«Ջավախք»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Ջավախք''', [[Հայաստան]]ի պատմական շրջան։ Հայկական աղբյուրներում առաջին անգամ հիշատակվում է [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] մոտ<ref>http://raa.am/JAVAKHK/2_1.htm</ref>։ Ըստ «[[Աշխարհացույց]]»-ի Վերին Ջավախք գավառը[[գավառ]]ը մտնում էր [[Գուգարք]] նահանգի[[նահանգ]]ի կազմի մեջ։

Ջավախքի նախկին անվանումը եղել է «Զաբախա» և այն ենթարկվել է փոփոխությունների, «Զ»-ին փոխարինել է «Ջ»-ն եվրոպական լեզուներով խոսողները «բ»-ն փոխարինել են «վ»-ի, դարձնելով Ջավախա, իսկ հայերը վերջին «ա»-ն սղել են ավելացնելով «ք» տառը, այն դառելդարձել է Ջավախք։

[[Աբրահամ Կրետացի]] կաթողիկոսը[[կաթողիկոս]]ը հիշատակում է «Ջավախեթու նահանգ» անվամբ<ref>{{cite book|author=Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան|title=Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան |publisher=«Երևանի պետական համալսարան» |location=Երևան |year=1998 |page=}}</ref>։

Ջավախքը [[Մեծ Հայք]]ի հյուսիսում ընկած Գուգարք աշխարհի ինը գավառներից մեկն է։ Այն մ. թ. ա. 2–րդ հազարամյակում մաս է կազմել [[Հայասա]] պետական կազմավորմանը, «Զաբախա» ձևով հիշատակվում է [[Արգիշտի I]] թագավորի[[թագավոր]]ի (մ. թ. ա. 786–764) վիմագիր արձանագրություններում։

Մ. թ. ա. VI–IV դարերում Ջավախքը մտնում էր Երվանդյան թագավորության կազմի մեջ։ [[III դարումդար]]ում այն անջատվել է Հայաստանից և անցել Վիրքի[[Վիրք]]ի իշխանության տակ, սակայն նորից վերանվաճվել է [[Արտաշես Ա]] (մ. թ. ա. 189–160 թթ.) կողմից Գուգարք նահանգի այլ տարածքների հետ միասին։ [[Մեծ ՀայքիՀայք]]ի կազմում մնացել է մինչև Արշակունյաց հարստության անկումը։ Արշակունիների[[Արշակունիներ]]ի օրոք գավառը հիշատակվում է որպես Վարձավունի նախարարական տան կալվածք։

Հայաստանի առաջին բաժանումից հետո Գուգարքի բդեշխությունը[[բդեշխ]]ությունը ենթարկվել է ուղղակիորեն [[Սասանյան ՊարսկաստանիՊարսկաստան]]ի կենտրոնական իշխանություններին։ [[VII դարիդար]]ի երկրորդ կեսին այն գրավվել է արաբների[[արաբ]]ների կողմից։ [[X դարումդար]]ում Ջավախքը հայ Բագրատունիների[[Բագրատունի]]ների թագավորության կազմում էր, որի կործանումից հետո կարճ ժամանակով՝ [[XI դարիդար]]ի կեսերին ենթարկվել է վրաց պետությանը՝ մինչև սելջուկ թուրքերի արշավանքները։ [[XII դարիդար]]ի վերջից, ի թիվս Հյուսիսային Հայաստանի այլ գավառների, Ջավախքն իր [[Թմկաբերդ|Թմուկ (Թմկա) բերդ]]ի ու Ախալքալաքի[[Ախալքալաք]]ի (Նոր քաղաք) հետ տրվել է հայ [[Զաքարյաններ]]ի նախարարական[[նախարար]]ական տոհմին՝ որպես ժառանգական կալվածք։ Այնտեղի հայ հոգևոր կենտրոնը եղել է [[Զրեսկ]] ավանը։ [[1266]] թ. այս տարածաշրջանը եղել է [[Սամցխե–Ջավախք]] իշխանության կազմում։ [[1587]] թ. այն գրավել են օսմանյան թուրքերը և մտցրել Չլդրի (ապա՝ [[Ախալցխա]]) էյալեթի ([[վիլայեթ]], նահանգ) մեջ՝ իբրև առանձին [[սանջակ]] (գավառ)։

Ինչպես վկայում են հայկական, վրացական, արաբական, թուրքական և այլ աղբյուրները Ջավախքը հնուց ի վեր բնակեցված է եղել հայերով։[[հայ]]երով։ Ըստ վրաց պատմիչ Լեոնտի Մրովելու՝ [[IV դարիդար]]ի սկզբին [[Նունե|սուրբ Նունե]]ի, վրաց՝ Նինոյի քրիստոնեական քարոզչության օրերին Ջավախքում՝ [[Փարվանա]] լճի մոտ նա տեղի հովիվների հետ հաղորդակցվել է հայերենով։ XVI–XVIII դդ. թուրքական հարկացուցակների տվյալներով՝ Ջավախքի ու հարակից գավառների բնակավայրերի մեծ մասում ապրում էին հայեր։

[[1828]]-29[[1829]] թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում Ջավախքը միացվեց Ռուսական կայսրությանը։ [[1830]] թ. Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի[[Էրզրում]]ի, Բասենի[[Բասեն]]ի, Բաբերդի[[Բաբերդ]]ի, Դերջանի[[Դերջան]]ի և այլ գավառներից 7300 հայ ընտանիքներ [[Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունի|Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու]] գլխավորությամբ գաղթեցին և բնակություն հաստատեցին Ախալցխայի, Ախալքալաքի և Ծալկայի[[Ծալկա]]յի (պատմական Գուգարքի [[Թռեղք]] գավառը) շրջակայքում՝ վերականգնելով ու հիմնադրելով ավելի քան 60 [[գյուղ]] և 50 եկեղեցի։[[եկեղեցի]]։ Տեղացի 1716 ընտանիք (մոտ. 10–11 հազ. շունչ) հայերի, 639 ընտանիք մուսուլմանների ու 179 ընտանիք վրացիների[[վրացի]]ների կողքին հաստատվեցին 58 հազար արևմտահայեր։

1840–ական[[1840]]–ական թթ. սկզբներին Ռուսաստանի[[Ռուսաստան]]ի տարբեր մարզերից[[մարզ]]երից աքսորված [[ռուս]] աղանդավորները՝ դուխոբորները[[դուխոբոր]]ները, գավառի հարավային մասում (այժմյան Նինոծմինդայի[[Նինոծմինդա]]յի շրջան) հիմնում են 8–9 գյուղ։ [[1886]] թ. գավառում հաշվվում էր 110 գյուղ, որոնք միավորվում էին 10 գյուղական համայնքներում՝ ընդամենը մոտավորապես 63,8 հազար բնակչությամբ, որից 46,386-ը, այսինքն՝ 72,7%–ը՝ հայեր էին։ Մուսուլմանները 10,7% էին, ռուս դուխոբորները՝ 10,4%, վրացիները՝ 5,8%<ref>http://horizonworld.com/vb/archive/index.php/t-48.html</ref>։

Ռուսական տիրապետության շրջանում Ախալքալաքի գավառը սոցիալ–տնտեսական և մշակութային զգալի վերելք ապրեց։ Ախալքալաքը դարձավ արհեստավորական կենտրոն, իսկ գյուղերը սկսեցին կարևոր դեր խաղալ Անդրկովկասում[[Անդրկովկաս]]ում հացահատիկի[[հացահատիկ]]ի ու մսամթերքի արտադրության բնագավառում։ Ախալցխայում բացվեցին Կարապետյան, Ախալքալաքում՝ Մեսրոպյան ծխական արական դպրոցները։[[դպրոց]]ները։

[[1856]] թ. ավարտվեց Ախալքալաքի Ս.[[Սուրբ Խաչ]] եկեղեցու վերաշինությունը։ [[1870]] թ. սկսեցին գործել Սանդխտյան օրիորդաց, իսկ 1880–ական[[1880]]–ական թթ. սկզբին՝ ռուսական դպրոցները, [[1889]] թ.՝ քաղաքային ուսումնարանը[[ուսումնարան]]ը, ստեղծվեց թատերական խումբ։

19–րդ[[XIX դարիդար]]ի վերջին Ախալքալաքում գործունեություն ծավալեցին [[Հայ հեղափոխական դաշնակցություն]] կուսակցությունը։[[կուսակցություն]]ը։ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության գաղափարները ջերմ արձագանք գտան ախալքալաքցիների շրջանում, որոնց զգալի մասը, ծագումով լինելով արևմտահայեր, շարունակում էր պահպանել հոգևոր կապը իրենց նախկին հայրենիքի՝ Էրզրումի նահանգի հետ։ Ջավախքը ծնունդ է տվել ազգային այնպիսի հայտնի դեմքերի, ինչպիսիք են [[Հովհաննես Քաջազնունի]]ն, [[Համո Օհանջանյան]]ը, [[Ռուբեն Տեր-Մինասյան]]ը, [[Ռուբեն Դարբինյան]]ը, գրողներ [[Վահան Տերյան]]ը, [[Դերենիկ Դեմիրճյան]]ը, աշուղ [[Ջիվանի]]ն և ուրիշներ։

[[1918]] թ. մայիսին[[մայիս]]ին Ախալքալաքի գավառ թուրքական զորքերի ներխուժման պատճառով բնակչության ճնշող մեծամասնությունն արտագաղթեց Բակուրիանի[[Բակուրիան]]ի անտառներ ու Ծալկայի շրջան։ Գաղթած 80 հազ. հայերից 35–40 հազ. զոհվեց։ Նոյեմբերի[[Նոյեմբեր]]ի վերջին գավառից թուրքական զորքերի հեռանալուց հետո Ջավախքի նկատմամբ տարածքային հավակնություն հանդես բերեց մենշևիկյան Վրաստանը։ Դեկտեմբերին Ախալքալաքի ու Լոռու համար ծագած հայ–վրացական պատերազմն ավարտվեց անգլիացիների միջամտությամբ։ Ջավախքը թողնվեց Վրաստանի հսկողության տակ, սակայն Հայաստանի Հանրապետությունն իր գոյության ողջ ընթացքում (1918–1920) չդադարեցրեց դիվանագիտական ջանքերն այն վերադարձնելու ուղղությամբ։ [[Խորհրդային ՀայաստանիՀայաստան]]ի ղեկավարությունը, ընդառաջ գնալով գավառի բնակչության ցանկությանը, նույնպես հանդես եկավ Ախալքալաքն ու հարևան Ծալկան մայր հայրենիքի հետ միավորելու պահանջով։ Սակայն վրաց–ադրբեջանական բոլշևիկ մեծամասնությունը, գործելով միասնաբար, [[1921]] թ. հուլիսին[[հուլիս]]ին հասավ ինչպես Ախալքալաքի, այնպես էլ հայկական այլ տարածքների բռնակցմանը Վրաստանին ու Ադրբեջանին։[[Ադրբեջան]]ին։ [[1921]] թ. նոյեմբերի[[նոյեմբեր]]ի 6–ին կնքվեց պայմանագիր Խորհրդային Հայաստանի ու Վրաստանի միջև հայ–վրացական սահմանագծի վերաբերյալ, որը մասնակի փոփոխություններով պահպանվել է մինչ օրս։

Ախալքալաքի նախկին գավառի մեծ մասից կազմվեց նույնանուն վարչական գավառը (հետագայում՝ շրջան)։ Հյուսիսային հայաբնակ գյուղերից Տաբածղուրը[[Տաբածղուր]]ը, Մոլիտը[[Մոլիթ]]ը և Չխարոլան[[Չխարոլա]]ն մտցվեցին Բորժոմի[[Բորժոմ]]ի, իսկ Դամալան՝[[Դամալա]]ն՝ ավելի ուշ կազմավորված Ասպինձայի[[Ասպինձա]]յի շրջանների մեջ։ [[1930]] թ. Ախալքալաքի շրջանից անջատվեց նրա հարավարևելյան մասը՝ կազմելով Բոգդանովկայի[[Բոգդանովկա]]յի (այժմ՝ Նինոծմինդա) շրջանը։

Ջավախքի հայ կաթոլիկները (ֆռանգ, ֆռանկ)<ref name="test1">Հռոմի Աթոռի հետ միության կողմնակիցներին Հայաստանում անվանում էին նաև «ծայթ», «աղթարմա», «ֆռանգ»: Միջնադարում «ծայթ» էին անվանում քաղքեդոնական հայերին։</ref>։ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու արևելաեվրոպական թեմին պատկանող ներկայացուցիչներն են, ովքեր հաստատվել են Ախալքալաքի գավառում 19-րդ դարի կեսերից։ Այսօր Վրաստանի Սամցխե-Ջավախքի կաթոլիկների թիվը կազմում է մոտավորապես 50 հազար և տեղաբաշխված է Ախալքալաքի շրջանի [[Ալաստան]], [[Տուրցխ]], [[Վարևան]], [[Բավրա]], [[Խուլգումո]], [[Կարտիկամ]], Նինոծմինդայի շրջանի [[Հեշտիա]], [[Ժդանովական]], [[Թորիա]], [[Ուջմանա]], [[Ասփարա]], [[Նոր Խուլգումո]], [[Կաթնատու]] և Ախալցխայի շրջանի [[Սուխլիս]], [[Ղուլալիս]], [[Ծղալթբիլա]], [[Ծինուբան]], [[Մոխրեբ]] ([[Նիոխրեբ]]), Աբաթխսև[[Աբաթխև]], [[Ջուլղա]] գյուղերում։