>8</sub>S<sub>20</sub>, գուտչինոսնիտ (Pb, Tl)S•Ag<sub>2</sub>S•5As<sub>2</sub>S<sub>5</sub>, ավիցեննիտ Tl<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), որոնք հազվադեպ են հանդիպում:
Թալիումի հիմնական զանգվածը կապված է սուլֆիդների և հիմնականում [[երկաթ]]ի դիսուլֆիդի հետ: Երկաթի դիսուլֆիդի կազմված է մոտ 0,1-0,2 % թալիումից, հաճախ այդ թիվը հասնում է 0,5 %-ի: Որպես խառնուրդ առկա է [[մանգան]]ի և երկաթի բնական օքսիդներում<ref>Вольфсон Ф. И., Дружинин А. В. Главнейшие типы рудных месторождений, — Москва: Недра, 1975, 392 с.</ref>:
Թալիումի միջին պարունակությունը (ըստ զանգվածի).
* երկրի ընդերքում՝ 4,5{{e|−5}} %
* ժայռերում՝ 10<sup>−6</sup> %
* հիմնական ժայռերում՝ 2{{e|−5}} %
* ծովի ջրում՝ 10<sup>−9</sup> %
== Իզոտոպներ ==
Ունի երկու կայուն իզոտոպ՝ <sup>203</sup>T1 և <sup>205</sup>T1, արհեստական ռադիոակտիվ [[իզոտոպներ]]ից արժեքավոր է <sup>204</sup>Tl (T<sub>1/2</sub> = 3,5 տարի)<ref name="Audi">{{cite journal| last = Audi|first = Georges|title = The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties|journal = Nuclear Physics A|volume = 729| issue = 1|pages = 3–128| publisher = Atomic Mass Data Center|date = 2003| doi=10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001| bibcode=2003NuPhA.729....3A| last2 = Bersillon| first2 = O.| last3 = Blachot| first3 = J.| last4 =
Wapstra| first4 = A.H.}}</ref>, <sup>206</sup>Tl (Т<sub>1/2</sub> = 4,19 ր), <sup>207</sup>Tl (Т<sub>1/2</sub> = 4,78 ր), <sup>208</sup>Tl (Т<sub>1/2</sub> = 3,1 ր) և <sup>210</sup>Tl (Т<sub>1/2</sub> = 1,32 ր):
<div style="text-align:center;">
<gallery>
File:Lorandite-Orpiment-sea81b.jpg|
File:Hutchinsonite-169844.jpg|
</gallery>
</div>
== Ստացում ==
Թալիումը ստացվում է աղերի ջրային [[լուծույթներ]]ի [[էլեկտրոլիզ]]ից և այլ եղանակներով: Թալիումի միացությունները խիստ թունավոր են: Մաքուր տեխնիկական թալիում այլ տարրերից մաքրում են բովման միջոցով (Ni, Zn, Cd, In, Ge, Pb, As, Se, Te):
== Հատկություններ ==
[[Պատկեր:Hutchinsonite-131710.jpg|մինի|(TlPbAs<sub>5</sub>S<sub>9</sub>) բյուրեղները]]
Թալիումը ծանր, սպիտակ-արծաթավուն, փափուկ մեաաղ է, հալման ջերմաստիճանը՝ 303,6 °C, եռմանը՝ 1457 °C, [[խտություն]]ը՝ 11850 կգ/մ<sup>3</sup>, միացություններում՝ միարժեք կամ եռարժեք: Թալիումը օդում օքսիդանում է՝ պատվելով T1<sub>2</sub>O օքսիդի շերտով: Իոնիզացման էներգիան՝ Tl<sup>0</sup>→Tl<sup>2+</sup>→Tl<sup>3+</sup>→Tl<sup>4+</sup> համապատասխանաբար 6,106; 20,42; 29,8; 50,0 թվերով<ref name="test">{{книга
|автор =
|часть =
|заглавие = Химическая энциклопедия: в 5-ти тт
|оригинал =
|ссылка =
|ответственный =
|издание =
|место = Москва
|издательство = Советская энциклопедия
|год = 1967
|том = 4
|страницы = 10
|страниц =
}}
</ref>:
Տաքացնելիս միանում է [[հալոգեններ]]ին, [[Ծծումբ|ծծմբին]], [[ֆոսֆոր]]ին և այլն: Բազմաթիվ [[մետաղներ]]ի հետ առաջացնում է կայուն [[համաձուլվածքներ]], որոնց վրա էլ հիմնված է նրա կիրառությունը:
== Կիրառություն ==
Թալիումը բոլոր մետաղների և համաձուլվածքների շարքում ունի ամենացածր հալման ջերմաստիճանը (t<sub>հալ.</sub> = −61 °C):
<sup>201</sup>Tl նուկլիդը կիրառվում է բժշկության մեջ, սրտի հետազոտությունների համար:
== Մշակույթում ==
[[Ագաթա Քրիստի]]ի «Գունատ ձի» ({{lang-en|«The Pale Horse»}}) դետեկտիվ պատմվածքում թալիումի աղերը օգտագործվում են որպես թույն:
== Տես նաև ==
* [[Պարբերական աղյուսակ]]
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}
== Արտաքին հղումներ ==
* {{cite web|url=http://n-t.ru/ri/ps/pb081.htm|title=Թալիումը|publisher= Քիմիական տարրերի հայտնի գրադարանում|accessdate=2013-08-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/6J71BAPum|archivedate=2013-08-24}}
* {{cite web|url=http://newsru.com/background/20nov2006/thal.html|title=Թալիում|date=2006-11-20|description=News.ru|accessdate=2013-08-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/6J71D52ie|archivedate=2013-08-24}}
* [http://www.periodicvideos.com/videos/081.htm Thallium] at ''[[The Periodic Table of Videos]]'' (University of Nottingham)
* [http://www.emedicine.com/emerg/topic926.htm Toxicity, thallium]
* [http://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/search/r?dbs+hsdb:@term+@na+@rel+thallium,+elemental NLM hazardous substances databank – Thallium, elemental]
* [http://www.atsdr.cdc.gov/tfacts54.html ATSDR – ToxFAQs]
* [http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0608.html CDC - NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards]
{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Մետաղներ]]
[[Կատեգորիա:Ծայրահեղ վնասակար նյութեր]]
[[Կատեգորիա:Թալիում]]
| |||