«Երիտթուրքերի հեղաշրջում»–ի խմբագրումների տարբերություն

 

19-րդ դարի վերջին և հատպապես 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունը շարունակում էր քայքավել տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամի պատճառով։ Թուրք հասարակական-քաղաքական կյանքում առաջացած նոր ուժերը նպատակ ունեին կանխել կայսրության մոտալուտ փլուզումը և այդ ուղղությամբ առաջին քայլը համարում էին երկրի դուրս բերումը այդ օրհասական դրությունից։ Որպես այդ նպատակի միջոց, առաջնահերթ հրատապ էր սուլթան Աբդուլ Համիդի ռեժիմի տապալումը։ Հակասուլթանական շարժման գլուխ կանգնած էր դեռևս 1889 թ.-ին հիմնադրված «Իթթիհատ վե թերաքքի» («Միություն և առաջադիմություն») կուսակցությունը ։

Չնայած Փարիզի վեհաժողովում դաշնակից ուժերի միջև եղած տարակարծություններին, այնուամենայնիվ քաղաքական ուժերը համախբմվեցին և դա բախտորոշ նշանակություն ունեցավ շարժման ընթացքի համար։

Աբդուլ Համիդի միահեծան կառավարմանը վերջ տալու համար մղվող պայքարը շուտով դրվեց գործնական հողի վրա։ Դրա համար ազդակ հանդիսացավ Մակեդոնիայում կառուցվող երկաթգիծը, որն ըստ սուլթանի նպատակ ուներ ամրապնդել թուրք-գերմանական դաշինքը։ Սակայն Թուրքիայի ընդդիմադիր ուժերը համոզված էին որ, սա Մակեդոնիային տանում էր գերմանիզացման, որը կանջատեր այդ երկիրը Օսմանյան կայսրությունից։

1908թ.-ի հուլիսին, Մակեդոնիայում սպաներ Նիազի և Էնվեր բեյերի գլխավորությամբ զորքերն ապստամբում են։ Սուլթան աբդուլ Համիդի ուղարկած պատժիչ ուժերը, որոնք գտնվում էին իթթիհատականների քարոզչության ազդեցության ներքո, նույնպես ապստամբում են։ Սուլթան Աբդուլ Համիդ Երկրորդը իր գահը փրկելու համար համաձայնում է երկրում սահմանադրական կարգեր հասատելու ընդդիմության պահանջին։ Այսպիսով Թուրքիայում տեղի է ունենում պետական հեղաշրջում, որից հետո սուլթանի իշխանությունը կրում է ձևական բնույթ։ Երկրում փաստացի իշխանությունը կենտրոնանում է երիտթուրք պարագլուխների ձեռքում։ Օսմանյան կայսրությունը հռչակվում է սահմանադրական միապետություն։

Հեղաշրջումից հետո բոլորը ազատ արձակվեցին բանտերից։ Մի պահ կարծես, հայերը դարձել էին թուրքերի սիրելի հարևանները։ Թուրք պաշտոնյաները հարմար առիթը բաց չէին թողնում հայերի հանդեպ իրենց համակրանքը արտահայտելու համար։ Հատկանշական է, որ Սաբահեդինի հետ ունեցած խորհրդակցությանը եկած դոկտոր Ռեշիդ Նիհադը պահանջում էր ավելի լայն արտոնություններ քան հայ հեղափոխական դաշնակցականները արդեն ստացել էին։ Սա ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, թե թուրքական իշխանությունները քաղաքական ինչպիսի խորամանկ ու երկդիմի մոտեցում էին որդեգրել հայերի նկատմամբ։

Սահմանադրական պետություն ստեղծելու կարևորագույն առհավատչյաներից մեկն էլ Օսմանյան խորհրդարանի ձևավորումն էր։ 1908թ. հուլիսից հոկտեմբեր ընկած ամիսները կարող էին բախտորոշ լինել Օսմանյան ողջ հասարակության համար։ Երիտթուրքերն իրենց իրական դեմքը ցույց տվեցին հենց խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ։

[[1897]] և [[1899]] թվականներին տեղի ունեցան կազմակերպության անդամների դատերը, և նրանցից շատերը ստիպված եղան լքել երկիրը։ Արտագաղթի ընթացքում տեղի ունեցավ երիտթուրքական շարժման պառակտում։ 1902 թվականին Փարիզյան համաժողովի ժամանակ Միություն և Առաջադիմությունից անջատվեցին մի խումբ օսմանցի լիբերալիստներ (ազատականներ) [[Սաբահեդին]] արքայազնի գլխավորությամբ, ով հիմնեց «ապակենտրոնացման և անհատական նախաձեռնության լիգան»։ Սաբահեդինը և նրա կողմնակիցները գտնում էին, որ Թուրքիայի ծանր կացության գլխավոր պատճառը միջնադարյան տնտեսական կարգն է, որտեղ բացակայում է անհատական ձեռներեցական նախաձեռնությունը։ Մյուս չարիքը նա համարում էր թուրքական պետության բազմազգ կառուցվածքը։ Սաբահեդինը և նրա կողմնակիցները առաջինն էին, որ հեղափոխականների ուշադրությունը սևեռեցին ազգային հարցի վրա և կապեր հաստատեցին ազգային փոքրամասնությունների քաղաքական խմբավորումների հետ։ Այս հարցում երիտթուրքերի միջև առաջացան տարաձայնություններ։ Նրանց մի մասը Սաբահեդինի գլխավորությամբ հանդես էր գալիս [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] ապակենտրոնացման հիմքի վրա ինքնավար նահանգների ստեղծման ճանապարհով ազգային խնդրի լուծման օգտին։

 

 

Թուրք հեղափոխականների հիմնական մասը, որը միավորվել էր Միություն և առաջադիմություն խմբավորման շուրջ, կողմնակից էր կենտրոնացված, միասնական թուրքական պետությանը, ելնելով նրանից, որ Թուրքիայում պետք է իշխի թուրք ազգը։ Բայց քանի որ նրա հիմնական խնդիրը կայանում էր աբդուլհամիդյան զուլումի ռեժիմի տապալումը, ապա նա հնարավոր էր համարում այդ խնդրի լուծման համար միավորվել ազգային փոքրամասնությունների կազմակերպությունների հետ։

[[Թուրքիա]]յում հեղափոխական ալիքի բարձրացման առիթ հանդիսացավ [[1905]]-[[1907]] թվականների ռուսական հեղափոխությունը, ինչպես նաև [[Իրան]]ի հեղափոխությունը և այլ պետություններում ազգային-ազատագրական շարժումների վերելքը։

 

 

[[Պատկեր:Greek demonastration Bitola 1908.JPG|մինի]]