Վիքիպեդիա

«Արմավիր (մայրաքաղաք)»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ clean up, փոխարինվեց: համայք → համայնք oգտվելով ԱՎԲ
չ կետադրական, փոխարինվեց: : → ։ (59), )ն → ) ն, այլոք → այլք, → (29)
Տող 30.
| Վիքիպահեստում =
|}}
'''Արմավիր մայրաքաղաք''':Արմավիր։Արմավիր, գրաբար՝ Արմաւիր, գտնվում է [[Արմավիր]]ի մարզային<ref>ՀՀ Արմավիրի մարզի, http://www.armstat.am/file/RegStat/marz/MARZ_04.pdf</ref> կենտրոն հանդիսացող [[Արմավիր]] քաղաքից 7/8 կմ հրավ-արևմուտք, [[Արարատյան դաշտ]]ում, այժմյան [[Արմավիրի մարզ]]ի (նախկին՝ [[Հոկտեմբերյանի շրջան]]ի) [[Արմավիր]], Հայկավան և [[Ջրաշեն]], [[Նոր Արմավիր]] գյուղերի հարևանությամբ։<br />
Խորենացու պատմագիրության հիման վրա հայագետ-պատմաբան [[Միքայել Չամչյան]]ի կողմից կազմած [[Հայկազունիներ]]ի արքայատոհմի ժամանակագրության համաձայն, [[Հայկազունիներ]]ից՝ Արմենակ - [[Արամանյակ]]ը և նրա որդի [[Արամայիս]]ը, մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի 21 - 20-րդ դարում Երասխաձորում հիմնեցին ''[[Արմավիր]] քաղաքական կենտրոնը'':։ Արմավիրը Ազա(նի) անունով մ.թա. 16-8-րդ դդ Դաշտային Էթիունի թագավորության Ազա(նի) երկրի կենտրոնն էր:էր։ Մ.թ.ա. 8- 5-րդ դդ Արմավիրը ընդգրկվեց [[Վան]]ի Արարատյան թագավորության կազմում:կազմում։ Արա Գ - Արգիշտի Ա [[Հայկազունիներ]]ի [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ի արևմտյան ծայրամասում հիմնադրեց իրեն անունով բերդաքաղաք - վարչական կենտրոններից մեկը՝ [[Արգիշտիխինիլի]]<ref>ՔԱՂԱՔԱՏԵՂԻ ԱՐԳԻՇՏԻԽԻՆԻԼԻ» ՀՈՒՇԱՐՁԱՆԻ, [http://hushardzan.am hushardzan.am]</ref>, մ.թ.ա. 4-1-ին դդ՝ [[Երվանդունի]]ների հայոց [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ը։ [[Մեծ Հայք]]ի հավատքա-մշակույթային կենտրոնը<ref>ՀԺՊ, ԳԱ Ակադեմիայի հրատ. 1971, հատ.1, էջ` 920-921</ref>։ Ք.հ. 8-րդ դ Ա նախարարական տների կենտրոն էր, 9-13-րդ դդ՝ [[Արմավիր]] քաղաք<ref>Ս.Վարդանյան, Հայաստանի մայրաքաղաքներ:</ref>։ 13-րդ դարից՝ Ալիսո և Բլուր գյուղ-ագարակներ։ Ավերվել է [[18-րդ դար]]ում։ <br />
=== Արմավիրի անվանումները ըստ հայ և օտար պատմիչների ===
Արամայիր, Արամուրիա, Արգիշտի, Արգիշտիխիանա, Արգիշտիխինիլինի, Արգիշտիհինիլի, Արմայիր, Արմավիա, Արմավ(ի) ի-արա, Արմավիր Հին, Արմաուրիա, Արմորիա, Բլուր,«ՙԼքված մայրաքաղաք»-Բլուր, Պլուր - Բլուր/, BLUR, դամբարանավայր, բնակատեղի (ռուս. Плур Պլուր ձևով)։ Արմավիրի տարածաշրջանից և Բլրի մերձակայքից գտնվել են բազմաթիվ սեպագիր արձանագրություններ<ref>Թ. Հակոբյան «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», «Արմավիր» հոդվածը, էջ՝ 77-78։</ref>։<br />
== Հիմնադրումը ըստ Մովսես Խորենացու ==
[[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] [[«Հայոց պատմություն»|«Հայոց պատմության»]]<ref>Մովսես Խորենացի: Պատմություն հայոց, Մալխասյանցի թարգմանություն, 1968:</ref> առաջին գրքի 10-12-րդ բաժինները պարունակում են տեղեկությունները, ըստ որի [[Հայկազունիներ]]ի քաղաքական կենտրոնը [[Հարք]]-[[Տարոն]]ից տեղափոխվում է [[Արարատյան դաշտ<ref>[[Ղևոնդ Ալիշան]]: Տեղագիր Հայոց Մեծաց կամ աշխարհագրութիւն Հայաստանի, Վենետիկ-Ս.Ղազար, 1853 (http://digitale-sammlungen.ulb.uni-bonn.de/content/pageview/105837)</ref>]], որտեղ հիմնադրվում է [[Արմավիր]]ը<ref>• Сергей Глинка. «Обозрение истории армянского народа от начала бытия его до возрождения области Армянской в Российской империи».Москва, 1832.</ref>։ [[Մովսես Խորենացի]]ն '''[[Արմավիր]]ի''' հիմնադրումը վերագրում է [[Հայկ Նահապետ]]ի թոռ [[Արամայիս]]ին.{{քաղվածք|[[Արամայիս]]ն իր բնակության համար տուն է շինում գետի ափին մի բլուրի վրա և իր անունով այն կոչում է [[Արմավիր]], իսկ գետի անունը իր թոռան՝ [[Երաստ]]ի անունով դնում է [[Երասխ]]''»։|}}
=== Արմավիրի և Սոսյաց անտառի տեղադրությունը ===
[[Արմավիր]] քաղաքը և քաղաքի չորս դին փռված [[Սոսյաց անտառ]]ը<ref>• Հայկ Խաչատրյան [[Սոսյաց անտառ]], 1978: ԱՐՔԱՅԱՊԱՏՈՒՄ:</ref> տեղակայված էին [[Արարատյան դաշտ]]ի [[Արագածոտն գավառ]]ում, նախկինում [[Երասխ գետ]]ի կամ Արմավիր գետի աջ և ձախ ափերի՝ Արմավիրի Արևելյան և արևմտյան բլուրների և դրանցը հարող տարածքների վրա՝ այժմյան [[Արմավիրի մարզ]]ի [[Արմավիր]], Հայկավան, [[Ջրաշեն]] և [[Նոր Արտագերս]], [[Բամբակաշատ]], [[Նոր Արտագերս]], [[Նոր Արմավիր]], [[Նալբանդյան]], [[Այգեշատ]], [[Ջանֆիդա]] և [[Ամասիա]] գյուղերի շրջագծում<ref>Սոսյաց անտառի կամ սրբազան՝ արհեստական անտառի մասին առաջին հիշեցումը պատկանում է հույն նշանավոր աշխարհագրագետ և տիեզերագետ, մաթեմատիկոս Պտղոմեոս Կլավդիոսին (90 –168, այլ տվյաներով՝ 70-147թթ.), որը եղել է Արմավիրում և հիացել անտառի գեղեցկությամբ</ref>։ <br />
=== Արմավիր քաղաքի տեղադրությունը ===
Հնագետների [[Արմավիր]] քաղաքի տեղադրության հարցում ունեն տարակարծություններ.մի մեծ խումբ հնագետները քաղաքի տեղադրությունը համարում են [[Արմավիր]]ի արևելյան և արևմտյան բլուրները և նրանց միջև գտնվող տարածքները:տարածքները։ Արմավիրի 1962-1969 թթ հնագիտական արշավախմբի ղեկավար [[Բաբկեն Առաքելյան]]ի համոզմամբ, մայրաքաղաքի գլխավոր բնակելի մասը տեղակայված էր [[Արմավիր]]ի արևելյան Բլրի վրա և Բլրի շուրջ բնակելի տարածքներում, իսկ «մոնումենտալ շինությունը», միջնաբերդը, մեհյանա-տաճարային տնտեսությունը, մշակույթային, տնտեսական և պաշպտանական սպասարկման նշանակությամբ կառույցներով, նաև եռաշարք պարիսպները տեղակայված էին [[Արմավիր]]ի արևելյան Բլրի վրա։ Միջնաբերդը և Տաճարը շրջափակված էր արտաքին եռաշարք պարիսպով<ref>Б. Н. Аракелян, О некоторых результатах археологического изучения древнего Армавира, «Պատմա-բանասիրական հանդես, 1969, № 4:</ref>։ Ըստ հնագետների Արմավիր մայրաքաղաքը տեղակայված էր ավելի քան 10 հազ m², իսկ վիմագիր արձանագրությունների ցրվածության «աշխահագրությամբ» այն ընդգրկում էր ներկայիս [[Արմավիրի մարզ]]ի Արմավիրի տարածաշրջանի 12 - 14 գյուղերի վարչական տարածքները:տարածքները։ Այսպես, քաղաքի արևելյան դարպաս է հանդիսացել [[Արմավիր]]-[[Արևիկ]] գյուղերի սահմանագծում տեղակայված Մոխրաբլուր-Քյուլթափան<ref>Էմմա Խանզադյան, Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի բնակավայրեր Մոխրաբլուրում(Արևիկ-Արմավիր</ref>), հյուսիսում՝ Արմավիրի մարզի Ալաշկերտ գյուղ-[[Արմավիր]]-Հայկավան [[Արմավիրի մարզ]]ի [[Ալաշկերտ]] գյուղ-Արմավիր-Հայկավան] մայրուղու «Դիք Կամուրջը», արևմուտքում՝Ամասիա, [[Նոր Արմավիր և Նոր Ամասիա գյուղերի]] բլրաշարքերը<ref>Мартиросян А. А. Аргиштихинили, Издательство АН Армянской ССР, Ереван, 1974</ref>, հարավում՝[[Երասխ]] գետը։ Բլուրը և քաղաքը պաշտպանված էին ջրանցքների ցանցով, առուներով, իսկ նրանց միջակայքում՝ տեղակայված էին [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ի ագարակային տնտեսությունները, զորանոցները, ախոռները, դարբնոցները և այլ արհեստանոցաախոռային համալիրներ՝ «արհեստավորաց թաղերը»:։<ref>Գ.Տիրացյան'''։ Արմավիրի պեղումների 100-ամյակը:</ref>։
 
=== Քաղաքի և շինությունների անվանումները ===
Տող 46.
* «Նախաուրարտական Արմավիր»<ref>Доурартский Армавир (III — начало I тыс. до н. э.). Պատմա-բանասիրական հանդես, № 2 . pp. 254–275.</ref>,
* «Խորենացու պատմագրությամբ ներկայացրած [[Հայկազունիներ]]ի [[Արմավիր]] մայրաքաղաք»,մեջբերելով<ref>Մեսրոպ Սմբատյանց։ Բևեռաձև արձանագրութիւնք Արարատեան նահանգի։</ref> [[Արմավիր]]ի արևելյան բլուրի վրա ''[[Հայկ]]ի թոռ [[Արամայիս]]ի կողմից [[Արմավիր]]ի հիմնադրման'', գլխավոր տաճարի կառուցման Մովսես Խորենացու «Պատմություն հայոց»-ի փաստարկումները<ref>Մովսես Խորենացի, «Պատմություն հայոց», էջ՝ 91 - 92:</ref>։
* «ուրարտակական [[Արգիշտիխինիլի]] բերդաքաղաք» անվանումը<ref>Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту), Издательство Восточной литературы, Москва, 1959</ref>:։
* «Երվանդուիների Արմավիր մայրաքաղաք»<ref>Ս.Ասմարյան, «Արամայիս նահապետից մինչև Արմավիր համայնք» Ե 2013</ref>,
* Հնագետներ [[Կարո Ղաֆադարյան]]ը, Ա.Մարտիրոսյանը<ref>А. А. Мартиросян , Аргиштихинили, Ереван, 1974.</ref>, Ինեսա Կարապետյանն<ref>Ի.Ա.Կարապետյան։ Հայաստանի նյութական մշակույթը մ.թ.ա . 6- 4 դդ</ref>, հնավայրին տվել են թե [[Արմավիր]] և թե [[Արգիշտիխինիլի]] անվանումը։
Հնագետներ Բ.Առաքելյան և Գ. Տիրացյանը անշեղորեն հետևելով հայ մատենագիրներ պատմագրությանը, քաղաքին և հնավայրին տվել են «Արմավիր մայրաքաղաք» անվանումը:անվանումը։
Տարբեր, նույնիսկ իրար հակասող անվանումների են արժանացել Արմավիր հնավայրի տարածքում հայտնաբերված շենք - շինությունները:Հնագետշինությունները։Հնագետ Գ. Տիրացյանը Արմավիրի արևելյան Բլրի գագաթի ''կառույցին'' տվել է «''հնադարյան տաճարի մնացորդներ''», «''հին հայկական տաճար''» բնորոշումը։ Բ.Առաքելյանի շինություններին տվել է «Արմավիրի մեհյան»<ref name="ReferenceA">Բաբկեն Առաքելյան, Հանրագ. հատ. 7, էջ`444</ref>, «Արմավիր մայրաքաղքի մոնումենտալ շինություն, հավանական է՝ տաճար» անվանումը:Ինեսաանվանումը։Ինեսա Կարապետյանը Արմավիրի բլրի գագաթին հայտնաբերված ավերակներին տալիս է ''ուրարտական Սուսի տաճար անվանումը''։ Հայագետ Ռաֆայել Իշխանյանը Բրի գագաթին հայտնաբերված արխիվ-սեպագրերի պահոցին՝ տվել է «Արմավիրի գրադարանները» անվանումը<ref name="Ռ. Իշխանյան Հանրագ. հ.7, էջ 443/4">Ռ. Իշխանյան Հանրագ. հ.7, էջ 443/4/</ref>:։<br />
Տես՝
* [[Արգիշտիխինիլի]] հոդվածը։
Տող 56.
 
=== Մոխրաբլուր-Քյուլթափա ===
Գտնվում է [[Արմավիրի մարզ]]ի [[Արմավիր]] և [[Արևիկ]] գյուղերի սահմանի վրա:վրա։ Տեղացիներ այն անվանում են Քյուլթափա:Քյուլթափա։ Գտնվում է Արմավիր մայրաքաղաքի Բլրից արևելք՝ 1,5-2 կմ հեռավարությամբ:հեռավարությամբ։ Ամենայն հավանականությամբ բնակավայրը հանդիսացել է Արմավիր մայրաքաղաքի արևելյան մուտքը՝ դարպասը, քանի որ տեղացի տարեցները հիշում են, որ այստեղ մինչ 1953 թվականը գոյություն ուներ ինչ-որ պարիսպի մնացորդներ:մնացորդներ։ Տեղանքում կանոնավոր պեղումներ է իրականացրել հնագետ Էմմա Խանզադյանը<ref>Էմմա Խանզադյան, Արևիկից Արմավիր գյուղ տանող ճանապարհի վրա գտնվող բլրի պեղումներից (1962-1966 թթ.) հայտնաբերվել են մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի շինության հետքեր։</ref>։ Հնագետը բնակավայրը համարում էր '''3-րդ հազարամյակի''' կառուցողական շերտերի կուտակումների հետևանք{{քաղվածք|«...բլրի վրա հայտնաբերվել են հում աղյուսից կառուցված կլոր կացարաններ, որոնց կավակերտ հատակներին (հորերում) գտնվել են այրված հատիկներ, ցորենի և գարու հասկերի խրձեր, աղորիքներ, սանդեր և սանդկոթեր։ Ստվար խումբ են կազմում նաե խոշոր և մանր եղջերավոր կենդանիների ոսկորները։ [[Արևիկ]] բնակատեղիում զարգացած են եղել արհեստները (մետաղագործություն, կաշեգործություն, խեցեգործություն, մանածագործություն, քարգործություն և ոսկրի մշակման գործ)։ Հայտնաբերվել են մանածագործական գործիքներ (ոսկրե իլիկի գլուխներ, ասեղներ, մանածագործական հաստոցի ծանրոցաքարեր և այլն)։ Հատկապես ուշագրավ են կավե օջախներն ու օջախների տարատեսակ հենակները (շրջանաձև, պայտաձև, եղջերավոր և եռոտանի), մեծ կավամանները, խոր թաղարներն ու գավաթները, քրեղանները, որոնց մի մասն անփայլ է, իսկ մեծ մասը՝ սև, արծաթափայլ մակերեսով, զարդարված հիմնականում թռչունների, պարույրների, փոսիկների և ելուստների համադրություններով»։|}}
 
=== Արմավիրի Սոսյաց անտառը ===
Արհեստական անտառ [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ի վարչական տարածքում:տարածքում։ [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ի պաշտպանական համակարգի մեջ մտնող արհեստական ջանցքներից ոռոգվող անտառաշերտ:անտառաշերտ։ Ըստ Խորենացու [[Սոսյաց անտառ]]ը հիմադրել էր Արմենակ - [[Արամանյակ]] նահապետը<ref>Արմենակ (մ.թ.ա. 2026-1980)Հայ ժողովրդի առաջնորդները, ինտերնետ կայք:</ref>):։ Ընդգրկել էր [[Արմավիր]]ի տարածաշրջանի ավելի քան 1000 հա տարածքներ:տարածքներ։ Անտառում աճել են հիմնականում [[սոսի]]ներ։ [[Սոսի]] ծառը հայ ժողովրդի մոտ հայտնի է նաև [[չինար]] անունով։ Այժմ էլ [[Արմավիր]]ի տարածաշրջանի գյուղերում հող վարլեիս՝ հողի տակից դուրս են գալիս ծառերի կոճղերը:կոճղերը։<br />
Հայտնի են սոսի-չինարի մի քանի տեսակներ, որոնք այժմ էլ կարելի է տեսնել Արմավիրի մարզի գյուղերի տարածքներում:տարածքներում։<br />
Հույն պատմիչ-զորավար [[Պտղոմեոս Կլավդիոս]]ը<ref>Պտղոմեոս Կլավդիոս (հուն.՝ Κλαύδιος Πτολεμαῖος, Klaudios Ptolemaios; լատ.՝ Claudius Ptolemaeus; մոտ 90 –168, այլ տվյաներով՝ 70-147թթ.) հույն նշանավոր աշխարհագրագետ և տիեզերագետ, մաթեմատիկոս։</ref>, այցելել է [[Արմավիր]], և հիացել է անտառի գեղեցկությամբ {{քաղվածք|«[[Արամանյակ]]ը այս տարածքում հիմնեց սոսիների անտառ` [[Սոսյաց անտառ]]ը։- Պատմիչը հաղորդում է, որ [[Հայաստան]]ում սովոր էին գուշակություններ անել սոսի ծառերի տերևների սոսափյունով։ Կար ''էգ սոսի'' և ''արու սոսի''` ավելի շատ սվսվում են էգերը, պատգամախոս քրմերը հաշվարկներ էին կատարում` պատերազմի և հաղթանակի ելքը, զոհաբերությունների քանակը։ Անտառը յուրօրինակ ''օդերևութաբանական կայան էր'', ուր որոշվում էր, թե ինչ պարբերականությամբ էին կրկնվելու երաշտները, կարկուտները, հեղեղումները և այլ երևույթներ։ [[Սոսյաց անտառ]]ը սրբազան վայր էր, այս անտառին էր նվիրված [[Արա Գեղեցիկ]]ի թոռ [[Անուշավան Սոսանվեր]]ը<ref>Մ. Խորենացի, ՊՀ, էջ՝ 105-106</ref>, որը քրմապետ էր, գուշակ և պատգամախոս։'''Սոսին հեթանոսական Հայաստանի խորհրդանիշն էր'''` Մասիսներին հավասար։ Հայերը ռազմի դաշտ էին իջնում Սոսյաց անտառը պատկերող դրոշներով. [[Արամ]] Աշխարհակալի` ''[[Արծկե]]ից գտնված որմնանկարում [[Արամ]]ը սոսու տերև է պահել մատների արանքում'', Անտառը գոյատևել է 2300 տարի, մ.թ.ա. 25-րդ դ մինչև մ. թ. երրորդ դարը։ Պատմիչները չեն հաղորդում, թե ինչպես է կործանվել այդ անտառը, որից ոչ մի հետք չի մնացել<ref>Հայկ Խաչատրյան, Սոսյաց Անտառ:</ref>»։|}}<br />
տես՝ '''[[Սոսյաց անտառ]]''' հոդվածը:հոդվածը։
 
== Արմավիրը՝ հայկական պետական-քաղաքական միավորումների և համայնքների կենտրոն։ ==
[[Արմավիր]]ի տարածաշրջանը բնակեցված է եղել անհիշելի ժամանակներից, ինչի վկայությունը Արմավիրի արևելյան Բլրի տարածքում գտնված մ.թ.ա. 15-12 հազարամյաներով թվագրվող երկու վիմագիր ժայռապատկերներն են («Աստղային երկնքի քարտեզներ») և «Սրբազան քար»<ref>Ի.Ա.Կարապետյան։ Հայաստանի նյութական մշակույթը մ.թ.ա . 6- 4 դդ։ http://serials.flib.sci.am/openreader/hushardzanner_19/book/Binder1.pdf</ref><ref>http://surenasmaryan.blogspot.com/2015/05/blog-post_56.html</ref>, ինչես նաև կիկլոպյան տիպի<ref>Կիկլոպյան շարվածքը հիշեցնող կոպիտ մշակված քարեր, եզրերը հանված քարերը…հարմարեցված են, ժայռը մշակված է աստիճանաձև</ref> շինությունների հետքեր Բլրի քարանձավներում<ref>Тер-Аветисян, Археологическое обследование городища и крепости «Древний Армавир», «Научный сборник», Ереван» 1941, էշ 51—64].</ref>:։<br />
Վարարահոս գետը իր բազմաճյուղ վտակներով, բերրի հողատարածքները և որսատեղի հարմար անտառը, բնության արհավիրքներից պատսպարվեու՝ հարթավայրի վրա իշխող Բուրը, բարենպաստ պայմաններ են հանդիսացել, որպեսզի սկսած մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակից, տարածաշրջանում բարձրացրող երկու մեծ լեռների([[Արագած]] և [[Արարատ]]) և Բլրի տակով հոսող գետի ([[Երասխ]]) միջև ընկած տարածքները յուրացվեր այստեղ նստակյաց բնակություն հաստատած տարբեր ցեղախմբերի կողմից, որոնց հիմնական զբաղմունքը անասնապահությունն<ref>На Армянском нагорье скотоводством люди занимались еще в неолитическую эпоху; природные условия страны оказали существенное влияние на весь ход развития этой отрасли хозяйства.http://lah.ru/konspekt/back/urartu.htm</ref> և երկրագործությունն էր<ref>Ս.Ասմարյան, «Արամայիս Նահապետից մինչև Արմավիրի համայնք» Ե 2013</ref>:։<br />
Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի բնակավայրի հետքեր կան նաև [[Արմավիր]]ի շրջակայքում՝ [[Արմավիր]]-[[Արևիկ]] գյուղերի ճանապարհի մոտակայքում<ref>Է. Խանզադյանը, Հանրագիտարան 2-րդ հատ., էջ` 37-38</ref> (տես՝ Մոխաբլուրը բաժինը):։
 
'''Արմավիրը Հայկազունիների մայրաքաղաք''' (մ.թ.ա. 20-16 դդ):։
Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի 20-16-րդ դարերում<ref>Հայ ժողովրդի առաջնորդները: Ինտերնետ կայք</ref>:։ [[Հայկազունիներ]]ի արքայատոհմի<ref>Մ. Հակոբյան: Մոռացված մի արքայատոհմ:</ref> տարածաշրջանում Խորենացու վկայությամբ, հիմնական բնակություն են հաստատել [[Հայկազունիներ]]ի նահապետները.
*«[[Արամայիս]]ն իր բնակության համար տուն է շինում ([[Երասխ]]) գետի ափին մի բլուրի վրա և իր անունով այն կոչում է [[Արմավիր]]»<ref>Մ. Խորենացի]], ՀՊ, էջ՝ 91</ref>։
* [[Միքայել Չամչյան]]ի [[Հայկազունիներ]]ի տոհմի կառավարման ժամանակագրությամբ, Արամայիս նահապետը իրեն համար «տուն է հիմնադրել» '''մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի 20-րդ դարում՝ մ.թ.ա. 1980 թվականին'''<ref>ՀԺԱ կայք, (Արատտայի մայրաքաղաք - մինչ մ.թ.ա. 11.08.2492՝ Մեծամոր, մինչ մ.թ.ա. 1980՝ Հայկաշեն, մինչ մ.թ.ա. 1561՝ Արմավիր)</ref>։
Հայոց մատենագրության մեջ հայ պատմիչները ([[Ագաթանգեղոս]], [[Փավստոս Բուզանդ]], [[Խորենացի]],[[Սեբեոս]],և այլոքայլք), ինպես նաև հույն պատմիչներն և աշխարհագիրները, [[Արմավիր]] քաղաքն են հիշատակել որպես [[Հայկազունիներ]]ի և [[Մեծ Հայք]]ի մայրաքաղաքը՝ [[Հայկազունիներ]]ի քաղաքական կենտրոնը:կենտրոնը։<br />
<br />
'''Արմավիրը Ցամաքային Էթիունի թագավորության Ազա(նի) երկրի քաղաքական կենտրոն''':։
* Մ.թ.ա. 16-8-րդ դարեր:դարեր։ [[Արմավիր]]ը կամ Արամայիլը՝ Նաիրի '''ռազմա-քաղաքական դաշինքի''' կազմի մեջ մտնող Ցամաքային Էթիունի<ref>ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ,2. Հայ ժողովրդի ծագումը 2012/06/02</ref> թագավորության Ազա(նի) կամ Աչա քաղաքական կենտրոնն էր<ref>տես՝ [[Արգիշտի Ա]] [[Արգիշտիխինիլի]]ի հիմնադրման արձանագրությունը։</ref>։
 
'''Արմավիր - Արգիշտիխինիլին Վանի Արարատյան թագավորության Ազա() նի քաղաքական-տնտեսական բերդաքաղաք<ref>ԱՐԳԻՇՏԻԽԻՆԻԼԻ ՔԱՂԱՔԻ ԱՐԵՎՄՏ8ԱՆ ՄԻՋՆԱԲԵՐԴԻ. ԱՄՐԱՇԻՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԸ. Կ. Կ. ՂԱՅՖԱԴԱՐՅԱն</ref>'''(մ.թ.ա. 8-5-րդ դարեր)<ref>մ՝ Բերդաքաղաքը հիմնադրել է Արգիշտի Առաջին թագավորի կողմից մ.թ.ա. մոտ 776 թվականին և անվանակոչվել է վերջինիս անունով։</ref>:։
* Ազա(նի<ref>http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/142.htm</ref>) երկիրը հիշտակել է [[Արգիշտի Ա]] մ.թ.ա. 8-րդ դարում դեպի հյուսիս կատարած արշավանքի ընթացքում, մեջբերելով երկրի տերերի անունները<ref>Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. — Москва: Издательство АН СССР, 1960</ref>։
* Մոտ մ. թ. ա. մոտ 776 թվական։ [[Վան]]ի թագավորության արքա Արա Գ [[Արգիշտի Ա]] Արմավիրի արևելյան ծայրամասում հիմնադրել է վարչա-տնտեսական<ref>К- В. Тревер , Очерки по истории культуры древней Армении, М.—Л., 1953». էջ 148—156։</ref> և պաշտամունքային կենտրոն<ref>Надписи Аргишти I, сына Менуа. 137.Надпись найдена в сел. Сардарабад, недалеко от Армавира; высечена на строительном камне; происходит, повидимому, из Аргиштихинили, урартской крепости, расположенной на Армавирском холме.http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/137.htm</ref>։ [[Սարդուրի Բ]] [[Արմավիր]]ի տարածքում թողել է քաղաքը վերանորոգելու, պալատներ և մեհյաններ, նաև քաղաքի եռաշարք պարիսպը կառուցելու մոտ իննը անվնաս և երկու վնասված արձանագրություններ<ref>տես՝ Արմավիրի հնագիտության բաժինը</ref>։ Ամենայն հավանականությամբ, [[Ասորեստան]]ի ճնշման տակ, Սարդուրին նպատակ ուներ [[Վան]]ից [[Արմավիր]] տեղափոխել երկրի մայրաքաղաքը:մայրաքաղաքը։ ([[Արմավիր]]ում է կայացել նրա պսակադրությունը, կառուցել է Խալդյան դռներ<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 165.
 
Надпись на строительном камне, происходящем из Армавира. Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.)» 1883, стр. 242-243 (А); Sayce, «Muséon», II, 1883, стр. 358-364(Т, П); Sayce, 65 (JRAS, 1888) (Т., П); Алишан, Айрарат (на арм. яз.), 1890, стр. 152 (А); М. В. Никольский, «Труды Восточной Комиссии», т. I, вып. 3, стр. 443-445, табл. 13 (Ф, А, Т, П); М. В. Никольский, 12 (Ф, А, Т, II); Sandаlgian, 67 (Т, П).</ref>), սակայն նրա հաջորդները հրաժարվել են այդ մտադրությունից<ref>տես՝ Արմավիրի Էլամերեն արձանագրություն բաժինը</ref>։
'''Արմավիրը՝ [[Մեծ Հայք]]ի մայրաքաղաք''' (մ.թ.ա. 330 - 186 թթ):։[[Երվանդունիներ]]ի [[Մեծ Հայք]]ի թագավորություն<ref>Երվանդունիների հայկական թագավորությունը: ՀԺՊ, ակադ. հրատ. հատ. 1, էջ` 513-516</ref><ref>https://uniarm.wordpress.com/</ref>]]«Արմավիրի անվան և ռազմաքաղաքական հզորության հետ են կապված [[Երվանդունի]] [[Երվանդ Ա Սակավակյաց]]ի (մ.թ.ա 570-560), [http://Տիգրան%20Հայկազյան Տիգրան Հայկազյան] ի (մ.թ.ա. 560-530), նրա որդի [[Վահագն]]ի (մ.թ.ա.530-515), [[Երվանդ Գ]] (մ.թ.ա. 336-մոտ 330), մ.թ.ա. 3-րդ դարի վերջին 20-ամյակում [[Մեծ Հայք]]ում գահակալ [[Երվանդ Դ]](Որոնտես) Վերջինի անուններն ու գործերը։ [[Տիգրան Երվանդյան]]ը համարվում էր Հայկազյան արքայատան երկրորդ մեծագույն ներկայացուցիչը [[Արամ]]ից հետո` ըստ Խորենացու<ref>Մ.Կատվալյան, Հանրագ. ՙԱրմավիր՚ բաժին, էջ` 977</ref>։ <br />
[[Հերոդոտ]]ը, վկայակոչելով Հեկատեոս Միլետացու աշխարհացույց - քարտեզը, [[Հայաստան]]ը ներկայացնում էր հայ միաձույլ ժողովրդով բնակեցված և ընդարձակ երկիր, ինչը [[Երվանդունիներ]]ին հնարավորություն էր ստեղծել վերականգնելու հայոց ռազմական-քաղաքական հզորությունը՚։ Վերականգնում են [[Արմավիր]]ը, և իրենց համարելով [[Հայկ Նահապետ]]ի շառավիղներ, ''333 - 330 - ին [[Երվանդունիներ]]ը [[Արմավիր]]ը հռչակում են հայոց մայրաքաղաք''։ [[Արմավիր]]ը մայրաքաղաք ու հոգևոր - մշակութային կենտրոնն էր մ.թ.ա 4-րդ դարի երկրորդ կեսից մինչև մ.թ.ա 189 թ. [[Երվանդ Դ Վերջին]]ի գահանիստը, ինչպես նաև պաշտամունքային կենտրոնը շարունակում էր մնալ [[Արմավիր]]ը։ Թագավորի եղբայր Երվազը եղել է գլխավոր քրմապետը, [[Արմավիր]]ում գործել է հունամակեդոնական տոմարը, արքունիքում և վերնախավի մեջ հարգի է եղել հունական գրականությունը։ Բացառված չէ հունական դպրոցի գոյությունը Արմավիրում<ref>Գ. Տիրացյան։ Երվանդուների Հայաստանը</ref><ref>ՀԽՍՀ ԳԱՊԻ ՀԺՊ հ-1։ 1971 թ.)</ref>:։<br />
'''Արմավիրը Արտաշես Ա նստավայր (189-168 թթ)''':։
* Մ.թ.ա. 189- 185 թթ.[[Արմավիր]]ը [[Արտաշես Ա]]՝ '''Արտաշեսյանների մայրաքաղաք'''<ref>Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց: 177-183</ref> ։
* Մ.թ.ա. 185 թթ. մինչև Տրդատ Գ կողմից Արմավիրը Կամսարական նախարարական տանի նվիրաբերելի (թագավորական Ոստանից օտարելը), [[Արմավիր]]ը վերածվեց ''հայոց թագաժառանգների արքայանիստ քաղաքի'':։
<br />
'''Արմավիրը՝ հայոց պաշտամունքային կենտրոն (մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակից մինչև Ք.հ. 4-րդ դարը)''':։
* Մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակից մինչ հայոց «Մեծ դարձը»՝ քրիստոնեության ընդունումը՝ Արմավիր մայրաքաղաքը հանդիսացել է հայոց հոգևոր-կրոնական կենտրոն<ref>Արմեն Պետրոսյան, Նվարդ Տիրացյան։ «Հայոց առաջին մայրաքաղաք Արմավիրը պաշտամունքային կենտրոն», Պատմաբանասիրական հանդես 2012, 1, 169-184։http://hpj.asj-oa.am/5742/1/2012-1(169).pdf:</ref>
<br />
'''Արմավիր (միջնադարյան քաղաք''')<ref>Արմավիր (միջնադարյան քաղաք):</ref><br />
<br />
'''Արմավիրը տարածաշրջանի համայնքների կենտրոն:կենտրոն։'''
* 1613 թվականից Արմավիր համայնք<ref>Ս. Խանզադյանը ՙՀերոսապատում՚, Երևան, 1984, էջ` 337:</ref><ref>Ս.Ասմարյան, «Արամայիս նահապետից մինչև Արմավիր համայնք, Ե 2013»</ref> (Արմավիրի մարզ)<ref>Արմավիր, Հայկավան, Ջրաշեն, Նոր Արմավիր, Նոր Արտագերս, Բամբակաշատ ր Նալբանդյան համայնքները:</ref>
 
=== Արմավիրի հայոց նահապետներ և արքաներ ===
'''[[Հայկազունիներ]]: ։ [[Հայք]]ի թագավորություն'''.<br />
[[Արամանյակ]]-Արմենակ։<br />
[[Արամայիս]]։<br />
Տող 111.
'''Արմավիր-Արգիշտիխինիլին՝ '''Վանի Արարատյան թագավորության վարչական կենտրոն'''։'''<br />
[[Արգիշտի Ա]] Արգիշտիխինիլիհիմնադրումը՝ մ.թ.ա. 8-րդ դար։<br />
[[Սարդուրի Բ]] մ.թ.ա. 8-րդ դար։<br />
[[Ռուսա Բ]], մ.թ.ա. 7-րդ դար։<br />
[[Սարդուրի Գ]] մ.թ.ա. 7-րդ դար<ref>Г. А. Меликишвили Урартские клинообразные надписи. Արմավիրի սեպագիր արձանագրությունները բաժինը</ref>։
 
'''Մեծ Հայքի''' թագավորություն։ ''''''Երվանդունիներ''''''։'''<br />
[[Երվանդ Բ]] (մ.թ.ա. 331 - մոտ 323)։<br />
Հրանտ Բ (մ.թ.ա. մոտ 323-305)։<br />
[[Արտավազդ Ա]] ( մ.թ.ա. մոտ 305 - ուղ. 247)։<br />
[[Վաղարշակ Ա]] մասամբ(մ.թ.ա. 247-225)։<br />
[[Արշակ Ա]] որդի (մ.թ.ա. 225-212)։<br />
[[Երվանդ Գ]] Երվանդունի (մ.թ.ա. 212-201)։<br />
[[Արտաշես Ա]] (մ.թ.ա. 189- 185)<ref>ՀԺՊ, ՀԽՍՀ ԳԱՊԻ հրատարակություն, հ-1։1971։</ref><ref>[[Սերո Խանզադյան]]։Հայրենապատում երկ՝ «Արմավիրի Արմավիրի մեծ գերդաստանը»</ref>։<ref>[[Թ. Հակոբյան]], «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», «[[Արմավիր]]» հոդվածը, էջ՝ 77-78</ref>։<ref>Ս. Հանրագիտարան,«Արմավիր» հոդվածը, հ-2, էջ՝ 91։</ref><ref>http://surenasmaryan.blogspot.com/2015/05/blog-post_46.html</ref>
 
== Քաղաքական,մշակութային,կրոնական-մեհեանական կենտրոն։ ==
Տող 130.
Պատմաբան-հայագետ [[Միքայել Չամչյան]]ի հաշվարկով, [[Արմավիր]]ը հիմնադրումը իրականացվել է 2-րդ հազարամյակի 20-րդ դարում՝ 1980 թվականին։
*[[Վան]]ի թագավորության բերդաքաղաք։ Հիմնադրվել է մ.թ.ա. 8-րդ դարում, Էթիունի թագավորության կազմի մեջ մտնեղ Ազա երկրում։ [[Արգիշտի Ա]] իր արձանագրությունում երկրին տվել է Ազ(չ) ա անվանումը, ըստ Մ. Կատվայլան՝ Էթիունի թագավորության քաղաքական կենտրոն էր (աղբ.՝[[Արգիշտի Ա Արմավիրի արձանագրություն]])։
Տես՝ [[Արգիշտիխինիլի]] հոդվածը:հոդվածը։
• [[Արմավիր]]ի արևմտյան բլրի վրա (ներկայիս՝ Արմավիրի մարզի [[Նոր Արմավիր]] գյուղ) մ.թ.ա. 8-րդ դարում մ.թ.ա. 776 թվականին [[Արարատյան դաշտ]]ում [[Արգիշտի Ա]]-ն կառուցել է վարչա-տնտեսական նշանակություն ունեցող [[Արգիշտիխինիլի]]ն բերդաքաղաքը (աղբյուրը. սեպագիր արձանագրություն՝ [[Արգիշտի Ա]] բերդաքաղաքի հիմնադրման և [[Սարդուրի Բ]] հետ միասին 5-6 սեպագիր-արձանագրության վնասված արձանագրություն)։<br />
•Մ.թ.ա 8-րդ դարի 50-30-ական թթ, [[Սարդուրի Բ]] վերանորոգել է [[Հայկազունիներ]]ի [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ը։ Քաղաքը վերածվել է [[Վան]]ի թագավորության հյուիսային մայրաքաղի<ref>[http://Г.%20Меликишвили.%20Надписи%20Аргишти%20I,%20Надписи%20Сардури%20II,%20сына%20Аргишти Г. Меликишвили. Надписи Аргишти I, Надписи Сардури II, сына Аргишти])</ref>։
• [[Սարդուրի Բ]] «արմավիրյան «հարսանյաց հանդեսի»»՝ ([[Արմավիրի էլամերեն արձանագրություն]]) և մեկ տասյակի հասնող տնտեսա-շինարարական նշակության արձանագրություններ՝ բ/ք կառուցված պալատի, տաճարների, Խալդյան դռների, գինու և հացահատիկի պահպանման և այլ գործունության մասին։<ref>[[Արմավիրի էլամերեն արձանագրություն]]:</ref><br />
* [[Արմավիր]]ի թատրոնի թատերական ներկայացումների արենա է օգտագործել [[Արմավիր]]ի բլրի հարավային լանջը՝ Բլրի մեծ քարանձավ - [[Ծաղկավանք]]ի շրջանը և «[[Արտավազդ Բ]] քարի» մոտակա տարածքները, հասնելով մինչև [[Երասխ]] գետը<ref>Արմավիր: Հայոց առաջին թատրոնը, http://surenasmaryan.blogspot.com/2015/06/blog-post_8.html</ref>։ Թատրոնի գլխամասում, ուղիղ Բլրի գագաթին, տեղակայված էր [[Անահիտ]]ի տաճարը և Հայոց դիցամոր արձանը; Տաճարի ճակատային մասում էին տեղակայված հնագետների գտած հունարեն արձանագրությունները։ Մայրաքաղաքի մեծաքանակ բնակչության առկայությունը հնարավորություն է ընձեռել անտիկ թատերագիրներին, պոետներին, դերասաններին, իսկ մ.թ.ա. 69 -ական թթ. մեր արվեստասեր, բանաստեղծ, դրամատուրգ Արտավազդ արքայազնին (ապագա [[Արտավազդ Բ]] հայոց արքա), [[Արմավիր]]ում կազմակերպել թատրոն և թատերական ներկայացումներ, նաև [http://Նավասարդյան%20խաղեր Նավասարդյան խաղեր] ը, համահայկական ձիարշավներ<ref>http://hayasanews.com/wp-content/uploads/-1952.pd</ref>:։
* [[Արմավիր (միջնադարյան քաղաք)]]։ Արմավիր քաղաքն ու Արմավիրի դաշտը մտնում է [[Վանանդ]]ի, [[Բագրատունիներ]]ին թագավորության մեջ, իսկ 13-րդ դարում՝ [[Զաքարյաններ]]ի իշխանապետության կազմի մեջ<ref>Հայաստանի մայրաքաղաքները: [[Արմավիր]]:</ref>։
* 1242 թվ. [[Լենկ-Թեմուր]]ի հրոսակները կործանվեցին հայոց հնամենի [[Արմավիր]]ը։ Կենսունակ մնաց քաղաքի Ալիս/ու/ և Բլուր թաղամասերըը՝ 13- 17-րդ դդ ունեցել են ժամանակավոր բնակավայրի կարգավիճակ, վերջինների միավորումից, 1613 թվականին առաջացել է [[Արմավիր]] (Ղուրդուղուլի) բնակավայրը, 1867 թ. նույնանուն շրջկենտրոնը։
<ref>Հայկական Հանրագիտանի «Արմավիր» բաժինը</ref>:։<ref>Ս. Վադանյան, Հայաստանի մայրաքաղաքները։ [[Հայաստանի պատմական մայրաքաղաքներ]]:1985 թ.</ref>
* [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ի արվեստի և թատրոնի առկայության գիտա-պատմական ուսումնասիրությունները սկսվել են 20-րդ դարի 50-ական թվեիվ, ընդ որում ուսումնասիրողները Արմավիրը բնորոշել են որպես նախահելլենիստական և հելլենիստական դարաշրջանների թատրոնի կենտրոն։ Հետագայում գերադասությունը տրվեց [[Արտաշատ]] մայրաքաղաքին, թեպետ Արմավիրի հնագիտական պեղումներով է ապացուցված (թատերական դիմակների, հնագույն թատրոնի հանդիսասրահի (արենա) հետքերի, հունալեզու չորսը արձանագրությունները), որ սկսած մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի 20-րդ դարից մինչև [http://Արտաշատ%20մայրաքաղաք Արտաշատ մայրաքաղաք] ի թատերական արենայի կառուցումը, Արմավիր մայրաքաղաքում գործել է, և մշակութային կյանքում նշանակալի դերակատարում է ունեցել ''Արմավիրի թատրոնը''։ Արմավիրն է հանդիսացել երիտասարդ արքայազն [[Արտավազդ Բ]] ոստանն ու նստավայրը. Արմավիրի բլրի Ծաղկավանքի մոտ է գտնվել ''Արտավազդ Բ արքային վերագրվող սեպագիր արձանագրությամբ քարը''՝ երիտասարդ արքայազնի կյանքի արմավիրյան շրջանի բանաստեղծություններից կամ թատերական պիեսներից մեկի դրվագներով։<ref>Գ. Գոյան։ 2000-ամյա հայկական թատրոնը։ 1952. ռուս.։ Георг Гоян. 2000-летняя история армянского театра. http://armenianhouse.org/goyan/ancient-armenian/theater-i.html.</ref>
=== Գրադարաններ։ Արքունի և մեհենական ''դիվաններ'' ===
Տող 146.
 
== Արմավիրի սեպագիր աղբյուրները։ ==
[[Արմավիր մայրաքաղաք]]ի երկու բլուրների վրա և բլուրների շրջակա տարածքներում, սկսած 17-րդ դարից իրականացված մասնավոր և հնագիտական արշավախմբերի կողմից հայտնաբերվել են տարբեր դարաշրջանների էլամերեն, [[Վան]]ի Արարատյան թագավորության, [[Երվանդունիներ]]ի (հելլենական՝ հին հունարենով - հունատառ) և արամեերեն՝ արտաշեսյան դարաշրջանների՝ մեկ տասյակից ավելի արձանագրություններ։<br />
Սեպագրեր են հայտնաբերվել նաև տեղի գյուղացիները, Բլուր այցելած անհատ հնագետ-պատմաբանները, տեղացիների՝ [[Արմավիր]], [[Այգեշատ]], Հայկավան և [[Ջրաշեն]] գյուղերի գերեզմաններ հատողները։<br />
1880 թվականից սկսած [[Արմավիր]]ում օտարազգի և հայ հնագետները իրականացրել են մասնակի պեղումներ, 1962 թվականից մինչև օրս, Արմավիրի հնագիտական պեղումներ են իրականացնում հայ և օտարազգի հնագետները։
 
'''Արմավիր արձանագրությունների անձնագիրը կամ «կորպուսը»<ref>2.Իսրայելյան, Մ. (1951) Ուրարտական սեպագիր արձանագրությունների կորպուսը. ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների, № 4 . pp. 93-98.http://basss.asj-oa.am/592/</ref>։'''
# 1896 թ հետո հայտնաբերվեցին [[Արմավիր]]ի յոթը տողանանոց սեպագիրը<ref>Մեսրոպ Սմբատյանց: Բևեռաձև արձանագրութիւնք Արարատեան նահանգի:
Էջմիածնի քահանա-հնագետ Բլրի գագաթին գտավ մի,իսկ Սարդարաբադի բերդի ավերակների մեջ Արգիշտի Ա արձանագրությունը.. (Մեսրոպ Մաշտոցի անվ․ Մատենադարան, ձեռ․ JNT* 4578).</ref>
Տող 156.
# 1928թ, [[Ջանֆիդա]]յի (Ջանֆիդա-[[Այգեշատ]] սահմանագլխին) արձանագրությունը<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 170.Надпись на строительном камне; найдена в сел. Джанфжда, находящемся примерно в 5 км южнее Армавира, на левом берегу Аракса. Текст надписи продолжался на соседнем камне, лежащем справа.А. Калантар, «Даевник Комитета Охраны Древностей Армении» (на арм. яз.), 1930, № 4 (Ф, А, Т, П); Гр. Капанцян, «Нор ути» (на арм. яз.), № 2-3, 1929, стр. 298-303 (Т, П); И. И. Мещанинов, ИАН СССР, VII серия, ООН, 1932, № 9 стр. 859-866 (А, Т, П);http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/170.htm</ref>։
# [[Արգիշտի Ա]] '''Սարդարաբադի բերդից գտած 14 տողից բաղկացած արձանագրությունը'''<ref>Надписи Аргишти I, сына Менуа. 142.Армавир. Надпись на двух строительных камнях. Очевидно, она была высечена на нескольких рядом стоящих камнях, так как камень А содержит начало, а камень B — конец строк этой надписи. Однако эти два камня, составленные вместе, не дают цельного текста; несомненно, существовал еще один камень, приблизительно такой же величины, как и два найденных, содержащий середину строк этой надписи (МАК, V, стр. 42).Эти камни обнаружены в районе Армавирского холма, на котором стоял дворец — резиденция урартского наместника; здесь, на левом берегу Аракса, около совр. сел. Армавир (бывш. Курдуклю), находился основанный царем Аргишти I город Аргиштихинили. http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/142.htm</ref>։
# Թափադիբի (ներկայիս Հայկավան և Արմավիր գյուղերի մոտ) ''13-ական տող երկու բեկորից'', որոնք կազմում են ''մի մեծ արձանագրության աջ և ձախ մասերը''։ Միջին քարը բացակայում է<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 169.Надпись на большом камне из развалин урартского сооружения на Армавирском холме. Текст, помещенный на этом камне, является лишь окончанием надписи, начало которой находилось на другом камне.М. В. Никольский, Новооткрытая в Эриванской губернии клинообразная надпись, ИАК, вып. 37, 1910. http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/169.htm</ref>։
# [[Արմավիր]]ի ''11 տող արձանագրությունը'', որը կազմում է առնվազը ''վեց նման քարի վրա փորագրված մեծ արձանագրության'' միայն մի հին մասը թեև և' սկզբից, և աջ ու ձախ կողմերից թերի է<ref>Հայաստանի պետական Պատմության թանգարանի «Ուրարտական սեպագրեր» բաժնի լուսանկար:</ref>։
# Արմավիրի բլրից հայտնաբերված Արգիշտի Ա երկու քարից բաղկացած արձանագրություն.{{քաղվածք|Надпись принадлежит царю Аргишти, сыну Менуа, который упоминается во 2-й и 4-й строках. В начале надписи говорится: «Величием бога Халди ... в Аргиштихинили страна Аза(ни) — земля вражеская» (стк. 1-2). Таким образом, в этой надписи имеется ценное указание, что знаменитый Аргиштихинили был основан во вражеской стране Ача(ни) — эта последняя упоминается также в летописи Аргишти I. Речь идет в нашей надписи, очевидно, именно о городе Аргиштихинили и о стране Аза(ни). В надписи упоминаются какие-то категории людей: Урбика (стк. 8, 9), Пурунурда (стк. 11), Шелуини (стк. 13), а также встречаются следующие слова: «хлеб (в поле)» (стк. 3), «мясо» (стк. 4), «надпись» (стк. 4), «бык» (стк. 12) и т. д. Надпись считали культовой; скорее, однако, это документ какого-то другого характера (об этом свидетельствует отсутствие имен богов и своеобразная, в основном, лексика). Возможно, это — акт, устанавливающий долю царя или количество приношений (см. в стк. 7: taše «дар») зерном, мясом и т. д. для царя (см. стк. 4: Iargište «Аргиштию») от разных категорий населения страны Аза, которому Аргишти провел канал (см. 127, IV, стк. 73)<ref>Надписи Аргишти I, сына Менуа. 142.Армавир. Надпись на двух строительных камнях. Очевидно, она была высечена на нескольких рядом стоящих камнях, так как камень А содержит начало, а камень B — конец строк этой надписи. Однако эти два камня, составленные вместе, не дают цельного текста; несомненно, существовал еще один камень, приблизительно такой же величины, как и два найденных, содержащий середину строк этой надписи (МАК, V, стр. 42).Эти камни обнаружены в районе Армавирского холма, на котором стоял дворец — резиденция урартского наместника; здесь, на левом берегу Аракса, около совр. сел. Армавир (бывш. Курдуклю), находился основанный царем Аргишти I город Аргиштихинили — значительный урартский центр на территории Южного Закавказья.Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.), 1869, стр. 138 и «Арарат», 1886, табл. после стр. 492 (А</ref>.|}}
# [[Ջանֆիդա]]յի [[Սարդուրի Բ]] արձանագրությունը* 10 տող:տող։
# [[Արմավիր]]ի բլուր[[Սարդուրի Բ]] արձանագրություն<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 169.Надпись на большом камне из развалин урартского сооружения на Армавирском холме. Текст, помещенный на этом камне, является лишь окончанием надписи, начало которой находилось на другом камне.М. В. Никольский, Новооткрытая в Эриванской губернии клинообразная надпись, ИАК, вып. 37, 1910, стр. I-XIII (Ф, А, Т, П).«Сардури, сын Аргишти, говорит: царь, который... впоследствии будет правителем (?), пусть не забросит эту крепость, пусть (ее) не испортит (?), пусть чему-нибудь из этих творений он не повредит (?)...3)Сардури говорит: кто эту крепость забросит, кто (ее) разрушит, кто чему-нибудь из этих творений повредит (?), кто что-нибудь из этих творений испортит (?), кто эту надпись уничтожит, кто (ее) разобьет, кто (ее) скроет, кто другого заставит совершить эти (дела), скажет: «Иди! Уничтожь!», — пусть уничтожат боги Халди, Тейшеба, Шивини, (все) боги его (самого) (и) все (его) потомство4) под солнцем»</ref>
# [[Արմավիր]] գյուղ, [[Սարդուրի Բ]] 13 տող արձանագրությունը։ Հ/Խալդյան հոյակապ դռների կառուցման սեպագիրն է<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 165.Надпись на строительном камне, происходящем из Армавира. Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.)» 1883, стр. 242-243 (А); Sayce, «Muséon», II, 1883, стр. 358-364(Т, П); Sayce, 65 (JRAS, 1888) (Т., П); Алишан, Айрарат (на арм. яз.), 1890, стр. 152 (А); М. В. Никольский, «Труды Восточной Комиссии», т. I, вып. 3, стр. 443-445, табл. 13 (Ф, А, Т, П); М. В. Никольский, 12 (Ф, А, Т, II); Sandаlgian, 67 (Т, П) «Богу Халди, своему владыке, этот дом Сардури, сын Аргишти, построил, а также ворота бога Халди, величественные (?), он воздвиг (?) (и) посвятил богу Халди, своему владыке.Величием бога Халди Сардури, царь могущественный, царь великий, царь страны Биаинили, царь царей, правитель Тушпа-города.»</ref>
# Նոր Արմավիրի տարածքից գտնված սեպագիր<ref>Надписи Сардури, сына Аргишти. 418. Давти-блур (на южной окраине сел. Нор-Армавир Октемберянского р-на Арм ССР — древний Аргиштихинили). Н. В. Арутюнян, Новая урартская надпись из Давти-блура, ВДИ, 1966. № 3</ref><ref>Надписи неизвестной принадлежности. 503 а-х. При раскопках Давти-блура (западная крепость древнего Аргиштихинили) в одном из вновь открытых винных погребов обнаружено 68 карасов с иероглифическими и клинописными обозначениями мер емкости — см. А. А. Мартиросян, Раскопки Аргиштихинили, СА, 1967, № 4, стр. 228.</ref>
# [[Բամբակաշատ]]-Մոլլաբայազետի [[Սարդուրի Բ]] 10 տողանի սեպագիրը՝ '''տաճարի''', նաև '''Խալդիի դռներ''' ''Խալդ աստծու'' անունով շինությունների կառուցելու մասին։
# [[Բամբակաշատ]]ի (գտնված 1881 թվին) և [[Թալիշ]]ի (գտնված 1012 թվին) 8 /ութը/ տող արձանագրությունները. տարբեր տեղերում զտնված այս երկու քարը կազմում են իրար շարունակություն. [[Թալիշ]]ի արձանաքարի չափով մի քար պակասում է<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 172.Надпись на двух камнях; один из них (А) обнаружен на Армавирском холме, другой же (В) в сел. Талиш (бывш. Аруг), близ Армавира (этот последний камень был перенесен, очевидно, с того же Армавирского холма). Камни найдены в разное время; поэтому не сразу удалось установить, что надпись на камне В является продолжением надписи на камне А.Надпись на камне А издавалась неоднократно: Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.), 1881, стр. 605«... Новый виноградник и сад города... я устроил... могучие дела я там совершил. Да будет со стороны бога Халди, со стороны ворот бога Халди Сардури, сыну Аргишти, жизнь, величие, ... , милость, могущество, радость, uaniše ... счастливые, радостные дни sipragini.Сардури установил под солнцем... (свое) могущественное (?) господство7) над вражескими странами.»</ref>։
# Բամբակաշատի 12 տող արձանագրությունը<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 166.Надпись на строительном камне, найденном в селении Моллабаязет, в нескольких километрах от Армавирского холма, откуда эта надпись, по-видимому, и происходит.Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.), 1881, стр. 606 (А); М. В. Никольский, «Археологические Известия и Заметки», 1893, № 12. «Богу Халди, владыке, этот...8) Сардури, сын Аргишти,..9) крепость величественную (?) построил он... Сардури, сын Аргишти...»</ref>:։
# ''Արմավիրի Էլամերեն արձանագրություն''։ Գտվել է [[Արմավիր]]ի միջնաբերդից, ամենայն հավանականությամբ Արմավիրի [http://գրադարանից գրադարանից Բաբկեն Առաքելյան, Հանրագ. հատ. 7, էջ`444], որտեղ 1880 թվականին հնագետ-հայագետ [[Մեսրոպ Սմբատյանց]]ը գտել էր սեպագիրը։ Տարվել է [[Վրաստան]]՝ այժմ գտնվում է [[Թիֆլիս]]ում<ref>«Ուրարտական սեպագիր արձանագրությունների կորպուսը. ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների, № 4 . pp. 93-98».http://basss.asj-oa.am/592/.</ref>
Հետագա տարիներին հայտնաբերված սեպագրեր<ref>[http://Г.%20А.%20Меликишвили%20«Урартские%20клинообразные%20надписи Г. А. Меликишвили «Урартские клинообразные надписи»]</ref>:Արգիշտի։Արգիշտի Ա <ref>Надпись в одну строку:http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/140.htm</ref><ref>Надпись найдена в сел. Сардарабад, недалеко от Армавира; высечена на строительном камне; происходит, повидимому, из Аргиштихинили, урартской крепости, расположенной на Армавирском холме. А. Н. Sayce в издававшейся в Тбилиси армянской газете «Мшак», 1892, №93, 22 августа (П); Sayce, 77 (JRAS, 1893) (Т, П); М. В. Никольский, «Труды Восточной Комиссии», т. I, вып. 3, стр. 434-437 (А, Т, П. http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/137.htm</ref><ref>Надписи Аргишти I, сына Менуа. 136.Надпись найдена на левом берегу Аракса, против развалин Каракала, «находящихся на противоположном (правом) берегу Аракса, верстах в 20 от Армавира» (MAK, V, стр. 57).http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/136.htm</ref> Սարդուր Բ<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 171.Надпись на строительном камне, извлеченном из Армавирского холма; она является составной частью большого текста, который был высечен на нескольких рядом лежащих камнях. Этот текст, очевидно, повторялся на зданжи в нескольких местах, так как имеется другая Армавирская надпись (№ 172), аналогичная данной по содержанию. Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.), 1881, стр. 604 (А); К. П. Патканов, «Muséon», I, 1882, стр. 541-547 (А)http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/171.htm</ref>,<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 172.Надпись на двух камнях; один из них (А) обнаружен на Армавирском холме, другой же (В) в сел. Талиш (бывш. Аруг), близ Армавира (этот последний камень был перенесен, очевидно, с того же Армавирского холма). Камни найдены в разное время; поэтому не сразу удалось установить, что надпись на камне В является продолжением надписи на камне А.Надпись на камне А издавалась неоднократно:Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.), 1881, стр. 605 (А); К. П. Патканов, «Muséon», I, 1882, стр. 541-547 (А)http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/172.htm</ref><br />
'''Հունատառ սեպագրեր։'''
* [[Արտաշես Ա]] արմավիրյան (թագադրման, Անահիտի տաճարը հույն վարձկանների կողմից կողոպտելու, նաև հունական տոմար) արձանագրություն։ Բլրի Ծաղկավանքի մոտակայքում՝ ժառյակտոր, խիստ վնասված էր<ref>Греческие надписи Армавира. Болтунова, А. И. (1942) http://baas.asj-oa.am/161/</ref>։
* 1911 թիվ։ [[Արմավիր]]ի բլրի հարավային լանջին, [[Անահիտ]]ի տաճարի մոտակայքում, հայտնաբերվել է հունատառ սեպագիր արձանագրություն՝ 1,5 մետր բարձրությամբ և 1,75 լայնությամբ, մարմարե – մոխրագույն բազալտե քարի վրա փորագրված /գծանշված/ էին երեք արձանագրություններ՝
# առաջինը ութ տող,
# երկրորդը՝ 12 տող
# և երրորդը` 5 տող<ref>ГЕОРГ ГОЯН. Театр древней Армении. http://armenianhouse.org/goyan/george-goyan.html</ref>:։
130 տարվա հնագիտական պեղումների, նաև տեղի բնակիչների կողմից գերեզման հատելիս, գտնվել են՝
հինգը տասյակի հասնող վնասված, ջնջված, ջարդ ու փշուր արված սեպագիր արձանագրություններ, '''մոխրացած մագաղաթների կույտեր''',կարճ սեպագիր-նշումներ գինու և ցորենի կարասների, կերամիկայի արձանիկների վրա։
'''Տոտեմական ժայռակոփ «'''Սրբազան քար'''» Արմավիրի բլրի լանջին։'''<br />
Գտնվում է արևելյան Բլրի լանջին՝ [[Արմավիրի մարզ]][[Արմավիր]]-[[Նոր Արտագերս]] գյուղերի մայրուղու մոտակայքում, [[Արմավիր]] հնավայր-բլուրի հյուսիսային լանջին։ Հայտնաբերվել է 19-րդ դարում՝ Արմավիրի բլրի ժայռի վրա, Ծաղկավանքի կոչվող տեղանքի մոտակայքում։ Հայտնաբերվել է <ref>Уваров А. С., Исследов. местности, на к-рой предполагались развалины Армавира. 5-й археологич. съезд в Тифлисе. Протоколы подготовит. к-та, М., 1882.</ref>:։ Նկարագրել են թե հայ և թե օտար հնագետները և պատմաբաները, ունենալով հակադիր կարծիքներ:կարծիքներ։ Վերջերս ժաեյպատկերը ուսումնասիրել և իրեն եզրակացությունն է տվել հայ-իտալական համատեղ հնագիտական արշավախմբը<ref>Карапетян, Инесса and Хачатрян, Жорес and Канецян, Амина (2004) Доурартский Армавир (III — начало I тыс. до н. э.). Պատմա-բանասիրական հանդես, № 2 . pp. 254-275.</ref>։ Տոտեմական քարի առթիվ տվել է հետևյալ եզրակացությունը.{{քաղվածք|«Արմավիրի բլրի տարածքը բնակեցվել է մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի վերջերից։ Բլուրը համարվել է սրբազան վայր, այնտեղ գործող պաշտամունքային համալիրը հանդիսացել է Արարատյան դաշտի այս հատվածի կրոնական կենտրոնը, քարի վրա պատկերված նշագծումներով»։|}}
Աղբյուրները։ Ինեսա Կարապետյանը, Ժորես Խաչատրյանը, Ամինա Կանեցյանը` իտալացի արևելագետ Ջուստո Տրայնա։<br /> «Մինչուրարտական Արմավիրը», ՊԲՀ, 1980։ [http://hpj.asj-oa.am/3775/ hpj.asj-oa.am/3775/]. <br />
'''Արմավիրի էլամերեն արձանագրությունը։'''<br />
Անտիկ շրջանի եզակի սեպագիր արձանագրություններ։ Հայտնաբերվել է հայոց [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ի միջնաբերդի 1988 թ պեղումներից (հնագիտական արշավախմբի ղեկ.՝ Գ. Տիրացյան)։ Հնագետները այն գնահատում են որպես '''հնագիտական երևույթ''', քանզի [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում գտնված միակ էլամերեն արձանագրությունն է։ Բաղկացած են երեք կավե սալիկներից, որից մեկ անվնաս և երկու վնասված բեկորներից։ Սեպագիրը հայտնաբերող հնագետ Գ. Տիրացյանի կարծիքով սեպագրերի լեզուն՝ էլամերեն է, այն պատմում է Ջրհեղեղի և [[Գիլգամեշ]]ի էպոսի մասին։ Սալիկների բովանդակությունը վերծանանել են էլամերենի մասնագետների Ի. Մ.Դյակոնովը ([http://И.%20М.%20Дьяконов И. М. Дьяконов]) և Ն. Յիկովսկայան, գրելով, որ արձանագրություներից '''մեծը''' անմիջականորեն առնչվում է հին արևելյան հանրածանոթ առասպելական հերոսի՝ [[Գիլգամեշ]]ի անվան հետ։ Կազմված է «''սցենարի ձևով'', որի մեջ հանդես են գայիս մենակատարները [[Գիլգամեշ]]ը, Սիդուրին և խումբը, և որ իբրև-թե էլամցիները [[Արմավիր]]ում մասնակցել են [[Ուրարտու]]ի արքա Սարդուրի Բ հարսանյաց թատերականացված հանդեսին:<ref>И. М. Дьяконов и Н. Б. Яиковская. Эламский диалог Гильгамеша и Сидури и другие эламские тексты из Аргиштихинеле (Армавир)Պատմա-բանասիրական հանդես, № 2 . pp. 55-62. ISSN 0135-0536</ref>:
=== Արմավիրի հուշարձանների կործանումը և ոչնչացումը ===
[[Արևելյան Հայաստան]]ը տիրող թուրք-սելջուկների տիրապետության օրոք` 13 -18-րդ դարերում, նախ, գանձեր որոնողները ավերակների վերածեցին հին մայրաքաղաքի շինությունները:շինությունները։ Ապա շրջանի պարսիկ հրամանատար Հասան խանը որոշել էր դաշտում կառուցել նոր բերդ` [[Սարդարապատ]]ը:ը։ Բերդի համար ''պատրաստի քարհանք ծառայեց Արմավիրի ավերակները'':։ Սարդարի հրամանով, սկսած ''1719 թվականից'', քանդել էին ներկայիս [[Արմավիր]]ի և [[Նոր Արմավիր]]ի բլուրների վրա դեռևս կանգուն քաղաքի պարիսպները, միջնաբերդի, նաև տաճարների մնացորդները:մնացորդները։ Բերդաշինությունը մեծ թափ ստացավ 1789 - 1819 թվականներին:թվականներին։ Պարսիկ զինվորները տեղացի հայ գյուղացիների սայլերով [[Սարդարապատ]] են տեղափոխել ավերակների մանր ու մեծ քարերը:քարերը։ Սնահավատ և խորամանկ Հասան խանը, որպեսզի պատասխանատվությունը հավասարապես բաժաներ տեղի հայ բնակչության հետ և չարժանանար հայոց աստվածների անեծքին, տեղացի հայերին մասնակից էր դարձել ավերակների քանդմանը` թույլատրելով սեփական տներ շինել քաղաքի ավերակների քարերից:Սարդարապատքարերից։Սարդարապատ մահալում «բերդը հիմնադրվել է 1719 -ին` [[Երևան]]ի սարդարի /հրամանատարի/ եղբայր Հասան խանը:խանը։ Բերդի շինարարության մեջ հիմնականում օգտագործվել է Արմավիրի բլրի հինավուրց միջնաբերդի քարերը»<ref>ՀՀանրագիտարան հ-10, էջ`227</ref>:։ Մայրաքաղաքի քարերով են վերաշինվել և կառուցվել շրջանի [[Արմավիր]], Հայկավան, [[Այգեշատ]], [[Տանձուտ]], [[Նոր Արտագերս]], [[Սարդարապատ]] ու [[Նորապատ]], [[Բամբակաշատ]], [[Նալբանդյան]], [[Ջրաշեն]], [[Նոր Արմավիր]] և [[Նոր Կեսարիա]] գյուղերի բնակիչների առանձնատները, գերեզմանաքարերը, նար Արմավիրի (նախկին՝ Ղուրղուղուլիի տարածաշրջանի) 7-13 րդ դդ և 16-18-րդ դարերի ժամերը և եկեղեցիները<ref>Ղ.Ալիշան. Այրարատ, http://digitale-sammlungen.ulb.uni-bonn.de/content/pageview/250447</ref><ref>Տիրացյան, Գ. Ա. (1980) Արմավիրի պեղումները (Առաջին պեղումների 100-ամյակի առթիվ). ՊԲՀ, № 2;http://hpj.asj-oa.am/3292/1/1980-2(23).pdf</ref><ref>Надписи Руса III, сына Эримена. 288.Надпись на камне, найденном у подножия Армавирского холма.Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.), 1869 г., стр. 138 (А); М. В. Никольский, «Археологические известия и заметки», 1893, № 12 (А, Т, П); Sayce, 85 (JRAS, 1893) (Т, П); М. В. Никольский, «Труды Восточной Комиссии», т. I, вып. 1, 1896. Руса, сын Эримена, это зернохранилище устроил. 1432 капи (есть) там (в нем)</ref><ref>Надписи неизвестной принадлежности. 315.Фрагмент надписи на камне; найден около Армавира. М. В. Никольский считал, что эта надпись, возможно, принадлежит Аргишти I, хотя, по его мнению, с равным правом она могла бы принадлежать и Сардури II</ref><ref>Надписи неизвестной принадлежности. 316.Фрагмент надписи из района Армавирского холма; опубликован: «Арарат» (на арм. яз.) (1885, стр. 416) (А). В надписи читается:...имя (?) я установил1)... я установил ... город...2)</ref><ref>Надписи 317 և неизвестной принадлежности. 367 Ime-nu-u (Менуа?)</ref>:։<br />
Տես՝ Սարդուրի Բ - Սեթ Բ Արմավիրյան ժառանգությունը<ref>http://surenasmaryan.blogspot.com/2015/06/blog-post_56.html</ref>
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Արմավիր_(մայրաքաղաք)» էջից