«Լիբիա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Լիբիայի տարածքը եղել է մարդու բնակության հնագույն վայրերից մեկը: [[Հին ԼիբիայումԼիբիա]]յում բնակվող քոչվոր ցեղերը՝ բերբերների նախնիները, զբաղվել են որսորդությամբ, անասնապահությամբ: Մ. թ. ա. I հազարամյակի 1-ին կեսին, Լիբիայի արևմուտքում (Տրիպոլիտանիա) հիմնվել են փյունիկյան, մ. թ. ա. VII դ., Լիբիայի արևելքում (Կիրենաիկա)՝ հունական քաղաք-գաղութներ: Մ. թ. ա. V դ. կեսին Լիբիայի տարածքի զգալի մասը անցել է Կարթագենին[[Կարթագեն]]ին: Կիրենաիկայի մի մասը դեռևս մ. թ. ա. VI դ. վերջին —V դ. սկզբին գրավել էին Աքեմենյանները[[Աքեմենյաններ]]ը, ավելի ուշ՝ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] զորքերը: Կարթագենի անկումից (մ. թ. ա. 146) հետո Լիբիայի տարածքը զավթեց Հռոմը[[Հռոմ]]ը: Մ. թ. V դ. այն գրավեցին վանդալները: [[546]]-ին բյուգանդական հայազգի զորավար Արտավան Արշակունին գրավել է Լիբիան և դարձել նրա բյուգանդական առաջին կառավարիչը: VII դ. մտել է [[արաբական խալիֆայություն|արաբական խալիֆայության]] կազմի մեջ: Հետագայում, ամբողջովին կամ մասամբ, ընկել է մահմեդական ֆեոդալական դինաստիաների (Աղլաբյաններ, Ֆաթիմյաններ, Ալմոհադներ ևնև այլն) իշխանության տակ: Արաբական ցեղերի զանգվածային վերաբնակության հետևանքով բնիկներն աստիճանաբար արաբացան: Տարածվեց իսլամը: XVI դ. Լիբիայի տարածքը մտավ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] կազմի մեջ (Տրիպոլիի փաշայություն): 1711— [[1711]]—[[1835]]-ին երկիրը կառավարում էր Կարամանլիների դինաստիան: [[1835]]-ին թուրքերը[[թուրքեր]]ը վերականգնեցին իրենց գերիշխանությունը Լիբիայի վրա, թեև փաստորեն իշխում էին միայն առափնյա մասերում: Լիբիացիները բազմիցս ապստամբել են թուրքական տիրապետության դեմ: XIX դ. կեսից այդ պայքարը գլխավորեց Սենուսիտների օրդենը: XIX դ. վերջից Լիբիան դարձավ իմպերիալիստական տերությունների պայքարի առարկա: [[1911]]-ին Իտալիան[[Իտալիա]]ն պատերազմ սկսեց Թուրքիայի[[Թուրքիա]]յի դեմ Լիբիայի համար: [[Առաջին համաշխարհային պատերազմիպատերազմ]]ի տարիներին (1914—18[[1914]]—[[1918]]) Իտալիան[[Իտալիա]]ն ստիպված իր զորքերի մի մասը դուրս բերեց Լիբիայից, և նրա ձեռքին մնացին միայն Հոմսը[[Հոմս]]ը, Տրիպոլին[[Տրիպոլի]]ն և Բենգազին[[Բենգազի]]ն: Կիրենաիկայի տարածքը գտնվում էր սենուսիտների իշխանության տակ: [[1918]]-ին Տրիպոլիտանիայում հռչակվեց հանրապետություն: Ամբողջ գաղութը կորցնելու վտանգը Իտալիային[[Իտալիա]]յին ստիպեց զիջումներ անել: Մենուսիտների օրդենի ղեկավար Իդրիս աս-Մենուսին ճանաչվեց Կիրենաիկայի չգրավված մասի կառավարիչ: [[1919]]-ին համաձայնություն ստորագրվեց Տրիպոլիտանիայի հանրապետության հետ՝ նրան ներքին ինքնավարություն տալու և սահմանադրություն մտցնելու վերաբերյալ: [[1922]]-ի հունվարին[[հունվար]]ին Իդրիս-ասՄենուսիիաս Մենուսիի և Տրիպոլիտանիայի կառավարության միջև ստորագրվեց ազգային պակտ, որը նախատեսում էր Կիրենաիկայի և Տրիպոլիտանիայի համագործակցությունը իտալացի զավթիչների դեմ: Իդրիսաս-Մենուսին ճանաչվում էր այդ երկու մարզերի ամիրա: [[1922]]-ին Իտալիան[[Իտալիա]]ն վերսկսեց ռազմական գործողությունները Լիբիայում: [[Իտալացի]] զավթիչները զանգվածաբար կոտորում և տեղահանում էին տեղական բնակչությանը: Ծավալվեց ազատագրական շարժում: [[1939]]-ին Կիրենաիկան, Տրիպոլիտանիան և Ֆեցցանը մտցվեցին Իտալիայի[[Իտալիա]]յի կազմի մեջ: [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմիպատերազմ]]ի տարիներին Իտալիան[[Իտալիա]]ն Լիբիայում ստեղծեց գաղութային զորքեր, կառուցեց ռազմական բազաներ և այլն: [[1941]]-ին անգլիական զորքերը գրավեցին Կիրենաիկան, սակայն իտալացիները[[իտալացիներ]]ը գերմանական զորքերի օգնությամբ վերագրավեցին այն: Ստալինգրադի տակ գերմանական զորքերի ջախջախումից հետո իտալա-գերմանական զորքերը դուրս եկան Լիբիայի տարածքից: [[1942]]-ի վերջին — [[1943]]-ի սկզբին ֆրանսիական զորքերը գրավեցին Ֆեցցանը, անգլիական զորքերը՝ Կիրենաիկան և Տրիպոլիտանիան: [[Մեծ ԲրիտանիանԲրիտանիա]]ն, Ֆրանսիան[[Ֆրանսիա]]ն և [[ԱՄՆ]] Լիբիայի տարածքում ստեղծեցին ռազմական բազաներ: Լիբիայի ճակատագրի հարցը քննարկվեց սկզբում Արտաքին գործերի մինիստրների խորհրդում, ապա՝ [[ՄԱԿ]]-ում (1945—48[[1945]]—[[1948]]): Իմպերիալիստական տերությունները ձգտում էին մասնատել Լիբիան: [[1949]]-ի նոյեմբերին[[նոյեմբեր]]ին [[ՄԱԿ]]-ի Գլխավոր ասամբլեան որոշում ընդունեց Լիբիային անկախություն տալ մինչև [[1952]]-ի [[հունվարի 1]]-ը: [[1950]]-ին հրավիրվեց Ազգային սահմանադիր ժողով, որն ընդունեց Լիբիայի սահմանադրությունը: [[1951]]-ի [[դեկտեմբերի 25]]-ին հռչակվեց Լիբիայի Միացյալ Թագավորությունիը (Կիրենաիկայի, Տրիպոլիտանիայի, Ֆեցցանի ֆեդերացիա), թագավոր՝ Իդրիսաս-Աենուսին (Իդրիս I): 50-ական թթ. Լիբիայում բացվեցին նավթի[[նավթ]]ի հարուստ հանքավայրեր, և երկիրը դարձավ արտասահմանյան կապիտալի ներթափանցման օբյեկտ:

Ձևավորվեց բանվոր դասակարգը, ամրապնդվեց ազգային բուրժուազիան: 1960—63[[1960]]—[[1963]]-ին ստեղծվեց տնտեսական զարգացման խորհուրդ, կազմակերպվեց լիբիական ձեռնարկությունները օտարերկրյա ֆիրմաների մրցակցությունից պաշտպանելու հատուկ կոմիտե, ստեղծվեցին ազգային մի շարք ընկերություններ և այլն, որոնք նպաստեցին ազգային տնտեսության զարգացմանը: [[1963]]-ին Լիբիան հայտարարվեց միացյալ պետություն: Երկրի տնտեսական և քաղաքական կյանքում տիրապետող դիրք գրավում Էին խոշոր ֆեոդալները և շեյխերը: ճնշվումՃնշվում Էր դեմոկրատական շարժումըշարժում ը: Լիբիայի տնտեսակամ ծանր վիճակը, օտարերկրյա մոնոպոլիաներից կախվածությունը ևնևս դժգոհություն առաջացրին երկրում: [[1969]]-ի [[սեպտեմբերի 1]]-ին «Ազատ սպաներ» կազմակերպության անդամների մի խումբ պետական հեղաշրջում կատարեց, տապալվեց թագավորական վարչակարգը: Երկիրը հռչակվեց Լիբիայի Արաբական Հանրապետություն (ԼԱՀ): Երկրի կառավարումն անցավ հեղափոխական հրամանատարության խորհրդին (ՀՀԽ)՝ կապիտան (հետագայում՝ գնդապետ) [[Մուամար ՔադաֆիիՔադաֆի]]ի գլխավորությամբ: ՀՀԽ մերժեց զարգացման կապիտալիստական ուղին և հռչակեց, որ ԼԱՀ-ը կառուցելու է «լիբիական իսլամական սոցիալիզմ»: 1969—72[[1969]]—[[1972]]-ին միջոցառումներ ձեռնարկվեցին ազգային տնտեսության ամրապնդման ուղղությամբ: [[1970]]-ին վերացվեցին օտարերկրյա ռազմական բազաները: [[1972]]-ին հիմնվեց երկրի միակ քաղաքական կազմակերպությունը՝ Արաբական սոցիալիստական միությունը (ԱԱՄ): Նրա գաղափարախոսության հիմքում ընկած է այսպես կոչված «երրորդ տեսությունը», որի առանցքն են կազմում կրոնը և նացիոնալիզմը: [[1976]]-ի նոյեմբերին[[նոյեմբեր]]ին երկիրը վերանվանվեց Լիբիական Արաբական ժողովրդական Հանրապետություն (ԼԱԺՀ), իսկ [[1977]]-ի մարտին՝[[մարտ]]ին՝ Լիբիական Արաբական Սոցիալիստական ժողովրդական Ջամահարիա: Արտաքին քաղաքականության մեջ ԼԱՍԺԶ վարում է «դրական չեզոքության» գիծ, պայքարում իմպերիալիզմի և Իսրայելի[[Իսրայել]]ի ագրեսիայի դեմ: [[1971]]-ի [[սեպտեմբերի 1]]-ին Լիբիան Եգիպտոսի[[Եգիպտոս]]ի և Սիրիայի[[Սիրիա]]յի հետ կազմեց Արաբական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն (ԱՖՀ): [[1972]]-ին Լիբիայյի և Եգիպտոսի[[Եգիպտոս]]ի միջև պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց ապագայում երկու երկրների պետական միավորման մասին: [[1974]]-ին Լիբիան Թունիսի[[Թունիս]]ի հետ համաձայնագիր ստորագրեց միացյալ պետություն՝ Իսլամական Արաբական Հանրապետություն ստեղծելու վերաբերյալ, որը չիրագործվեց:

[[2011]] թվականին Լիբիայում տեղի ունեցավ քաղաքացիական պատերազմ: Երկրի ղեկավար [[Մուամար ՔադաֆիիՔադաֆի]]ի կառավարության և ընդիմադիր և նրանց աջակցող օտար երկրների ([[Ֆրանսիա]], [[Եգիպտոս]], [[ԱՄԷ]], [[Քաթար], [[Հորդանան]], [[ՆԱՏՈ]]) միջև: Քաղաքացիական պատերազմի արդյունքում [[Մուամար ՔադաֆինՔադաֆի]]ն և իր կառավարությունը հեռացվեցին իշխանությունից: Իշխանափոխությունից որոշ ժամանակ անց [[2011]] թվականի [[հոկտեմբերի 20]]-ին Լիբիայի [[Սիրտ]] քաղաքում [[Մուամար ՔադաֆֆինՔադաֆֆի]]ն սպանվեց: <ref>[https://www.hrw.org/report/2012/10/16/death-dictator/bloody-vengeance-sirte Լիբիայի Քաղաքացիական Պատերազմ]</ref>